Ti Napateg nga Atmosperatayo
IDI Mayo 4, 1961, naipangato a nagkallautang da Malcolm Ross ken Vic Prather iti kangato a 34.6 kilometro. Saan idi a napateg ken ni Ross ti panangragpat iti baro a rekord. Ti namagsiddaaw kenkuana isu ti nakitana a buya bayat nga impangatona ti venetian blind ket timman-aw iti gondola iti damo a gundaway.
“Ti eksena bayat ti pannakagtengmi iti kangato a 30,500 metro,” malagipna, “ket talaga a nakaskasdaaw.” Nasdaaw ni Ross kadagiti kolor a mangilasin iti nadumaduma a tukad iti atmospera. Umuna, adda ti “naraniag ken nalusiaw nga asul” a troposphere nga umábut iti agarup 16 a kilometro iti ngatuen ti daga. Kalpasanna ti nasudi nga asul nga stratosphere a ngumisit a ngumisit agingga nga addan ti kinasipnget iti law-ang. “Iti nakaskasdaaw a kinaulimek, pinampanunotmi ti kasta unay a kinapintas ti atmospera,” insurat ni Ross iti National Geographic.
Kinapudnona, ti nagpintas nga atmosperatayo ket maikari a panunoten.
Mangtaginayon iti Biag
Ti atmosperatayo ket kayariganna ti maysa a taaw iti angin a nanglikmut iti daga iti kangato nga agarup 80 kilometro. Agdagsen iti nasurok a 5 quadrilion a tonelada ket pandaganna ti ulotayo babaen iti puersa a 1.03 kilo kada centimetro kuadrado iti patas ti baybay. No awan dayta a dagsen ti angin, saantay nga agbiag, tangay lapdanna ti panagmaga ti pluido ti bagitayo. Awanan umdas a dagsen ti angin ti makinngato nga atmospera a mangtaginayon iti biag ti tao. Daytat’ makagapu a nangisuot da Ross ken Prather kadagiti pressurized space suit. “No awan ti artipisial a dagsen,” inlawlawag ni Ross, “agburek ti darami, bumtak dagiti urat ken lalaemmi.”
Siempre, kasapulantay met daytoy a taaw ti angin a mangtaginayon iti panagangestayo. Kaaduan kadatayo, nupay kasta, ti di mangikankano iti dayta agsipud ta ditay makita dayta. Kinuna ti maysa a relihiuso a lalaki idi ugma a buyogen ti panangapresiar: “[Ti Dios] mangted iti biag ken anges ken isuamin a bambanag kadagiti amin a tattao.”—Aramid 17:24, 25.
No awan ti atmosperatayo, awan koma ti mausar a mangtengngel iti tapuk nga agkallautang iti aglawlawtayo isu a mangpatedted iti danum. No kasta, awan koma ti tudo. No saan a gapu iti atmosperatayo, naksettay koman gapu iti direkta a silnag ti init, ken kumtertayo iti rabii. Agyamantayo, ta agserbi ti atmospera kas maysa nga ules, a manglapped iti dadduma a pudot ti init tapno saan unay a nalamiis iti rabii.
Kasta met a mangipaay ti atmospera iti salaknib manipud kadagiti dumteng a layap a mangdangran kadagiti agindeg iti daga. “Dumteng dagiti solido a banag nga aggapu iti law-ang,” ilawlawag ni Herbert Riehl iti librona nga Introduction to the Atmosphere, “iti makinruar a pagbeddengan ti atmospera iti napattapatta a nakagupgopan a sumagmamano a ribo a tonelada iti kada aldaw.” Nupay kasta, maburakburak ti kaaduan a layap iti atmospera sakbay a makagtengda iti rabaw ti daga.
Nayonan ti atmospera ti panangtagiragsaktayo iti biag. Mangipaay kadatayo iti nakapimpintas nga asul a langit, nalamuyot a puraw nga ulep, makapagin-awa a tudo, ken naranga nga ileleggak ken ilelennek ti init. Kasta met a no awan ti atmospera, ditay mangngegan ti timek dagidiay inay-ayattayo, wenno mangngegan ti paboritotayo a musika. Apay? Agsipud ta kasapulan dagiti allon ti uni ti maysa a banag a pagdaliasatan. Ti angin ti apag-isu a mangawit iti uni, ngem awan ti uni a mangngeg iti makinruar a law-ang.
Maysa a Nakaskasdaaw a Panaglaok
Idi ugma, matmatan dagiti tattao ti atmospera kas maymaysa a banag. Kalpasanna, idi arinunos ti maika-18 siglo, natakuatan dagiti sientista a daytat’ buklen a nangnangruna iti dua nga agtinnulong a gas, ti nitroheno ken ti oksiheno. Agarup 78 porsiento iti atmospera ti nitroheno ken 21 porsiento ti oksiheno; ti nabati a 1 a porsiento ket buklen dagiti gas a kas iti argon, sengngaw, carbon dioxide, neon, helium, krypton, hidroheno, xenon, ken ozone.
Ti oksiheno, siempre, isu ti mangtaginayon-biag a gas nga agsepen ti bagitayo babaen ti panaganges. Ti kaadu ti oksiheno iti atmosperatayo ket naan-anay nga agpaay iti panagbiag ditoy daga. No bumassit iti kasta unay daytoy, agdudungsatayo ket kamaudiananna maawanen ti puottayo. No umadu iti kasta unay, makuna a sumged uray dagiti nabasa a sangá ken dagiti ruot iti kabakiran.
Ti nitroheno ket naan-anay a panglaok iti oksiheno, kaskasdi saan laeng a basta tumulong a mangtaginayon ti biag ti pasetna. Masapul a maaddaan dagiti amin nga organismo iti dayta tapno agbiagda. Magun-odan dagiti mula ti nitroheno manipud iti atmospera babaen iti tulong ti kimat ken ti naisangsangayan a kita ti bakteria. Magun-odantay met ti nitroheno manipud iti taraon a kanentayo.
Nakaskasdaaw a ti atmosperatayo taginayonenna ti umiso a kaadu ti oksiheno ken nitroheno. Maisubli ti nitroheno iti atmospera, gapu iti nakapatpateg a panagtrabaho dagiti mikroorganismo. Ti ngay oksiheno? Adu ti mausar kadagiti apuy ken babaen iti panaganges dagiti tao ken ayup. Kaskasdi a taginayonen ti atmospera ti kaaduna a 21 porsiento nga oksiheno. Kasano? Babaen iti photosynthesis—maysa a kemikal a proseso kadagiti berde a mula ken algae—a mangiruar iti nasurok a sangabilion a tonelada nga oksiheno iti atmospera iti inaldaw.
Saan a mapasamak ti photosynthesis no awan ti carbon dioxide—maysa a bassit a gas a buklen laeng ti 0.03 porsiento iti atmospera. Babaen iti tulong ti lawag, agpannuray dagiti mula iti carbon dioxide tapno dumakkel ken agpataudda iti bunga, nuez, bukbukel, ken natnateng. Mangisubli met ti carbon dioxide iti pudot ditoy daga tapno pabaraenna ti planetatayo. Ngem no umadu ti carbon dioxide babaen ti pannakauram ti adu a kayo, karbon, gas, ken krudo, bumara ti temperatura ti daga, kamaudiananna agbalin a nakapudpudot ket sumardengen ti biag. Iti kasumbangirna, no bumassit ti carbon dioxide iti kasta unay, sumardeng ti photosynthesis, ket mabisinantayo.
Ti ozone ket sabali pay a gas a pagpannurayan ti biag ditoy daga. Ti ozone nga adda iti makinngato a paset ti atmospera a maawagan stratosphere, agsepenna ti ultraviolet rays manipud iti init. Isu a datayo ditoy daga ket nasalakniban manipud kadagitoy a makadangran nga ultraviolet rays.
Kinapudnona, no ad-adu ti maammuantayo maipapan iti atmospera, ad-adda pay nga agsiddaawtayo. Ti pakabuklanna a nitroheno, oksiheno, ken dadduma pay a kita ti gas ket apag-isu. Apag-isu met ti kadakkel ti daga a mangtaginayon iti kinatimbeng. No basbassit ken nalaglag-an ti daga, mabalin a nakapuy unay ti grabidad, ket adu iti napateg nga atmosperatayo ti makalibas koma a mapan iti law-ang.
“Iti kasumbangirna,” kuna ti libro ti siensia nga Environment of Life, “no ti daga ket dakdakkel la bassit ngem ti kadakkelna, mabalin a pagtalinaeden ti pimmigsa a puersa ti grabidad ti ad-adu a gas. . . . Daytoy a delikado a kinatimbeng dagiti gas iti atmospera ket madadael.”
Nakalkaldaang, nupay kasta, a ti “delikado a kinatimbeng” ket daddadaelen ti moderno nga estilo ti panagbiag ti tao. Kasano karikut ti kasasaad, ket ania ti namnama a maispalto ti napateg nga atmosperatayo manipud iti pannakadadael?
[Kahon iti panid 5]
No Nasaysayaat ti Buya ti Ilelennek ti Init
Ti silnag ti init ket iparangarang ti atmospera iti wagas a mamagbalin iti langit a makaay-ayo nga asul ti buyana. Bayat a kasla agparang a bumaba ti init iti horizon, lumasat dagiti silnagna iti nalawlawa pay nga atmospera. Daytoy ti mangpataud iti nagduduma a nalawag a kolor a nalabit di pulos makita dagiti agindeg iti siudad.
Ti ilelennek ti init kadagiti industrial a siudad ket kadawyanna a nalidem ken kurang kadagiti kolor malaksid ti kolor a nalabaga. No nakaro ti polusion iti lugar, kuna ti pagiwarnak a New Scientist, “ti Init ket agparang a nalidem a nalabaga a bola a mabalin nga agpukawen sakbay a makagteng idiay horizon.”
“No daytat’ nakalawlawag, awanan polusion nga atmospera,” ilawlawag ti nadakamat iti ngato a pagiwarnak, “nalawag a makita dagiti kolor ti ilelennek ti init. Ti Init ket naraniag a duyaw ket kolor kahel ken duyaw ti kaabayna a langit. Bayat a lumnek ti Init iti baba ti horizon, main-inut nga agbalin ti kolor kahel nga asul. Dagiti nababa nga ulep itultuloyda nga iparangarang ti lawag ti Init, uray pay kalpasan a limneken.”
Panunotenyo laengen ti nadumaduma a kolor ti nagpintas nga ilelennek ti init a matagiragsakton iti awanan polusion a lubong!—Apocalipsis 21:3-5.