Ti Sibibiag a Planeta

Saan a posible ti biag ditoy daga no saan a gapu iti kinaeksakto dagiti bambanag iti nakaparsuaan, a ti dadduma kadagita ket naan-anay laeng a naawatan idi maika-20 a siglo. Ti dadduma kadagita ket dagiti sumaganad:

• Ti lokasion ti daga iti galaksi a Milky Way ken iti sistema solar, agraman ti bulan, orbit, panagirig, ken ti kapartak ti panagtayyek ti planeta

• Ti magnetic field ken atmospera nga agserbi kas doble a salinong

• Ti natural a siklo a mangpabaro ken mangdalus iti angin ken danum ti planeta

Bayat nga usigem ti tunggal maysa kadagitoy a topiko, iyimtuodmo iti bagim: ‘Naiparna laeng kadi dagita nga aspeto ti daga wenno adda nasaririt a nangdisenio?’

Ti Kasayaatan nga “Adres” ti Daga

Ti adresmo ramanenna ti pagilian, siudad, ken kalsada. Ipapantayon a ti galaksi a Milky Way ket isu ti “pagilian” ti daga, ti sistema solar—a buklen ti init ken dagiti planeta—ket isu ti “siudad” ti daga, ken ti orbit ti daga nga adda iti sistema solar ket isu ti “kalsada” ti daga. Gapu iti iyaadelantar ti astronomia ken pisiko, immuneg ti pannakaawat dagiti sientista maipapan kadagiti pagimbagan ti nagsayaat a lokasion ti daga iti nakalawlawa nga uniberso.

Ti “siudadtayo,” wenno ti sistema solar, ket masarakan iti kasasayaatan a paset ti galaksi a Milky Way—saan unay nga asideg ken saan unay nga adayo iti sentro. Daytoy a “habitable zone,” kas awag dagiti sientista, ket naglaon iti eksakto a kaadu dagiti kemikal a kasapulan tapno masustiner ti biag. No ad-adayo pay bassit ti daga iti sentro ti galaksi, manmano laengen dagita a kemikal; ket no as-asideg, napeggad unayen gapu ta nagadu dagiti makapapatay a radiasion ken dadduma pay nga elemento nga adda iti aglawlawna. Gapuna, “addatayo iti kasayaatan a lokasion,” kuna ti magasin a Scientific American.¹

Ti kasayaatan a “kalsada”: “Primera klase” met ti “kalsada” ti daga, wenno ti orbit, nga adda iti sistema solar a “siudadtayo.” Daytoy nga orbit, nga agarup 150 milion a kilometro ti kaadayona iti init, ti kakaisuna a paset ti sistema solar a mabalin a pagbiagan ta saan unay a nakaro ti pudot ken lamiisna. Maysa pay, arimbuklen daytoy a pagrikusan ti daga isu a dandani di agbaliw ti distansiatayo iti init iti intero a makatawen.

Ti init ti kasayaatan a “planta ti enerhia.” Nakaintek, apag-isu ti kadakkelna, ken agparparuar iti kalkalainganna nga enerhia. Gapuna, maitutop a maawagan daytoy kas “naisangsangayan unay a bituen.”²

Ti kasayaatan a “kaarruba”: No agpilika iti “kaasitgan a kaarruba” ti daga, awanen ti nasaysayaat ngem iti bulan. Ti diametrona ket dakdakkel la bassit ngem iti kakapat ti diametro ti daga. Gapuna, dakdakkel ti bulantayo no idilig iti dadduma a bulan dagiti planeta iti sistema solartayo. Ngem naiparna laeng kadi daytoy? Saan.

Ti bulan ti kangrunaan a pakaigapuan ti panagatab ken panagugot ti taaw, a dakkel ti maitulongna tapno agtalinaed a balanse dagiti elemento iti nakaparsuaan. Makatulong met daytoy tapno saan nga agbaliw ti posision ti axis a pagtaytayyekan ti daga. No awan daytoy a bulan a nairanta para iti daga, mabalin nga agdiwerdiwer ti planetatayo a kas iti tarampo! Mabalin nga agbanag dayta iti makadidigra a panagbaliwbaliw ti klima, panagatab ken panagugot ti taaw, ken dadduma pay.

Ti apag-isu nga irig ken tayyek ti daga: Ti agarup 23.4 degree nga irig ti daga ti pakaigapuan ti tinawen a siklo ti paniempo, kalkalainganna a temperatura, ken nagduduma a klima iti nadumaduma a lugar. “‘Apag-isu la unay’ ti irig ti planetatayo,” kuna ti libro a Rare Earth—Why Complex Life Is Uncommon in the Universe.³

“Apag-isu” met ti kapaut ti aldaw ken rabii gapu iti panagtayyek ti daga. No nabumbuntog ti panagrikusna, umatiddog ti aldaw ket makset ti paset ti daga a nakasarang iti init ken agyelo iti bangirna. Ngem no napartak unay ti panagtayyek ti daga, umababa ti aldaw, a nalabit sumagmamano nga oras laeng, ken mangpataud iti napipigsa nga angin ken dadduma pay a didigra.

Dagiti Nabileg a Salinong ti Daga

Napeggad ti law-ang ta napno dayta kadagiti makapapatay a radiasion ken meteoroid. Kaskasdi, agdaldaliasat ditoy ti planetatayo a kas man la sumarsarakusok iti paggugubatan ngem saan a mapurpuruan. Apay? Gapu ta adda nakaskasdaaw a kalasag ti daga—ti nabileg a magnetic field ken ti nairanta nga arig kabal nga atmospera.

Ti magnetic field ti daga: Ti sentro ti daga ket nagtimbukel nga agtaytayyek a nalunag a landok a mangpataud iti dakkel ken nabileg a magnetic field a dumanon iti adayo a tangatang. Daytoy a kalasag ti mangsalaknib kadatayo iti napigsa a radiasion dagiti bambanag iti law-ang ken kadagiti napeggad nga elemento a patauden ti init. Karaman kadagitoy nga elemento ti solar wind, ti agtultuloy nga agus dagiti partikulo a napno iti enerhia; ti solar flare, nga iti sumagmamano laeng a minuto ket makaipugso iti enerhia a kas kapigsa ti binilion a bomba hidrohena; ken dagiti mapaspasamak a panagbettak iti corona, wenno makinruar a paset ti init, a mangipugpugso iti binilion a tonelada a materia iti law-ang. Adda dagiti makita a pammaneknek a masalsalaknibanka babaen ti magnetic field ti daga. Ti solar flare ken dagiti ipugpugso ti corona ti init mangpataudda kadagiti namaris a lawag a makita iti atmospera iti asideg ti north pole ken south pole nga ayan ti magnetic field.

Ti atmospera ti daga: Agtultuloy ti panagangestayo gapu iti daytoy a nagrurutap a gas. Ngem saan la a dayta ti maaramidanna ta mangipaay pay iti kanayonan a proteksion. Ti makinruar a paset ti atmospera, ti stratosphere, ket naglaon iti kita ti oksihena a maawagan iti ozone, a mangagsep iti agingga iti 99 porsiento ti ultraviolet (UV) a radiasion a sumrek iti daga. Gapuna, makatulong ti ozone layer a mangsalaknib iti adu a kita ti biag—a pakairamanan dagiti tattao ken dagiti plankton a kangrunaan a pagtataudan ti oksihena—manipud iti makadangran a radiasion. Agbaliwbaliw ti kaadu ti ozone iti stratosphere depende iti kapigsa ti radiasion a UV. Gapuna ti ozone layer ket nabileg ken nagsayaat a salinong.

Salaknibannatayo met ti atmospera iti minilion a meteoroid a nagduduma ti kadakkelna—manipud iti nagbabassit agingga iti nagdadakkel—nga inaldaw a tumama iti daga. Imbag laengen ta mauram ti kaaduan kadagita iti atmospera a mangpataud iti gilap a maawagan iti layap. Nupay kasta, dagiti salinong ti daga dida lapdan ti radiasion a napateg iti biag, kas iti bara ken makita a lawag. Makatulong pay ti atmospera a mangiwaras iti bara iti intero a globo, ken agserbi kas pannakaules iti rabii tapno saan nga alisto a sumngaw ti pudot.

Pudno a nakaskasdaaw ti pannakadisenio ti atmospera ken ti magnetic field ti daga, banag a saan pay laeng a naan-anay a matarusan agingga ita. Umiso met dayta kadagiti siklo a mangsustiner iti biag iti daytoy a planeta.

Dagiti Siklo a Mangsustiner iti Biag

No awan ti nadalus nga angin ken danum iti siudad sa masullatan dagiti pagayusan ti rugit, saan a maliklikan ti panagsakit ken ipapatay. Ngem usigem daytoy: Ti planetatayo ket saan a kas iti restawran a masupsuplayan kadagiti kabbaro a taraon ken dadduma pay a kasapulan sa maibelleng dagiti basurana. Saan nga aggapu iti law-ang ti nadalus nga angin ken danum a kasapulantayo, ken saan met a maibelleng iti law-ang dagiti basuratayo. Kasano ngarud a makapagtalinaed ti daga a nadalus ken mabalin a pagbiagan? Ti makagapu ket dagiti natural a siklo kas iti siklo ti danum, karbon, oksihena, ken nitrohena, a nailawlawag ken naipakita ditoy iti simple a pamay-an.

Ti siklo ti danum: Napateg ti danum tapno agbiagtayo. No awan daytoy, mataytayo amin kalpasan ti sumagmamano laeng nga aldaw. Ti siklo ti danum iwarasna ti presko ken nadalus a danum iti intero a planeta. Adda tallo a proseso daytoy. (1) Ti bara ti init pagalingasawenna ti danum a mapan iti atmospera babaen ti ebaporasion. (2) Agbalin nga ulep dagita a nadalusan a danum babaen ti kondensasion. (3) Kalpasanna, dagiti ulep agbalinda a tudo, uraro, wenno niebe, nga agtinnag ken agsubli ditoy daga sa agalingasawto manen. Kasano kaadu a danum ti maresiklo iti kada tawen? Sigun iti pattapatta, umanay a mangtinep iti intero a planeta iti kaadalem nga agarup 100 sentimetro.⁴

Ti siklo ti karbon ken oksihena: Tapno agbiagka, ammom a nasken nga agangeska, a lang-abem ti oksihena ken isang-awmo ti carbon dioxide. Binilion a tattao ken animal ti mangar-aramid iti kasta ngem apay ngata a saan a maib-ibusan ti atmosperatayo iti oksihena ket mapno iti carbon dioxide? Maigapu daytoy iti siklo ti oksihena. (1) Babaen ti nakaskasdaaw a proseso a maawagan iti photosynthesis, agsepen dagiti mula ti carbon dioxide nga isangsang-awtayo. Dayta a carbon dioxide ken ti lawag ti init ti usaren dagiti mula a mangpataud iti karbohidrato ken oksihena. (2) No lang-abentayo ti oksihena, makompleton daytoy a siklo. Awan ti masayang, nadalus, ken naulimek ti pannakapasamak daytoy a siklo.

Ti siklo ti nitrohena: Ti biag ditoy daga ket agpannuray met iti pannakapataud dagiti organiko a molekula a kas iti protina. (A) Tapno mapataud dagita a molekula, kasapulan ti nitrohena. Makaparagsak ta agarup 78 porsiento ti kaadu ti kasta a gas iti atmosperatayo. Ti kimat pagbalinenna ti nitrohena kas compound (nagtitipon nga elemento) nga agsepen dagiti mula. (B) Dagita nga elemento ti usaren dagiti mula a mangpataud kadagiti organiko a molekula. Gapuna, makagun-od met iti nitrohena dagiti animal a mangarab kadagita a mula. (C) No matay dagiti mula ken animal, agrupsa dagiti nagtitipon nga elemento a nitrohena babaen kadagiti bakteria. Daytoy a proseso isublina ti nitrohena iti daga ken iti atmospera.

Naan-anay a Mangresiklo!

Iti laksid ti narang-ay a teknolohia, tinawen a mangpatpataud dagiti tattao iti tinontonelada a makasabidong a rugit a saanen a maresiklo. Ngem ti daga naan-anay a maresiklona ti amin a basurana babaen kadagiti nagsayaat a kemikal a proseso.

Iti panagkunam, kasano a naaddaan ti daga iti sistema a pagresiklo? “No naiparna laeng ti ecosystem ti Daga, saan koma a naan-anay ti kinabalanse dagiti elemento iti nakaparsuaan,” kuna ti mannurat iti relihion ken siensia a ni M. A. Corey.⁵ Umanamongka kadi iti kinunana?