Panangtaripato Kadagiti Biktima ti Trahedia Idiay Rwanda

NAAWAGAN ti Rwanda, a masarakan idiay tengnga ti Africa, “iti Switzerland ti Africa.” Ti nalasbang a mulmula a makita dagiti tao no agtayabda iti ngatuen ti pagilian ti nangipaay iti pakasaritaan a maysa a minuyongan iti Eden. Di pakasdaawan a deskribirenda idi ti Rwanda a kas maysa a paraiso.

Idi naminsan, iti tunggal kayo a mapukan, maimula ti dua. Naipaay ti maysa nga aldaw iti tinawen nga agmula ti kayo iti kabakiran. Naimula dagiti agbunga a kaykayo iti igid dagiti kalsada. Nawaya ken nalaka ti panagpasiar iti aglawlaw ti pagilian. Dagiti kangrunaan a kalsada a mangisilpo kadagiti nadumaduma a distrito iti kabisera, ti Kigali, ket aspalto. Sipapartak a rumangrang-ay ti kabisera. Ti kadawyan a trabahador makasapul iti umdas a pagbayadna kadagiti paggastosanna iti ngudo ti bulan.

Rumangrang-ay met ti Nakristianuan a trabaho dagiti Saksi ni Jehova idiay Rwanda. Nasaksakbay pay iti daytoy a tawen, 2,600 a Saksi ti nakipaset iti panangipan iti naimbag a damag ti Pagarian ti Dios iti populasion ti pagilian nga agarup walo a milion, a kaaduanna ti Katoliko. (Mateo 24:14) Idi Marso, mangyad-adal dagiti Saksi iti nasurok a 10,000 a panagadal ti Biblia kadagiti pagtaengan ti tattao. Ket adda 15 a kongregasion idiay Kigali ken iti kabangibangna.

Insurat ti maysa nga agdaldaliasat a manangaywan dagiti Saksi ni Jehova: “Idi Nobiembre 1992, agserserbiak iti 18 a kongregasion. Ngem idi Marso 1994, immadu daytoy iti 27. Tinawen met nga umad-adu ti bilang dagiti payunir (amin-tiempo a ministro).” Iti Sabado, Marso 26, 1994, ti timmabuno iti Memorial ti ipapatay ni Kristo ket 9,834.

Kalpasanna, kellaat a nagbaliw iti kasta unay ti kasasaad idiay Rwanda.a

Kellaat a Panungpalan ti Naipasdeken nga Urnos

Idi Abril 6, 1994, iti agarup 8:00 t.r., dagiti presidente ti Rwanda ken Burundi, agpadpada a Hutu, natayda idi matnag ti linugananda nga eroplano idiay Kigali. Iti dayta a rabii, mangngeg ti sultip dagiti polis iti sadinoman iti kabisera, ket naserraan dagiti kalsada. Kalpasanna, bayat a bigbigat pay, dagiti soldado ken lallaki nga addaan kadagiti badáng, rinugiandan a pinatay dagiti tattao a Tutsi. Ni Ntabana Eugène​—ti city overseer dagiti Saksi ni Jehova idiay Kigali​—ti asawana, barona, ken balasitangna ket karaman kadagiti kaunaan a napapatay.

Maysa a pamilia a Saksi ni Jehova a taga Europa ti mangyad-adal ti Biblia iti sumagmamano a kaarrubada a Tutsi. Siam kadagitoy a kaarrubada ti nagkamang idiay pagtaengan dagiti taga Europa bayat a dagiti aghuramentado a mammapatay napanda kadagiti binalaybalay. Iti sumagmamano a minuto, addan agarup 40 a managsamsam iti balay, a nangburak kadagiti bambanag ken nangbaliktad kadagiti muebles. Nakalkaldaang ta napapatay dagiti kaarrubada a Tutsi. Nupay kasta, dagiti dadduma, agpapan pay kadagiti panagreggetda a mangispal iti gagayyemda, ti napalubosan a makatalaw tapno maispal ti biagda.

Nagtultuloy ti panangpapatay iti adu a lawas. Kamaudiananna addan napattapatta a 500,000 wenno ad-adu pay a taga Rwanda a napapatay. Rinibribo ti pimmanaw a nangisalakan iti biagda, nangnangruna dagiti Tutsi. Ti sanga nga opisina dagiti Saksi ni Jehova idiay Zaire impakaammona kadagiti kakabsat idiay Francia ti pakasapulanda kadagiti abasto a tulong. “Dimmawatkami iti maysa a container a segunda mano a kawes,” inlawlawag ti sanga idiay Zaire. “Pinatulodandakami dagiti kakabsat idiay Francia iti lima a container a kaaduanna ket kabarbaro a kawes ken sapatos.” Idi Hunio 11, naipatulod dagitoy ag-65 a tonelada a kawes. Nangipatulod met ti sanga idiay Kenya iti kawkawes ken agas kadagiti nagkamang, agraman dagiti magasin a Pagwanawanan iti lokal a pagsasaoda.

Idi Hulio, ti iturayan dagiti Tutsi a buyot, a maawagan iti Rwandan Patriotic Front, inabaknan ti iturayan ti Hutu a buyot ti gobierno. Kalpasan dayta, nangrugin a pumanaw dagiti Hutu iti pagilian a ginasut a ribo. Adda riribuk bayat a dua a milion wenno ad-adu pay a taga Rwanda ti nagkamang kadagiti sipapartak a naipasdek a kampo kadagiti kabangibang a pagilian.

Pinadasda a Tulongan ti Maysa ken Maysa

Dua kadagiti innem a nagtrabaho iti Translation Office dagiti Saksi ni Jehova idiay Kigali ti Tutsi​—da Ananie Mbanda ken Mukagisagara Denise. Naballigi ti panangikagumaan dagiti Hutu a kakabsat a mangsalaknib kadakuada iti sumagmamano a lawas. Iti arinunos ti Mayo 1994, nupay kasta, napapatay dagitoy dua a Tutsi a Saksi.

Nupay agpeggad, ken uray isakripisioda ti biagda, inkagumaan dagiti Saksi ni Jehova a salakniban dagiti padada a Kristiano a naiduma ti etniko a nagtaudanda. (Juan 13:34, 35; 15:13) Kas pagarigan, ni Mukabalisa Chantal ket maysa a Tutsi. Idi sapsapulen dagiti kameng ti Rwandan Patriotic Front dagiti Hutu idiay istadium a pagtataenganna, isut’ nakibiang a nangsalaknib kadagiti Hutu a gagayyemna. Nupay makarurod dagiti rebelde iti panangikagumaanna, kinuna ti maysa: “Dakayo a Saksi ni Jehova ket pudno a nabileg ken di maisin ti panagkakabsatyo. Ti relihionyo ti kasayaatan pay laeng!”

Salimetmetan nga Awan Etniko a Pananggura

Dayta dina kayat a sawen a naan-anayen a di mairaman dagiti Saksi ni Jehova iti etniko a pananggura a timmaud iti ginasuten a tawen iti daytoy a lugar ti Africa. Kinuna ti maysa a Saksi nanipud Francia a makiramraman iti panagrasion: “Uray pay dagiti Kristiano a kakabsattayo masapul a kasta unay ti panangikagumaanda a mangliklik iti panangmulit ti gura, isu a nakagapu iti panangpapatay nga imposible nga iladawan.

“Naam-ammomi dagiti kakabsat a nakaimatang kadagiti pamiliada a napapatay. Kas pagarigan, maysa a Kristiano a kabsat a babai ti kakaskasarna pay laeng iti napalabas a dua nga aldaw idi napapatay ti asawana. Dadduma a Saksi nakitada dagiti annak ken dadakkelda a napapatay. Maysa a kabsat a babai, nga adda itan idiay Uganda, nakitana ti intero a pamiliana a napapatay, agraman ti asawana. Daytoy ti basta mangitampok iti panagsagaba, agpadpada iti emosional ken pisikal, a nangapektar iti tunggal pamilia dagiti Saksi ni Jehova.”

No magupgop, ag-400 a Saksi ti napapatay iti etniko a kinaranggas. Ngem awan kadagitoy ti pinatay dagiti padada a Saksi. Dagiti Tutsi ken Hutu a miembro dagiti iglesia a Romano Katoliko ken Protestante, nupay kasta, pinapatayda dagiti rinibo. Kas napaneknekanen a naimbag, saan a makipaset dagiti Saksi ni Jehova iti sangalubongan iti aniaman a gubgubat, panagalsa, wenno iti dadduma pay a panagdadangadang daytoy a lubong.​—Juan 17:14, 16; 18:36; Apocalipsis 12:9.

Panagsagaba a Di Mailadawan

Daytoy napalabas a kalgaw, dagiti tattao iti aglawlaw ti lubong nabuyada kadagiti pelikula ken ladawan dagiti di nakapapati a panagsagaba ti tao. Ginasut a ribo kadagiti nagkamang a taga Rwanda ti nakita nga agdudupudop a mapan kadagiti kabangibang a pagilian ket agbibiagda sadiay iti sidong ti nakarugrugit a kasasaad. Maysa kadagiti Saksi ni Jehova a nangipan iti rasion manipud Francia inladawanna ti kasasaad a nakita ti bunggoyna idi Hulio 30 kas iti sumaganad.

“Napasanguankami kadagiti buya a naan-anay a nakaam-amak. Iti adu a kilometro, nakalinea iti kalsada dagiti bangkay. Napno dagiti pangkaaduan a tanem kadagiti rinibo a bangkay. Ti angot bayat a limmasatkami iti kumaribuso a nagadu a tattao ket dandani di maibturan, dagiti ubbing agay-ayamda iti abay dagiti bangkay. Adda dagiti bangkay dagiti nagannak a sibibiag pay dagiti annakda a nakakayetket iti bukotda. Dagita a buya, a naulit-ulit a makita, mangibati iti nakalkaldaang nga epekto. Marimbawan ti maysa a tao iti rikna ti naan-anay a kinaawan gaway, ket sigurado a matukay ti rikna gapu iti ames ken leddaang.”

Idi nagdudupudop dagiti nagkamang a pinulpullo a ribo idiay Zaire idi ngalay ti Hulio, dagiti Saksi idiay Zaire napanda iti beddeng ket intag-ayda dagiti publikasionda iti Biblia tapno dagiti Kristiano a kakabsatda ken dagiti interesado mailasinda ida. Dagiti nagkamang a Saksi manipud Rwanda naurnongda ngarud ket naipanda idiay Kingdom Hall idiay asideg laeng ti Goma, a sadiay ti nakaaywananda. Dagiti Saksi nga adda kapadasanda iti medisina sigagaget a nagtrabahoda tapno maksayan ti rigat dagiti masakit, nupay awan dagiti umdas nga agas ken umiso nga aruaten.

Napartak nga Itutulong iti Panagsagaba

Idi Biernes, Hulio 22, immawat dagiti Saksi ni Jehova idiay Francia ti maysa a nai-fax nga SOS [dawat iti tulong] manipud Africa. Inladawanna ti nakalkaldaang a kasasaad dagiti Kristiano a kakabsat a nagkamang manipud Rwanda. Iti las-ud ti lima wenno sangapulo a minutos a pannakaawat iti pakaammo, inkeddeng dagiti kakabsat ti mangkarga iti eroplano a pangbagahe kadagiti rasion. Nagtungpal daytoy iti maysa a ngudot’-lawas a naganetget a panagsagana, nga ad-adda a nakaskasdaaw gapu iti kinakurang ti kapadasanda a mangorganisar iti kasta a nagdakkelan a panangikagumaan a mangipaay iti rasion iti ababa laeng a tiempo a panagsagana.

Adda adu a tulong iti kasapulan a pundo agpaay iti rasion. Dagiti Saksi idiay Belgium, Francia, ken Switzerland laeng nangipaayda iti nasurok a $1,600,000. Nagun-od dagiti rasion, agraman taraon, agas, ken dagiti alikamen a kasapulan tapno agbiag, ket naikahon ti isuamin ken namarkaan idiay pasilidad dagiti Saksi ni Jehova idiay Louviers, Francia, ken idiay Brussels, Belgium. Nagtrabaho dagiti Saksi iti aldaw ken rabii tapno maisagana dagiti maipatulod a maipan idiay Ostend, Belgium. Iti eropuerto sadiay, idi Mierkoles, Hulio 27, nasurok a 35 tonelada ti naikarga iti pangbagahe a jet. Iti sumaganad nga aldaw, naipatulod ti basbassit a karga, kangrunaanna dagiti abasto nga agas. Iti Sabado, dua nga aldaw kalpasanna, sabali manen nga eroplano ti nangawit kadagiti abasto nga agas para kadagiti biktima.

Dagiti Saksi idiay Francia, agraman maysa a doktor, ti napan idiay Goma nga immun-una ngem ti dakkel a naipatulod [a karga]. Iti Lunes, Hulio 25, idi simmangpet ni Dr. Henri Tallet idiay Goma, agarup 20 a Saksi ti natayen iti kolera, ket matmatayen ti dadduma pay iti inaldaw. Gapu ta masapul a maipatulod dagiti karga a lumasat idiay Bujumbura, Burundi, agarup 250 kilometro ti kaadayona, saan a simmangpet dayta idiay Goma agingga iti agsapa ti Biernes, Hulio 29.

Panagballigi iti Sakit

Kabayatanna, iti lote a nakaisaadan ti bassit a Kingdom Hall idiay Goma, nagleletlet dagiti agarup 1,600 a Saksi ken dagiti gagayyemda. Para kadagitoy amin a tattao adda maymaysa a kasilias, awan ti danum, ken bassit laeng ti taraon. Dagiti dinosena a nagsakit iti kolera nakiletletda idiay Kingdom Hall. Umad-adu dagiti matay.

Ti kolera dagus a pamagaanna ti maysa a tao. Agbalin a nalanay dagiti mata ket kalpasanna agbuligawgawen. No masapa a maipaay ti rehydration therapy, makagin-awa ti tao iti las-ud ti dua nga aldaw. Ngarud, adda panangikagumaan a dagus a ma-rehydrate dagiti kakabsat babaen iti bassit nga agas nga adda.

Mainayon pay, inkagumaan dagiti kakabsat nga inlasin dagiti agsakit tapno malapdan ti pannakaakar dagiti dadduma. Inkagumaanda nga ipanaw dagiti nagkamang manipud iti nakalkaldaang a kasasaad idiay Goma. Nasarakan ti nasayaat a lugar iti asideg ti Danaw Kivu, nga adayo iti tapuk ken ti agadiwara nga angot dagiti bangkay.

Nagkalida kadagiti kasilias, ket naipaalagad dagiti nainget a pagalagadan ti kinadalus. Dagitoy iramanna ti panangugas kadagiti ima iti maysa a malukong a bleach ken danum kalpasan ti ipapan idiay kasilias. Naipaganetget ti kinapateg dagitoy nga alagaden, ket inawat dagiti tattao ti naipaalagad kadakuada. Di nagbayag simmardengen ti makapapatay a panagsaknap ti sakit.

Idi simmangpet ti adu a naipatulod a rasion iti Biernes, Hulio 29, naipasdek ti bassit nga ospital iti Kingdom Hall idiay Goma. Agarup 60 a kama ti kampo ti naikabil, agraman ti pangdalus iti danum. Mainayon pay, naipan dagiti tolda kadagiti kakabsat nga adda iti igid ti Danaw Kivu. Iti apagbiit, naibangonen dagiti 50 a tolda iti nakadaldalimanek, naurnos a linea.

Iti maysa a tiempo, agarup 150 a Saksi ken dagiti gagayyemda ti nagsakit iti kasta unay. Nasurok nga 40 kadakuada ti natay idiay Goma idi umuna a lawas ti Agosto. Ngem simmangpet iti umiso a tiempo dagiti suplay nga agas ken tulong tapno maispal ti adu a biag ken tapno mapasardeng ti kasta unay a panagsagaba.

Managyaman, Naespirituan a Tattao

Napalalo ti panagyaman nga impakita dagiti nagkamang a Saksi gapu iti amin a naaramid agpaay kadakuada. Natignayda babaen iti ayat nga impakita dagiti Kristiano a kakabsatda iti sabali a pagilian ken gapu iti nalawag a pammaneknek a pudno a kamengda ti maysa nga internasional a panagkakabsat.

Nupay kasta unay ti rigatda, tinaginayon dagiti nagkamang ti espiritualidadda. Kinapudnona, maysa a nakapaliiw kinunana a “kasla ad-adda a maseknanda nga umawat iti naespirituan a taraon ngem ti material a tulong, nupay kasapulanda unay ti isuamin.” Idi nadawat, 5,000 a kopia ti katulongan ti panagadal iti Biblia a Mabalinyo ti Agbiag nga Agnanayon iti Paraiso a Daga iti pagsasao ti Rwanda a Kinyarwanda ti naipatulod kadagiti nadumaduma a kampo a pagkamangan.b

Usigen dagiti nagkamang ti maysa a teksto ti Biblia iti inaldaw, ket nangorganisarda kadagiti gimong ti kongregasion. Nayurnos met ti panangikondukta kadagiti klase ti eskuelaan agpaay kadagiti ubbing. Ginundawayan dagiti mannursuro dagitoy a klase tapno mangisuro kadagiti alagaden maipapan iti panagdalus, a naipaganetget a ti pannakasalbarda agpannuray iti panangalagad kadakuada.

Masapul ti Agtultuloy a Panangaywan

Ginasgasut a Saksi a nagkamang ti masarakan kadagiti dadduma a lugar malaksid ti Goma, kas idiay Rutshuru. Naipaay dagiti umasping a tulong kadagitoy a kakabsat. Idi Hulio 31, maysa a delegasion dagiti pito a Saksi ti nageroplano manipud Goma a nagpaabagatan a napan idiay Bukavu, a sadiay adda agarup 450 a nagkamang a Saksi. Adu met kadagitoy ti naggapu idiay Burundi. Rimsua ti kolera sadiay, ket naipaay ti tulong iti panangikagumaan a manglapped iti aniaman nga ipapatay dagiti kakabsat.

Iti sumaganad nga aldaw, nagbiahe ti delegasion iti dandani 150 kilometro babaen iti lugan a napan idiay Uvira, Zaire, a sadiay, iti dalan, adda agarup 1,600 a Saksi kadagiti pito a lugar manipud Rwanda ken Burundi. Naisuroda no kasano a salaknibanda ti bagida manipud iti sakit. Ti report a naibasar iti natakuatan ti delegasion, kinunana: “Ti naaramidanen ket pangrugian pay laeng, ket ti 4,700 a tattao nga umaw-awaten iti tulongtayo kasapulandanto pay ti kanayonan a tulong iti adu a bulan.”

Ginasgasut a Saksi ti naipadamag a nagsublin idiay Rwanda idi Agosto. Kaskasdi, dandani amin a pagtaengan ken sanikua ti nasamsam. Gapuna, adda narigat a trabaho a mangibangon manen kadagiti pagtaengan ken Kingdom Hall.

Itultuloy dagiti adipen ti Dios ti sipapasnek a panagkararag maigapu kadagidiay a nagsagaba iti kasta unay idiay Rwanda. Pagaammotayo a bayat nga umad-adani ti panungpalan daytoy a sistema dagiti bambanag, kumaro ti kinaranggas. Nupay kasta, dagiti Saksi ni Jehova iti sangalubongan itultuloyda a taginayonen ti Nakristianuan a neutralidadda ken ipakita ti napudno a panangaasida.

[Dagiti Footnote]

[Mapa iti panid 12]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

RWANDA

Kigali

UGANDA

ZAIRE

Rutshuru

Goma

Danaw Kivu

Bukavu

Uvira

BURUNDI

Bujumbura

[Dagiti ladawan iti panid 15]

Kanigid: Napapatay ni Ntabana Eugène ken ti pamiliana. Kanawan: Ni Mukagisagara Denise, maysa a Tutsi, ti napapatay, nupay inkagumaan dagiti kakabsatna a Hutu ti mangisalakan kenkuana

[Dagiti ladawan iti panid 16, 17]

Ngato: Panangaywan kadagiti masakit iti Kingdom Hall idiay Goma. Baba a kanigid: Nasurok a 35 tonelada a rasion nga insagana dagiti Saksi ken naipatulod babaen iti pangbagahe a jet. Baba: Idiay asideg ti Danaw Kivu, a nakayakaran dagiti Saksi. Baba a kanawan: Dagiti taga Rwanda a nagkamang iti Kingdom Hall idiay Zaire