Pannakapaksuy​—Kasano a Makapagballigikayo?

GAPU ta maparigat kadagiti pakadanagan ken inaldaw a pakarigatan, adut’ mangiliwliwag iti pannakaupayda babaen iti panaginum. Ti alkohol, ti kasaknapan a maabuso a droga itatta, ket us-usaren dagiti adu iti panangikagumaanda a manglisi kadagiti kinapudno. Dadduma ti nagtalek kadagiti nalatak a maireseta nga agas tapno tamingenda dagiti pakadanagan. Kaskasdi, dadduma ti agtungpal kadagiti mangbalbaliw-panunot nga agas a kas ti marihuana, methamphetamines, ken cocaine. Naammuan nga uray pay dagiti ubbing ket agus-usarda kadagiti agas tapno malisian dagiti kinapudno iti biag. Makuna a 95 porsiento kadagiti Americano nga agtutubo ti nakausarton iti maysa wenno ad-adu pay nga ilegal a substansia sakbay nga agraduarda iti high school.

Ket adda met dagidiay a mangpadas a manglisi iti inaldaw a pakadanagan babaen ti pannakikuyogda kadagiti gagayyemda iti panaglablabes wenno panagpammarang a naragsakda nupay iti kinapudnona malidliday ti riknada. Wenno gapu iti di umiso a rason, sapulenda ti panangipateg ken kinalailo ti kasungani a sekso. Ngem ti panangusar kadagiti addang a paglisian tapno tamingen dagiti pakadanagan pakaruenna laeng ti pannakapaay. No padasen ti tattao a laokan ti pakadanagan iti alkohol wenno dadduma a mangbalbaliw ti isip a substansia, imbes a parayrayenda ti bileg ken kinaganaygayda, pappapartakenda ti proseso ti pannakapaksuyda. Ania, ngarud, ti maaramidanyo no main-inut a mariknayo a mapaksuyankayon?

Pamay-an ti Panagimbag

Saan nga irekomendar ti Agriingkayo! dagiti espesipiko a panangagas wenno ag-agas. Nupay kasta, mangiparang iti sumagmamano kadagiti makatulong a singasing a naibatay kadagiti prinsipio ti Biblia a mabalin a tumulong kadakayo a mangparayray iti kinaganaygayyo. Irekomendar ni Dr. Yutaka Ono, direktor iti Keio University School of Medicine “dagiti tallo a banag” tapno makapagballigi iti pannakapaksuy. Ilawlawagna: “Dagiti ‘tallo a banag’ isu ti kinatimbeng, komunikasion, ken panangbigbig.”

Tapno maparmek ti rikrikna a kinaawan gaway, masapul a mariknayo a matimbengyo dagiti rikna ken kababalinyo. No inaldaw a rimbawan ti pannakapaay ti rikriknayo, ket rebbekenna ti kabaelanyo a mangsolbar kadagiti parikut, mabalin a patienyo a diyon matimbeng dagiti bambanag. Nupay kasta, dikay basta agtugaw ken agmayeng. Padasenyo nga in-inuten a risuten dagiti parikutyo. (Kitaenyo ti kahon, panid 8.) Dikay itantantan. Babaen laeng iti panangirugi kadagiti positibo a tignay, mangruginto a sumayaat ken matimbengyo ti riknayo.

Padasenyo a pabassiten dagiti pakarurodan nga agbanag iti panagduadua. Kas pagarigan, dadduma ti marurod iti isuamin a babassit a bambanag iti biag. Ipapilitda ti maysa a pamay-an ti panangaramid kadagiti bambanag ket marurodda no di agtungpal ti dadduma, wenno mabalin a mapaayda kadagiti bukodda a biddut. “Dika aglabes nga aglinteg,” kinuna ti maysa a masirib a tao idi ugma, “dika met agsirib nga aglablabes. Apay a dadaelem koma ta bagim?” (Eclesiastes 7:16) Ti panangsalimetmet kadagiti nangato unay a pagalagadan ken kankanayon a pannakarikna a dikay maabot ida ket maysa a sigurado a pamay-an ti pannakapaksuy.

Ti kanayonan pay a makatulong a balakad manipud iti Biblia, isu ti “pannagna a sipapakumbaba iti Diosmo.” (Mikias 6:8) Ti panagbalin a napakumbaba kaipapananna nga ammoyo dagiti limitasionyo wenno “ti kalalainganna a panangikeddeng kadagiti abilidadyo.” Mabalin a kaipapanan daytoy ti di panangawat kadagiti di nainkalintegan a dawat idiay pagtrabahuan.

Dagidiay makaammo kadagiti limitasionda awatenda ti tulong. Kinuna ti maysa a manedyer a babai a nakapadasen iti pannakapaksuy a ti sekreto iti panangliklik iti dayta isu ti panagpatulong. Kaskasdi, kas kunana, “adu a tattao ti maalumiim a dumawat iti tulong amangan no mamatmatanda a nakapuy iti trabahoda.” Iti man trabaho idiay pagtaengan, eskuelaan, wenno sekular a trabaho​—aniaman a mangituggod kadakayo iti pannakapaksuy​—ipasayo ti trabaho no kasapulan. Masdaawkayto a makakita a maturpos dagiti bambanag a dikay imatonan a direkta ti isuamin a banag.​—Idiligyo ti Exodo 18:13-27.

Mabalin a kasapulanyo ti inana. Nakaskasdaaw ti gunggona nga ipaay ti panagbakasion iti trabaho agpaay iti mabalin a biktima ti pannakapaksuy. Nupay kasta, no di ipalubos ti kasasaadyo dayta, “no ammoyo no kasano ti agbalin a naragsak, matulongannakayo dayta,” kuna ni managsirarak nga Ann McGee-Cooper. Ti panagsardeng tapno mabaliwan ti aramid mabalin a paaduenna pay ti matrabahuan, a tignayenna ti panagpanunot a mangiturong iti kinamanagparnuay. Pudno pay laeng ti imbalakad ni Ari Salomon adu a tawenen ti napalabas: “Naim-imbag ti maysa a petpet a napno a buyogen ti inana ngem ti dua a petpet a napno a buyogen ti bannog ken panagagawa iti angin.”​—Eclesiastes 4:6.

Maysa a Manangsaranay a Gunglo a Pakisaritaan

Ti maikadua a “banag” a dinakamat ni Dr. Ono ramanenna ti komunikasion. Makapainteres ta manmano a bombero ti makapadas iti pannakapaksuy. Mabalin a ti makagapu ket, malaksid iti pannakaibilangda a bannuar, agkaykaysada babaen iti nabileg a singgalut ti panagkakadua. Gapu ta adda manangsaranay a grupo a pagpannurayanna, makagun-od ti maysa iti tulong kadakuada. Sadinot’ pakasarakanyo iti makaliwliwa a saranay itatta? Iti panangdeskribirna kadagiti pamay-an ti panangparmek dagiti mangngagas iti pannakapaksuy, kuna ti libro a Moetsukishokogun (Burnout Syndrome): “Para kadagiti doktor, ti pamiliada, nangnangruna ti asawada, ti kaepektibuan ken pudpudno a mangsaranay iti rikrikna.” Tunggal maysa kasapulanna ti maysa a pagipudnuan kadagiti personal a rikna. Iti kastoy a komunikasion, mangipaay ti Biblia iti praktikal a balakad. Paregtaenna dagiti agassawa a mangtaginayon iti romantiko a singgalut iti maysa ken maysa ken kunaenna a maaddaanda iti gagayyem a makaipaay iti adu nga epektibo a singasing.​—Proverbio 5:18, 19; 11:14.

“Masapul nga ibangontayo ti bukodtayo a sistema a mangsaranay kadagiti nasinged a gagayyem ken pamiliatayo,” kuna ti USA Today. Kalpasanna inayonna: “Masapul met a siwayawayatayo a mangusar kadagiti pakagun-odan iti saranay kadagiti paggigimongan ti relihiontayo ken dagiti serbisio ti mental a salun-at.” No maipapan iti pamay-an ti pananggun-od iti tulong kadagiti kapammatian, nagsurat ni Santiago a kabsat ni Jesus iti ina: “Adda aya asinoman a masaksakit kadakayo? Ayabanna koma dagiti lallakay iti kongregasion, ket ikararaganda koma, nga isu sapsapuanda iti lana iti nagan ni Jehova.” (Santiago 5:14) Makasarak ti pannakabang-ar dagiti Kristiano nga addaan parparikut babaen ti pannakisaritada kadagiti panglakayen iti kongregasion dagiti Saksi ni Jehova. Nupay saan nga espesialista dagiti panglakayen a mangtaming iti pannakapaksuy, nakapatpateg ti itukonda a naespirituan a saranay.

Nupay ti panangsaranay a sistema ti tao mabalin a parayrayennatayo a maipaay iti sabali manen nga aldaw, mabalin a saan a kanayon nga umdas dayta. Iti pakauna ti librona a Helplessness, intudo ni Martin E. P. Seligman ti di mapengdan nga espiritu ti panagwaywayas ken panagtalek iti bagi a makita idiay Laud kas makagapu iti umad-adu a panagliday itatta, ket inyebkasna a masapul ti panangsarak iti panggep iti biag. Kalpasanna impakitana a ti “maysa a nasken a banag iti panangsarak iti panggep iti biag isu ti pannakaisinggalut iti maysa a dakdakkel ngem dakayo.” Nupay saan a serioso dagiti adu a tattao itatta iti relasionda iti Dios, ti pannakikomunikar iti Namarsua​—a pudno a “dakdakkel ngem dakayo”​—matulongannakayo nga agballigi kadagiti rikna ti kinaawan gaway.

Ni Ari David, a napasanguan kadagiti adu a pakarigatan, pinaregtana dagiti iturayanna: “Agtalekkayo iti [Dios] iti amin a tiempo, dakayo nga umili. Ibukbokyo ti pusoyo iti sanguananna. Ti Dios isu ti kamang a maipaay kadatayo.” (Salmo 62:8) Sisasagana ti Dios a dumngeg, uray pay kadagiti “asug a di mayebkas.” (Roma 8:26) Ti sipapasnek a panagdawat kenkuana agbanag iti talna a ‘mangaywan iti pusoyo ken iti pannakabalin ti isipyo’ maibusor iti pannakapaksuy.​—Filipos 4:6, 7.

Panangbalbaliw iti Panangmatmatyo

Kamaudiananna, mabalin a kasapulan ti panangbalbaliw iti panangmatmatyo iti kasasaadyo. Ti panangbigbig, wenno pannakaawat, isu ti maudi a “banag” nga isingasing ni Dr. Ono kas maysa a pamay-an tapno mapagballigian ti pannakapaksuy. No adda iti sidong ti kasta unay a pakadanagan, agannayastayo a mangaramid kadagiti negatibo a pattapatta iti isuamin ket siluantay ti bagbagitayo kadagiti panagduadua. Nupay kasta, masapul a napudnotayo. Usigentayo no talaga nga adda wenno awan ti pakaibatayan ti kasta a negatibo a panagpampanunot. Ti kadi pagbanagannanto dakes unay a kas iti pagam-amkanyo? Padasenyo a matmatan dagiti bambanag manipud iti panangmatmat ti sabali.

“Mabalin a rugianyo babaen ti panangipapan a no napaksuyankayo, nalabit gapu ta ‘naimbag[kayo],’ saan a gapu ta ‘dakes[kayo],’” kuna ti magasin a Parents. Laglagipenyo: Dagiti tattao a nalaka a mapaksuyan addaanda iti nangato a pagalagadan ken maseknanda kadagiti sabsabali. Ti makatulong unay iti biktima ti pannakapaksuy isu ti maysa a sao a panangapresiar. Dakkel ti maitulongna iti maysa nga ina no yebkas ken ipakita ti asawa ken dagiti annakna ti panangapresiar kadagiti amin a trabaho a mainaig iti panagtagibalay. No ti manedyer nga adda iti sidong ti administrador ken superbisor agsagaba iti pannakapaksuy iti trabaho, ti maysa a mangapresiar a komento ken maysa a pikpik iti bukot mabalin a pasayaatenna ti panangmatmatna.

Ipakita ti Biblia no kasano a maikari ti maysa a natalunggadingan nga asawa iti komendasion: “Dagiti annakna bumangonda, ket naganenda a naingasatan; ti met asawana, ket idaydayawna a kunkunana. Adu nga inanak a babbai nagaramidda a maikari unay, ngem sika​—atiwem amin ida.” (Proverbio 31:10, 28, 29) Kinapudnona, “dagiti makaay-ayo a sasao arigda la rara, nasam-itda iti kararua, ket salun-at kadagiti tultulang.”​—Proverbio 16:24.

Ni Shinzo, ti Kristiano a panglakayen a nadakamat iti umuna nga artikulo, dakkelen ti inungaranna manipud pannakapaksuyna. Nupay immawat ti tulong ti doktor, ti ad-adda a nakatulong ken Shinzo isu ti panagkararagna ken ni Jehova. Kalpasan ti napasnek a panagkararagna maipaay iti tulong, naiparna a nasabetna ti panglakayen a nangyadal idi kenkuana iti Sao ti Dios. Dayta a panglakayen, agraman dagiti padana a panglakayen, ti nangsaranay kenkuana babaen ti panagimdengda kadagiti pakadanaganna. Manipud iti napalabas a ruar ti pagiwarnak a basbasaenyo itan, basaen ti asawana kenkuana dagiti artikulo maipapan iti panangparukma kadagiti negatibo a rikrikna. (Oktubre 8, 1992) Nain-inut a nabigbigna a padpadasenna nga aramiden dagiti isuamin a bukodna. Ti panangmatmatna kadagiti maar-aramid iti aglawlawna nangrugin a nagbalbaliw. Nupay no nariknana idi damo nga isut’ adda iti nakaun-unday nga usok ti kinaliday, nakakita ti maysa a lawag iti bangir a pungto a rumayray a rumayray agingga nga isut’ nakaruaren kamaudiananna iti yanna nga usok.

Kas ken ni Shinzo, makapagballigikayo met iti pannakapaksuy ken sanguen manen ti biag.

[Kahon iti panid 8]

Sangapulo ket Dua a Napapateg a Punto iti Pannakalapped ti Pannakapaksuy

NAIBATAY ti sumaganad iti sumagmamano laeng a singasing nga intukon ti maysa a clinical specialist iti panangaywan iti agsakit iti isip.

1. Timbengenyo ti panagpampanunot, rikrikna, ken kababalinyo​—dakkel ti maitulong ti panagkararag.

2. No mangrugin nga agdanagkayo, gagaraenyo a baliwan [dayta] iti makagunggona, natibker a panagpampanunot.

3. No marurodkayo, umanges iti nauneg ket i-relaksyo ti panunotyo.

4. Padasenyo a matmatan dagiti kasasaad sigun iti panangmatmat ti sabali a tao tapno maawatanyo no kasano a rimsua ti pakadanagan.

5. Ipamaysayo dagiti banag nga apresiarenyo kadagiti sabsabali ket yebkas ti panagraem kadakuada. Dikay patiray-okan no di ket yebkasyo ti napudno a panangidayaw.

6. Ilasin ken parukmaenyo ti negatibo, makadangran a panagpampanunot.

7. Suruenyo ti agkedked no dikay kabaelan wenno di maitutop ti iskediulyo a mangaramid iti dayta.

8. Agehersisiokayo nga inaldaw​—nasayaat ti napartak a pannagna.

9. Tratuenyo dagiti dadduma a buyogen ti panagraem, a tignayenyo ida a mangiparangarang kadagiti makaay-ayo a kababalinda.

10. Taginayonenyo ti kinaragsak ken kanayon a pananginanama.

11. Dikay yawid dagiti parikutyo, tamingenyo laeng ida idiay pagtrabahuan.

12. Aramidenyo ti maaramidyo ita​—dikay itantan.

(Naadaw manipud iti “Dealing With Feelings, Beating Burnout,” ni Ruth Dailey Grainger, American Journal of Nursing, Enero 1992.)

[Ladawan iti panid 8, 9]

Ti pannakapaksuy masansan nga apektaranna ti nakapaspasnek, manangikagumaan a tao