Panangmatmat iti Lubong
Kasano Kaadu nga Aborsion?
“Tinawen nga ag-33 milion a legal nga aborsion ti maar-aramid iti lubong, ket no mainayon iti daytoy amin nga ilegal nga aborsion, ti dagup ket ag-40 milion agingga iti 60 milion,” kuna ti binigat a periodiko ti Buenos Aires a Clarín. “Agnanaed ti 76 porsiento ti populasion ti lubong kadagiti pagilian a ti induced abortion ket legal.” Ti bilang dagiti biag a ginudas ti aborsion ket nasursurok ngem ti populasion ti Argentina ken mayarig iti pannakatalipupos ti intero a populasion ti maysa a pagilian a kas iti Britania, Egipto, Francia, Italia, Sud Africa, wenno Turkey iti kada tawen. Mayarig dayta iti kaadu dagiti biktima iti intero nga innem a tawen ti maikadua a gubat sangalubongan, a napattapatta nga ag-50 milion a tattao.
Kasayaatan a Lugar a Pagnaedan?
Pinili ti Naciones Unidas ti Canada kas ti kasayaatan a lugar a pagnaedan iti lubong. “Maikadua a daras dayta iti lima a tawen a naurnos ti index a ti Canada ti kangrunaan iti listaan ti 173 a pagilian,” ipadamag ti The Toronto Star. Innayonna a daytoy, “nupay kasta, dina kaipapanan a tagtagiragsaken dagiti taga Canada ti kanam-ayan a kasasaad ti panagbiag iti lubong.” Apay a ti Canada ti naibilang a kasayaatan a lugar? Ti report, nga insagana ti UN Development Program, paglalasinenna dagiti pagilian babaen iti napagmaymaysa a tallo a banag: promedio a mateggedan, nadanon nga adal, ken kawatiwat ti biag. Dagiti taga Canada ti nailasin kas maikanem kadagiti kaatiddogan ti biagda, babaen ti promedio a kawatiwat ti biag a 77.2 a tawen. Ti Canada ket asidegen iti kangatuan no ti kuarta a nabusbos iti edukasion ken pannakaaywan iti salun-at ti pagsasaritaan, agraman ti panangtagikua kadagiti alikamen kas kadagiti set ti telebision ken kotse.
Dagiti Grupo ti Indian Idiay Brazil
“Adda pay la 59 a naan-anay ti pannakaiputongna a grupo dagiti Indian idiay Brazil, wenno manmano ken di nainggayyeman a makipulapol kadagiti puraw a tattao,” ipadamag ti O Estado de S. Paulo. “Iti daytoy a dagup, siam laeng a grupo ti naammuan ti National Indian Foundation manipud idi apagtapog ti dekada ’80.” Agtultuloy ti pannakasarak kadagiti kabbaro a tribo iti kabakiran ti Amazon. Agnanaed ti kaaduan kadagiti naiputputong nga Indian iti grupo a 150 a tattao wenno basbassit. Ti Brazil ket addaan iti 532 a lugar dagiti Indian, 180 a nagduduma nga etniko a grupo, ken 260 a ribo nga Indian. Saksakupenda ti dagup a 909,705 kilometro kuadrado—ag-11 porsiento iti teritoria ti Brazil—nupay kagudua kadagitoy a lugar ket awanan iti umno a ketegan. Iti maysa a panagregget a tumulong kadagiti tribo a mangaramid iti katulagan ken malasatan ti panagbasakbasak ti moderno a lubong, sinursuruan dagiti antropologo dagiti miembro ti tribo no kasano nga usaren ti video camera tapno mairekordda dagiti kannawidan ti pumurok sada ipabulod dagiti video tape iti dadduma a grupo iti asideg. Itay nabiit, kalpasan ti panangbuyada kadagiti pelikulada, nagam-ammo ti Waiapi ken Zo’é. Iti panagsaoda iti agpada a dialekto, nagsaritaanda dagiti sariugma ken ritualda, agraman dagiti pamay-an ti panaganup, panangagas, panagluto, ken panagabelda.
Naballigi nga Operasion
Buyogen ti “nainkalintegan a panagpannakkel,” kuna ti periodiko ti Italia a La Stampa, kinuna ti medikal a timpuyog a nangopera ken Papa Juan Paulo II idi Abril a “nasayaat ti nagbanagan” ti pannakaoperana iti patong. Ngem saan a kanayon a nasayaat dagiti resulta dagiti naaramid nga operasion iti agdama a papa. Idi naopera kalpasan ti gandat a panangpapatay kenkuana idi 1981, kapilitan a naidalit ni Juan Paulo II idiay ospital iti dua a bulan tapno maagasan gapu iti grabe unay a cytomegalovirus nga impeksion maigapu iti pannakayalison ti dara. Isu a di pakasdaawan a, nupay agingga ita a tiempo, sigun iti La Stampa, “adu ti nagsayasay a dara,” awan nayalison a dara. Imbes ketdi, kuna ti periodiko, “ti dara ti Papa ket naala, naesterilisado, ken nayalison manen kabayatan ti operasion.”
Awan Mapangnamnamaan nga Agas ti AIDS
Binigbig ti maika-10 nga International Conference on AIDS a naangay idiay Japan idi Agosto itay napan a tawen, a kaaduan kadagiti panagregget a mangparnuay kadagiti bakuna a manglapped iti AIDS ken mangparnuay kadagiti droga a pangagas iti dayta ket napaay, ket awan ti manamnama agingga iti arinunos ti dekada. “Addakam laeng iti pangrugian ti epidemia ti H.I.V. iti lubong,” kinuna ni Dr. James Curran ti Centers for Disease Control and Prevention idiay Atlanta, Georgia. Ag-17 milion a tattao iti intero a lubong ti naipadamag a naakaran, 3 a milion nga ad-adu ngem itay napan a tawen. Nakalkaldaang, maysa a milion iti daytoy a bilang ket ubbing. No agtultuloy ti isu met la a kaadu, ti dagup a 30 milion agingga iti 40 milion a tattao ti maakaranto inton tawen 2000, kuna ti World Health Organization. Immadu iti 60 porsiento ti kakaruan a kasasaad ti AIDS iti 12 a bulan, a mangyeg iti dagup nga uppat a milion iti ngalay ti 1994, agraman dagidiay a natayen. Madanonna ti sangapulo a tawen ti nagbaetan ti panawen ti pannakaakar iti HIV ken ti panangrugi dagiti sintomas ti AIDS. Gapu ti nabannayat a pannakidangadang iti kumarkaro a panagwarasna, naipakaammo a ti kumperensia maipapan iti AIDS ket maangay iti kada dua a tawen imbes a tinawen, a ti sumaganad a miting ket nayeskediul inton Hulio 1996 idiay Vancouver, British Columbia, Canada.
Nasapa a Naapektaran ti Biag Dagiti Ubbing
“Ti pagannayasan ti ubing agpaay iti lubong ket nangnangruna nga agpannuray iti wagas ti pannakapadakkel a maawatna sakbay nga agtawen iti 3, nga inton agangay ket adda epektona iti irarang-ay ti utek ken panagtalek ti ubing ken abilidadna a mangrisut kadagiti problema iti bukodna a pamay-an,” ipadamag ti The Globe and Mail ti Toronto. “Basbassit ti gundaway dagiti ubbing nga agnanaed kadagiti nababa ti kasasaad ti ekonomia ken kagimongan a dumakkel kas narang-ay, nalakat’-pannakibagayna nga adulto.” Sigun ken Dr. Fraser Mustard, presidente ti Canadian Institute for Advanced Research, dagita nga ubbing ket nalaklaka nga agsardeng nga ageskuela ken agannayas a mangrisut kadagiti parikut buyogen iti kinaranggas. “Adda dakkel nga epekto dagiti abilidadmo a mangrisut kadagiti parikut iti abilidadmo a mangibagay iti bagim iti kagimongan,” kinunana. Kuna ti Globe nga ipakita dagiti panagadal ti Yale University ken ti University of Montreal a “dakkel ti pagsayaatan ti napnuan-kaipapanan a pannakilangen dagiti nagannak kadagiti annak iti irarang-ay ti ubing iti pisikal, pannakaammo ken emosion.”
Agbalinkay a Nasiput Bayat nga Agbibiahekayo
No agbibiahekayo, siputanyo ti mapaspasamak iti aglawlawyo. Ipakaammo ti magasin ti Brazil a Claúdia a “kaykayat dagiti agtatakaw iti karga ken mannipdut dagiti di nasiput a biahero.” Kasta met nga “agannadkayo no adda asinoman a mangdungpar kadakayo wenno adda ibukbokna iti kawesyo. Dagitoy dagiti nalatak a pamay-anda tapno maisiasida ti atensionyo.” Kasta pay met nga agannadkayo no adda agdamag wenno agpatulong kadakayo. Mabalin a ti apagapaman la a pannakasinga ti pakapukawan ti kargayo. Sigun ken Adriano Caleiro ti São Paulo’s International Airport, kasapulan ti naisangsangayan nga atension no iparang dagiti maleta bayat a sumrek iti eropuerto, agpirma kadagiti papeles iti counter ti pagarkilaan iti lugan, iseserrek wenno iruruar iti hotel, panangilugan kadagiti ubbing iti taxi, panag-window shop, wenno ti kaadda iti kapeteria. Pakdaarannakayo ti magasin a sukatanyo a dagus dagiti kandadoyo no natakaw dagiti tulbekyo. Mabalin a kuna ti mannanakaw a nasarakanna ti bagaheyo ken isublina pay ketdi ti amin a napukaw, ngem mabalin nga addaan iti set dagiti duplikado a tulbek tapno maserrekna ti pagtaenganyo inton agangay.
Awan Panggep a Mangdangran
Saan koma a makapungtot ken makaunget dagiti sangaili a sumarsarungkar idiay Japan a makakita kadagiti karatula a “Di Maawat Dagiti Ganggannaet,” kuna ti Japan Helpline a mangusig ken mangibabaet kadagiti reklamo. Kaaduan kadagiti karatula ket iparang dagiti tattao nga aktual nga ikagkagumaanda ti tumulong. Maysa a pagarigan iti daytoy a wagas ti kapanunotan isu daytoy a panangilawlawag nga impaay ti makinkua ti bassit a shop ti electronics idiay lugar ti Akihabara idiay Tokyo: “Tangay diak makasao iti aniaman [a ganggannaet a pagsasao], mangpatpataudak iti problema iti adu a tattao a di-makasao iti Hapones nga umay iti tiendaanko. Napanunotko a ti kasayaatan a banag a maaramidak isut’ panangikabilko iti kasta a karatula tapno saanen a marigatan dagiti tattao.” Impadamag ti Asahi Evening News: “Iti kaaduan a kasasaad, rumsua ti panangidumduma kadagiti tattao a saan unay a makipulpulapol kadagiti ganggannaet isu a mapanunotda a ti kasayaatan a panangrisut iti kasasaad isut’ panagkedked.”
Dagiti Edukado a Paratiliw iti Utot
Iti anunsiona a mangsapul kadagiti 76 a maisaad iti takem a mangpapatay kadagiti utot, nakasarak la ngarud ti Bombay Municipal Corporation iti problemana. “Kaaduan kadagiti nasurok nga 40,000 nga aplikante ket nakaturpos, agdama nga ages-eskuela ken nagsardeng nga ageskuela iti kolehio, idinto ta ti pagibasaran a naturpos ti maawat a mammapatay iti utot isu dagiti nakadanon iti kinaelementaria,” ipadamag ti Indian Express. “Kasanomi a madutokan ti maysa a nakaturpos nga agbalin a mammapatay iti utot?” inyimtuod ti maysa nga opisial. Masawar dagiti utot iti rabii ken mapapatay iti malo agpaay iti tangdan a Rs.100 (nasurok la a $3, E.U.) iti kada 25 a kapatpatayda nga utot. Mangsapsapul ti korporasion iti “nasaysayaat a plano a mangawis kadagiti matangdanan.” Ngem saan la a daytoy ti kakaisuna a problema dagiti autoridad ti kagimongan. Adda met problemada iti relihion. Dagiti miembro ti relihion a Jain, agraman dadduma a kondenaren ti narelihiusuan a patpatienda ti panangpapatay kadagiti ayup, ti mangpaspasuksok kadagiti trabahador nga ispalenda dagiti utot gapu iti asi.