Ti Anay—Gayyem Wenno Kabusor?
BABAEN TI KORESPONSAL TI AGRIINGKAYO! IDIAY KENYA
“KUMBE! Mchwa!” Kasta ti impukkaw ti maysa a Kristiano a ministro bayat a binagkatda a kaduana ti maysa a grupo ti sabsabali pay ti maysa a mayakar-akar a dan-aw a naaramid iti kayo. Panggepda koma nga usaren dayta a pagbautisaran iti asamblea sirkito dagiti Saksi ni Jehova idiay Kenya. Nupay kasta, naupayda idi natakuatanda a narunoten ti kaaduan a kayo. Isu a nagsao iti mangipasimudaag iti pannakaupay. No maipatarus, kaipapananna: “Ayna! Dagiti anay!”
Nalabit awanen sabali nga insekto a masansan a mainaig iti pannakadadael ti sanikua no di ti bassiusit nga anay. Ngem talaga kadi a kabusor ti tao daytoy nga insekto? Tapno masungbatan, usigentay a naimbag ti anay.
Ti Baluarte ti Anay
Idiay Kenya, masansan a makita ti maysa ti natayag a bunton ti anay. Dagitoy ket kasla simborio a ngumato manipud 5 agingga iti 6 a metro iti daga. Nabangon dagiti bunton, a kaslattay konkreto a baluarte, iti kasta unay a kinasigo isu a maawagan dagiti anay kas pagtuladan nga arkitekto. Dina kadi kariten ti imahinasion a mangpanunot a makaipatakder ti bassiusit nga insekto kadagita a makapaamangá a baluarte, nupay no medio nagbuntogda nga aggaraw—sa bulsekda?
Iti uneg ti bunton isut’ komplikado a silsiled ken usok. Ipagpannakkel daytoy nga aduan agnaed a metropolis ti episiente a sistema ti panangpamaga, bentilasion, ken uray pay ti pannakakondision ti angin. Rummuar ti nabara nga angin iti ngatuen ti bunton babaen kadagiti naatepan a tawa. Agtaud iti baba ti nalamiis nga angin. Ti kanayonan a panangpalamiis ket maaramid babaen iti simple a sistema ti panagalingasaw: Pugsitan dagiti anay ti didingda babaen ti panangtupra kadakuada. Bayat nga agalingasaw ti danum, palamiisanna ti angin ken tumulong iti sirkulasion. Iti kasta, ti pagtaengan ti anay ket agtalinaed a makaay-ayo a 30 degrees Celsius 24 nga oras iti kada aldaw!
Ti Kagimongan Dagiti Anay
Nakaskasdaaw pay ti kagimongan dagiti anay. Naitaeng iti dadduma a bunton ti anay dagiti narang-ay a komunidad, wenno kolonia, nga addaan agingga iti lima a milion nga agindeg. Imbes a nariribuk, maysa a pagarigan ti kinaepisiente ti maysa a kolonia. Ti pamilia ti anay ket buklen ti tallo a grupo, nga isu dagiti trabahador, soldado, ken managpaadu. Dagiti trabahador ti aktual a mangbangon kadagiti bunton, nga usarenda ti katayda kas semento.
Ad-adda nga agresibo dagiti soldado a miembro ti pamilia. Tangay nakabalanda iti napipigsa a pangá ken natadem a ngipen, masaluadanda ti baluarte manipud kadagiti mangraut, kas kadagiti kuton. Agserbida met kas manalaknib a guardia dagiti trabahador no rummuarda iti bunton tapno agsapul iti taraon. No kasapulan, usaren dagiti soldado ti kemikal a pannakidangadang; maysa a naisangsangayan a glandula ti agtignay a kayarigan ti pumugsit a paltog, a mangiruar iti makapapatay a pluido.
Kasano a matangdanan dagiti soldado iti serbisioda? Bueno, kasla nagdadakkelan dagiti pangáda a dida makangalngal iti taraon a pangsustento iti bagbagida. Isu a no mabisin ti maysa a soldado, basta sagidenna laeng ti ulo ti trabahador babaen ti rungona. Dayta kaipapananna, “Pakanennak!” Sumungbat ti trabahador babaen ti panangikabilna iti nangalngalnan a taraon iti ngiwat ti soldado.
Iti naarian a siled, a naan-anay ti kinasipngetna, ti pagnanaedan dagiti managpaadu—ti ari ken reina. Ti reina ket maysa a higante no idilig iti bassit nga asawana. Ti tianna a napno iti itlog, ti pammaneknek iti karkarna a bilegna nga agpaadu. Mapattapatta a makayitlog iti 4,000 agingga iti 10,000 iti kada aldaw. Isu met la a daddumat’ mangawag iti reina kas “maysa nga automatiko a makina nga agitlog.”
Ngem, saan unay a makapagbukbukod ti naarian nga agassawa, bayat a serserbian ida ti maysa a timpuyog dagiti trabahador nga anay. Dagitoy ti manglikmut iti reina, nga ipaayda ti madagdagus a kasapulan ken taraonna. Bayat a mapataud dagiti itlog, awiten ida dagiti trabahador iti nagbaetan dagiti pangáda nga ipan iti siled a pagtaraknan.
Gagayyem Wenno Kabusor?
Nupay manmano a tattao ti mangilibak a nakaay-ayat dagitoy nga insekto, kaaduan ti mangmatmat pay laeng kadakuada kas peste—kabusor! Kinuna ni Dr. Richard Bagine, mangidadaulo iti Invertebrate Zoology Department iti National Museum of Kenya, iti Agriingkayo!: “Pudno a matmatan ti tattao dagiti anay kas maysa kadagiti makadadael nga insekto. Ngem sabali ti panangmatmat dagiti sientista kadagiti anay. Iti kadawyan a taengda, dagiti anay ket napateg a kameng iti komunidad dagiti mula ken ayup.
“Umuna, pagrupsaenda dagiti natay a mula tapno agbalin a simple a compound. Iti daytoy a wagas, i-recycle dagiti anay ti sustansia a kasapulan dagiti mula. Maikadua, napategda a gubuayan ti taraon. Taraon ida ti gistay amin a kita ti billit ken adu a mamalia, reptilia, amphibian, ken dadduma pay nga insekto. Tagtagiragsaken ti adu a tao idiay makinlaud ken makin-amianan a Kenya ti kinasam-it, kinananamda; nabaknangda iti taba ken protina. Maikatlo, tumulongda tapno mapabaknang ti daga. Paglaoken dagiti anay ti makin-uneg ken rabaw ti daga no mangbangon ken mangtarimaanda iti umokda. Pagrupsaenda ti dadakkel a pedaso dagiti natay a mula, a mangporma iti ganagan. Iti panagkutikutida iti daga, mangaramidda iti pagnaan ti angin ken danum a kasapulan dagiti ramut ti mula. Isu a mapasayaat dagiti anay ti kalidad, istruktura, ken kinadam-eg ti daga.”
Ngem, apay a rauten dagiti anay ti taeng ti tattao? Kuna ni Dr. Bagine: “Kinapudnona, tattao ti immakar iti pagtaengan dagiti anay ken inikkatda ti kaaduan a kinabaknang ti mula nga us-usaren dagiti anay. Nasken a mangan dagiti anay tapno agbiagda, ket masansan a dagiti natay a mula ti pagtaraonda. No maipanaw dagitoy kadakuada, mangan dagiti anay kadagiti aramid-tao nga istruktura, kas kadagiti balay ken bodega.”
Isu a nupay no dadduma mabalin a maibilang ti anay kas peste, sigurado a saantay a kabusor dayta. Kinapudnona, maysa dayta a nabatad a pagarigan iti managparnuay a kinasaririt ni Jehova. (Salmo 148:10, 13; Roma 1:20) Ket iti sumungsungad a baro a lubong ti Dios, masursuronto ti tao ti agbiag a maitunos iti lubong dagiti ayup, a mangipasigurado a maawatannanto ti bassiusit nga anay kas gayyem, saan a kabusor.—Isaias 65:25.
[Dagiti ladawan iti panid 17]
Maysa a kadawyan a kasla kastilio a bunton ti anay
Ladawan iti uneg: Dagiti trabahador nga anay
[Ladawan iti panid 18]
Ti soldado nga anay, nga addaan dakkel nga ulo ken glandula a mangpataud kadagiti makapapatay a kemikal, ket nakabalan a mangyalikaka iti kolonia ti anay
[Ladawan iti panid 18]
Ti reina, a napno ti tianna iti itlog
[Ladawan iti panid 18]
Ti reina a kadua ti pangen dagiti manangaywanna