Lugar a Nasaknapen ti AIDS
ITI nakurkurang a 15 a tawen, nangisaknapen ti AIDS iti kinaawan namnama ken panagliday iti tunggal kontinente iti daga. Iti sumagmamano laeng a tawen, rimsuan daytoy a bomba ti biolohia [AIDS] a kasta unay ti panangdangranna ket napartak a nagsaknap. Pinattapatta ti WHO (World Health Organization) nga iti intero a lubong 5,000 a tattao ti maak-akaran iti inaldaw. Katupag dayta ti nasurok a tallo a tattao iti tunggal minuto! Dagiti ad-adda a naapektaran a pagilian isu dagiti napanglaw, dagidiay adda iti lubong a nakapuy ti ekonomiada. Impadto ti WHO nga inton tawen 2000, dagiti biktima kadagitoy a pagilian agdagupton ti 90 porsiento kadagiti amin a naakaran iti HIV ket inton agangay 90 porsiento kadagiti amin a kaso ti AIDS.
Dagiti Kakaruan a Biktima
Agtawen ti 27 ni Rose ken naasawaan nga addaan iti tallo nga annak idi kellaat a nagsakit ti asawana. Natay sumagmamano a bulan kalpasanna. Saan a naammuan idi ti nakaigapuan ti ipapatay ti asawana. Natakkuatan dagiti doktor a sarut. Kinuna dagiti kabagian a nakulam. Rinugianen dagiti kabagian ni lakayna nga agawen ti sanikua ni Rose. Pinilit nga innala dagiti nakaikamanganna dagiti annakna idi isut’ awan iti balayda. Napilitan ni Rose nga agsubli iti bariona. Dua a tawen kalpasanna isut’ nagbakbakkuar ken nagibleng. Idin a nabigbigna a natay ti asawana iti AIDS ket isu naakaran met. Natay ni Rose tallo a tawen kalpasanna, idi agtawen iti 32.
Gagangayen dagiti nakalkaldaang nga estoria a kas itoy. Iti dadduma a lugar matalipupos ti intero a pamilia ken uray pay ti intero a bario.
“Ti Kadadakkelan a Parikut ti Salun-at iti Tiempotayo”
Marigrigatan unay dagiti gobierno kadagiti napanglaw a pagilian no padasenda a sarangten [dagiti pakarigatan]. Gapu iti kinakurang ti pangalaan iti gastosen ken ti kaadda ti dadduma a naganat ken nangina a banag a mayun-una, mabalin a ti AIDS ti kaudian a mataming a parikut. Ti sangalubongan a panagbaba ti ekonomia, ti kinakirang ti taraon, didigra iti nakaparsuaan, gubgubat, ar-aramid ti kultura, ken an-anito pakaruenda laeng ti parikut. Nangina ti mangipaay iti naisangsangayan a panangaywan a mangusar kadagiti alikamen ken agas nga agpaay iti kanayon a pannakaimpeksion dagiti pasiente ti AIDS. Adu kadagiti dadakkel nga ospital ti napuseken, din matartarimaan, ken kurangen kadagiti kameng. Kaaduan kadagiti pasiente nga addaan iti AIDS ti mapagawiden [ken agtalinaed sadiay] agingga a matayda tapno maiwayaan ti umad-adu a bilang dagiti dadduma a pasiente a makasapul [ti tulong]. Mainaig iti AIDS ti nakaam-amak nga iyaadu dagiti dadduma a sakit kas iti sarut. Impadamag ti dadduma a pagilian a nagdoble [ti bilang] dagiti matmatay iti sarut iti napalabas a tallo a tawen, ket agingga iti 80 porsiento kadagiti pasiente iti ospital nga addaan AIDS ti addaan iti sarut.
Ti Epekto ti AIDS iti Kagimongan
Ti panagsaknap ti AIDS apektaranna saan laeng a ti sistema ti panangaywan iti salun-at no di ket dagiti amin a sektor ti ekonomia ken ti kagimongan. Ag-80 porsiento kadagidiay naakaran ti agedad iti baet ti 16 ken 40, dagiti agkatawenan nga adut’ magapuananda iti kagimongan. Kaaduan kadagiti agbirbirok iti pamilia ti agkatawenan iti daytoy. Kaaduan a pamilia ti agpannuray kadakuada, ngem no agsakit ken inton agangay mataydan, dagiti ubbing unay ken lallakayen mabatidan nga awan ti mangsuporta. Iti aniaman a kagimongan ti Africa, no matay dagiti nagannak ti ubing, gagangay nga amponen dagiti kakabagian ti ubing. Ngem itatta, no matay dagiti nagannak, masansan a lakay unayen dagiti apong wenno dadduma a sibibiag a kabagian wenno marigatandan a mangisakad kadagiti kasapulan dagiti annakda a mismo. Daytoy a kasasaad nagbanag iti panagrigat ti naulila ken ti iyaadu ti bilang dagiti ubbing nga agnanaed iti lansangan. Ipadto ti WHO nga iti laeng paset ti Africa nga abagatan ti Sahara, nasurok a 10 milion nga ubbing ti maulilanto inton agngudo daytoy a siglo.
Mataktakuatan dagiti babbai nga ad-adda a makapadanag ken makaparigat ti saplit ti AIDS. Dagiti babbai ti nangnangruna a makiddaw a mangipaay iti 24-oras nga inaldaw a panangaywan a kasapulan dagiti masakit ken matmatayen—daytoy mainayon iti dadduma a rebbengen nga aramidenda iti pagtaengan.
Aniat’ Maaramidan
Idi kattapog ti dekada ’80, adu nga opisial ti gobierno, a naimpluensiaan iti pakasaritaan a mainaig iti AIDS ken dida pagaammo ti kapartak ti panagsaknapna, ti awan interesda ken di maseknan. Nupay kasta, idi 1986 nakidangadang ti gobierno ti Uganda iti AIDS. Bayat ti napalabas a siam a tawen, napadayawan ti Uganda nga “addaan ti kabaruan a pamay-an iti panangikagumaan a mangkontrol iti panagsaknap ti AIDS.”
Itatta, addan nasurok nga 600 a nasional ken internasional nga organisasion ken ahensia idiay Uganda a maseknan iti panangpadas a mangkontrol iti panagsaknap ti AIDS. Nakaipasdeken dagitoy nga ahensia nga agpapaay iti pagimbagan ti tao kadagiti adu nga organisasion nga agpaay a sentro a pagsursuruan maipapan iti AIDS iti intero a pagilian. Ti pannakaammo iti tattao maipapan iti panangsaplit ti AIDS maipabpabigbigen kadagiti tattao babaen kadagiti drama, sala, kanta, programa ti radio ken telebision, periodiko, ken telepono. Mairaman iti panangaywan a maipaay iti pagtaenganda ken ti material a tulong, maipapaay ti pammalakad kadagidiay addaan iti AIDS agraman dagiti balo ken ulila.
Kadagiti Saksi ni Jehova, ti panangaywan kadagiti ulila ken balo mamatmatan kas paset ti Nakristianuan a panagdayaw. (Santiago 1:27; 2:15-17; 1 Juan 3:17, 18) Saan a sublaten ti kongregasion ti rebbengen dagiti miembro ti pamilia a mangaywan kadagiti kameng ti pamiliada. Ngem no awan dagiti nasinged a miembro ti pamilia, wenno dagiti naulila ken nabalo ket talaga a dida kabaelan nga ipaayan ti bagbagida, siaayat a tumulong ti kongregasion.
Ni Joyce, kas pagarigan, ket maysa kadagiti Saksi ni Jehova nga agindeg idiay Kampala a kabesera ti Uganda. Isut’ biktima ti AIDS ket natay idi Agosto 1993. Sakbay a natay insuratna ti sumaganad a salaysay: “Dimmakkelak a maysa a Protestante ket kalpasanna nakiasawaak iti maysa a Katoliko. Nupay kasta, makitak ti adu iti iglesiak nga agbibiag nga imoral, gapuna simmardengak a makimismisa. Ti manangko ket makiad-adal iti Biblia kadagiti Saksi ni Jehova, ket idi binisitanak, imbagana kaniak dagiti bambanag a maad-adalna manipud iti Biblia.
“Napalalo ti panangbusor ti asawak iti pannakiadalko iti Biblia. Rinugian payen dagiti dadakkelko ti bumusor kaniak, nangnangruna ni tatangko. Nagtultuloy daytoy a panangbusor iti dua a tawen, ngem daytat’ di nangupay kaniak, ta nakumbinsirak a kinapudno ti maad-adalko. Idi imbagak iti asawak a kayatko ti mabautisaran, isut’ nakapungtot. Kinabilnak ket imbagana kaniak a pumanawak. Isu a pimmanawak ket nagindegak nga agsolsolo iti bassit a kuarto a naabangan.
“Sumagmamano a tiempo kalpasanna kiniddaw ti asawak nga agsubliak. Di nagbayag kalpasan a nagsubliak nangrugin a kumapuy ken masaksakiten. Nasdaawak, ta nakasalsalun-at idi. Idi agangay naawatanmi nga isut’ addaan iti AIDS. Isut’ natay idi 1987. Iti daytoy a tiempo maysaakon a regular payunir [amin-tiempo nga ebanghelisador], ket uray no nabaloakon nga addaan iti lima nga annak, nagtultuloyak iti serbisio a kinapayunir.
“Uppat a tawen kalpasanna, idi 1991, nabigbigko a naakaranak iti AIDS manipud iti asawak. Nangrugin a kumapuyak iti pisikal ket nagsagabaak iti panaggagatel ti kudil, napartak nga ikukuttong, ken kankanayon a panagtrangkaso. Intultuloyko latta ti nagpayunir ken nangikonkonduktaak iti 20 a panagadal ti Biblia, ngem bayat a kimmapuyak, kinissayak agingga iti 16. Pito kadagitoy nga estudiante ti nabautisaran idi agangay.
“Pulos a diak narikna a naiputputongak wenno malmaldaang, ta ti kongregasion ket pudno a saranay kaniak. Idi agangay, masapul a langanakon dagiti gimong agsipud ta nakapuyen ti bagik. Inrekord dagiti kakabsat ida iti audiocassette para kaniak, ket naynay a napakanak iti naespirituan. Nangaramid dagiti panglakayen iti kongregasion iti listaan tapno makapagsisinnublat dagiti naespirituan a kakabsatko a babbai a mangaywan kadagiti kasapulak ken kaduaendak nga agpatnag. Ngem maysa a banag ti mangrirriribuk kaniak—dagiti annakko. ‘Anianto ti mapasamak kadakuada inton awanakon?’ pinampanunotko.
“Idiay Africa masansan nga alaen dagiti kabagian ti sanikua ti pimmusay a tao, isu a kankanayon a nagkararagak ken Jehova maipapan iti daytoy. Inkeddengko nga ilako ti balayko ken mangibangon iti babbabassit a paabangan tapno kanayonto nga adda pagindegan dagiti annakko ken addaanda iti pamastrekan. Inlako dagiti kakabsat iti kongregasion ti balayko agpaay kaniak ket nakagatangda ti sabali a lote, ket nagibangonda kadagiti paabangan agpaay kaniak. Nagindegak iti maysa kadakuada ket nariknak ti talna ti panunot ta pagaammok a maaywananto dagiti annakko.
“Makapungtot unay dagiti kabagiak ta inlakok ti balay, ket rinugianda ti nangidarum kaniak. Tinulongandak manen dagiti kakabsat ket inasikasoda dayta agpaay kaniak. Nangabakkami iti kaso. Nupay no mariknak a nakapkapuyak itan, ti naayat nga organisasion ni Jehova ken ti namnama iti Pagarian tultulongannak a mangibtur kadagitoy a pakarigatan. Gapu iti kasasaadko, itan nayospitalakon. Kaduak pay laeng dagiti naespirituan a kakabsatko a babbai a mangay-aywan kadagiti kasapulak iti aldaw ken rabii, ta di maipaay ti ospital ti maitutop a taraon ken ules ken kubre kama.”
Kalpasan ti panangbusbosna ti innem a bulan idiay ospital, napagawiden ni Joyce. Dua nga aldaw kalpasanna pimmusayen. Ita maysa a payunir a kabsat a babai iti kongregasion, nga addaan met iti tallo nga annak ti mangay-aywan kadagiti lima nga annakna.
Ti Solusion
Idiay Uganda, a sadiay nasaknapen ti AIDS, kinuna ni Presidente Yoweri Kaguta Museveni: “Patiek a ti kasayaatan a solusion iti peggad nga imparang ti AIDS ken dadduma pay a sakit a maiyakar babaen iti sekso isu ti sibabatad a panangipatalged iti panagdayaw, panagraem kadagiti tattao ken ti rebbengen ti tunggal tao iti kaarrubana.” Iti ababa a pannao, masapul ti agsubli iti moralidad a maymaysa ti asawa iti las-ud ti urnos ti panagasawa. Umanamong ti tunggal maysa a daytoy ti kakaisuna a pamay-an nga agbalin a natalged ken kakaisuna a pamay-an a makontrol ti AIDS. Manmano, nupay kasta, ti mamati a magun-odan ti kasta a pagalagadan ti moral.
Mairaman dagiti Saksi ni Jehova kadagidiay saan laeng a mamati a posible ti kasta a moralidad no di ket aramidenda dayta. Kasta met, mamatida, kas ken ni Joyce, iti inkari ti Dios a baro a langlangit ken maysa a baro a daga a kadagitoy nga agtaeng ti kinalinteg. (2 Pedro 3:13) Iti lubong a nadalusanen iti amin a kinadakes, tungpalenton ni Jehova a Dios ti karina a nailanad idiay Apocalipsis 21:4: “Punasennanto ti amin a lua kadagiti matada, ket awanton ni patay, awanto metten ti panagleddaang wenno panagsangit wenno ut-ot. Dagiti immuna a bambanag naglabasdan.”
[Ladawan iti panid 10]
Mapan ipumpon ti maysa nga ama ti anakna a natay iti AIDS
[Credit Line]
WHO/E. Hooper