Naimas a Bunga Agpaay iti Sangalubongan
BABAEN TI KORESPONSAL TI AGRIINGKAYO! IDIAY MEXICO
KADAGITI taga Europa, nalabit a ni Christopher Columbus ken dagiti kakaduana ti immuna a nakaraman iti dayta kabayatan ti panagsukisokda idiay West Indies idi 1493. Naipaw-it dayta iti ari ti España, ket uray isu nagustuanna ti ramanna. Pinaglatak dayta dagiti managlayag iti intero nga Americas ket, idi 1548, intugotda dayta iti Pilipinas tapno mapaadu.
Kalpasanna, idi agarup 1555, naibiahe daytoy a naimas a prutas idiay Francia. Idi 1700’s, sipapannakkelen a naidasar dayta kadagiti lamisaan ti dadduma nga ari ti Europa kas prutas ti babaknang. Nagbalin a nalatak unay dayta ta naiwarasen iti dadduma pay a paset ti Europa ken Asia ken Africa. Itatta, maburburas dayta nangnangruna idiay Brazil, Hawaii, Mexico, Pilipinas, Thailand, ken sumagmamano a dadduma a pagilian a mayanatup ti klima ken dagada.
Isu a kalpasan ti agarup lima a siglo a panagbiahe, nadanonna dagiti lugar a kas iti kaadayo ti America, ti katutubo a rehionna. Ammoyo kadi no ania a prutas ti pagsasaritaantayo? Isu dayta ti naimas a pinia.
Idiay Mexico, am-ammoda dayta kas matzatli, idiay Carribean ananá, ket idiay Sentral ken Sud America nana. Agparang a dagiti Español ti nangawag iti dayta a piña maigapu ta mayasping dayta iti bunga (balisungsong a bunga) ti kayo a saleng. Ita am-ammo dayta dagiti Español kas piña wenno ananás, idinto ta iti Iloko am-ammoda dayta kas pinia. Aniaman ti naganna, umanamong dagidiay a nakaramanen iti dayta a naimas ti ramanna.
Ti Pinia ken ti Puonna
Aniat’ itsura ti pinia? Balisungsong ti sukogna ken naisaad iti tengnga ti mula. Natangken ti ukis ti bunga, ket iti ngatuenna adda korona a binukel ti sumagmamano a babassit, medio natangken a berde a bulong. Ti mismo a mula a pinia ket addaan iti atiddog, kasla kampilan ti sukogna a bulong nga agtubo iti nadumaduma a direksion manipud iti puon. Dumakkel ti mula manipud 60 agingga iti 90 centimetro, ket manipud dua agingga iti uppat a kilo ti kadagsen ti bunga.
No bassit pay dayta, umasping dayta iti ambuligan ti kayo a saleng, ken agtalinaed a lila ti kolorna. Agbalin a berde no natangkenanen, ken kadawyanna agbalin a duyaw-berde, berde-kolor-kahel, wenno lumabbasit no naluomen. No naluomen ti lasagna, nasam-it ti ramanna—nabanglo ken natubbog.
Kasanot’ Pannakaimulana?
Kasanot’ panagmulayo iti pinia? Umuna iti amin, nasken ti daga a kas iti masarakan kadagiti lugar iti tropiko—panaraten, nabaknang iti organiko a material, naalsem, ken bassit laeng ti mineral salt-na, ken naagneb. Kalpasanna, nasken nga imula ti maysa kadagiti saringit nga agtubo iti aglawlaw ti puon ti prutas ken daydiay agtalinaed iti mula uray no mapurosen ti prutas. Wenno maputed ti korona ti mismo a pinia sa maimula. Ngem, masapul a naanus ti maysa tapno maramanannanto ti bungana, tangay madanonna ti maysa a tawen sakbay nga agmataengan ken agbunga.
Ilawlawag ni Antonio, a 25 a tawenen nga agtartrabaho iti pagmulaan iti pinia, ti maysa a pamay-an a mausar: “Nasken a maikabil ti bassit a kantidad ti calcium carbide iti tengnga ti mula sakbay a mangrugi a dumakkel ti bunga. Maaramid daytoy tapno maburas nga aggigiddan ti isuamin a pinia, tangay no mapalubosan ti natural a panagdakkel, nadardaras ti idadakkel ti dadduma ngem iti sabsabali ken narigrigatton ti agburas.”
No natangkenanen ti pinia ngem saan pay a naluom, masapul a mabungon tapno saan unay a paluomen ti init. Mabungon dayta iti papel wenno bulbulong ti isu met laeng a mula. No nadanonen ti maikalikagum a tiempo ti panagluomna, nakasaganan a maburas ti pinia. Ukisanyo, ken kanenyo dayta a naiwa-iwa! Ngem agannadkayo. No makanyo ti tengnga ti prutas, mabalin a masugat ti dilayo. Isu dayta ti makagapu a ti lasagna laeng ti kanen ti dadduma a tattao ket ibellengda ti tengngana.
No kayatyo a ramanan ti nasam-it ken natubbog a pinia, dikay koma maawis iti makinruar nga itsurana. Ilawlawag ni Antonio, bayat nga impakitana kadakami ti maysa kadakuada: “Pilien ti dadduma a tattao ti pinia babaen ti kolor ti ukisna, berde man wenno duyaw dayta. Ngem mabalin a naluomen ti prutas uray no berde pay laeng ti ukisna. Masapul a pitikem dayta babaen ti ramaymo. No mangpataud dayta iti naallungog, wenno ongaong nga uni, purawto la ketdi ti lasagna ken saan unay a naimas ti ramanna. Ngem no mangpataud iti namsek nga uni, a kas kettay napno iti danum, no kasta mabalinen a kanen—nasam-it ken natubbog.” Adda nadumaduma a kita daytoy a prutas, ngem ti kalatakan isut’ maawagan ti nalamuyot a Cayenne (Cayena).
Talaga a Naimas
Malaksid iti panangtagiragsak iti naimas a raman ti tubbog wenno ti naiwa-iwa a bungana, mabalinyo a tagiragsaken dayta iti pataroy, a magun-odan a nakalata iti dadduma a pagilian. Kasta met a naglaon ti pinia kadagiti sustansia a kas iti karbohidrato, amurat, ken bitamina, kangrunaanna ti A ken C.
Idiay Mexico, matagiragsakyo ti makarepresko a tubbog a naala manipud kadagiti nagukisan ti pinia. Tapno maaramidyo a bukbukodyo, ikabilyo dagiti nagukisan iti sarming a pagkargaan nga addaan danum ken asukar iti unos ti dua agingga iti tallo nga aldaw. Apaman nga umalsemen, maidasaryo dayta kas nalaokan-yelo a nalamiis nga inumen. Daytat’ makarepresko unay nga inumen a maawagan tepache, ken addaan iti raman a nasam-it ti alsemna. Kayatyo kadi ti sangabaso? Idiay Pilipinas, ti pinia ket maimula tapno makaalada iti amurat manipud iti bulbulongna. Mausar dagitoy a pangaramid iti napusyaw, naingpis, ken napino unay a tela. Mausar dayta a pagaramid iti panio, tualia, sinturon, kamiseta, ken kawes ti ubbing ken babbai.
Iti napalabas a sumagmamano a siglo, nailako ti pinia iti adu a pagilian iti ballasiw taaw a saan a pagtubuan dayta. Manginanama amin dagidiay a nangtagiragsak iti ramanna nga agtultuloyto ti panagdaliasatna iti intero a lubong, a mangparagsak iti sangatauan.
[Picture Credit Line iti panid 20]
Ngato: Pinia. Century Dictionary