Ti Nakaskasdaaw nga Uniberso

Ti Ilawlawag ti Big Bang​—Ti Dina Ilawlawag

TUNGGAL agsapa maysa a milagro. Iti kaunggan ti init iti agsapa, mailalaok ti hidrohena iti helium iti temperatura a minilmilion a degree. Rumrummuar iti tengngana dagiti di nakapapati ti panangdangranna nga X-ray ken gamma ray a sumrek iti aglawlaw a palunapin ti init. No agsaragasag la koma ti init, dagitoy a rayos sumarutdan nga agturong iti rabaw[na] iti sumagmamano laeng a makakesset a segundo. Ngem, agkallatik dagitoy manipud kadagiti nakair-irut ti pannakasedsedna nga atomo nga agturong iti “insulasion” ti init, nga agin-inut a mapukaw ti bilegda. Lumabas dagiti aldaw, lawas, siglo. Rinibu a tawen kalpasanna, rummuar met laengen dayta a makapapatay idi a radiasion manipud iti rabaw ti init a kas nalamuyot nga arbis ti duyaw a lawag​—saanen a pagpeggadan no di ket apag-isu a mangpabara iti daga.

Tunggal rabii milagro met. Silnagandatayo ti dadduma nga init a bumallasiw iti naglawaan a law-ang iti ariwanastayo. Nadumaduma dagiti kolor, kadakkel, temperatura, ken kadagsenda. Dadduma ti sobrat’ kadakkelda, nakadakdakkel ta no naibatog ti maysa iti inittayo, ti planetatayo nalabit addan iti las-ud ti rabaw dayta a sobra ti kadakkelna a bituen. Babassit ti dadduma nga init, dagiti white dwarf​—basbassit ngem ti dagatayo, ngem kas iti kadagsen ti inittayo. Dadduma ti sitatalna nga agrikus iti binilion a tawen. Dadduma ti dandanin bumtak iti supernova a mangpukaw kadakuada, nga apagbiit a manglawag iti kasta unay iti intero nga ariwanas.

Sinarita ti immuna a tattao dagiti nakaam-amak a parsua iti baybay ken aggugubat a didios, dagiti dragon ken pawikan ken elepante, dagiti sabong a lotus ken agar-arapaap a didios. Kamaudiananna, bayat ti makuna a Panawen ti Panagrason, nasukatán dagiti dios kadagiti kabbaro a nasarakan a “mahika” ti calculus ken dagiti linteg ni Newton [iti panaggaraw ken grabidad]. Ita agbibiagtayon iti panawen nga awanan kadagiti daan a daniw ken sariugma. Pinilin dagiti ubbing iti agdama a panawen ti atomika kas padron iti panamarsua, ti mangsaklaw iti isuamin a simbolo ti maika-20 a siglo​—ti bomba​—saan a ti kadaanan a nakaam-amak a parsua iti baybay, saan a ti “makina” ni Newton. Maysa a panagbettak ti “namarsua” kadakuada. Awaganda ti kosmiko a panagbettak a ti big bang.

Ti “Ilawlawag” ti Big Bang

Ti kalalatakan a bersion ti panangmatmat daytoy a kaputotan iti panamarsua kunaenna nga agarup 15 agingga iti 20 bilion a tawen ti napalabasen, awan idi ti uniberso, uray ti awan nagyanna a law-ang. Awan idi ti tiempo, awan ti banag​—awan ti aniaman malaksid ti awan inggana a nadagsen, nakabasbassit a tuldek a maawagan singularity, a bimtak a nagbalin nga agdama nga uniberso. Dayta a panagbettak inramanna ti ababa a tiempo bayat ti umuna a sangkabassit a paset ti maysa a segundo idi bimsog ti ubing pay nga uniberso, wenno limmawa, a naparpartak pay ngem ti kapartak ti lawag.

Bayat ti umuna a sumagmamano a minuto iti big bang, napasamak ti sapasap a nuklear a panaglalaok, a nangpataud iti agdama a marukrukod a kaadu ti hidrohena ken helium ken siempre paset iti lithium a mapaspasamak iti ummong dagiti bituen. Nalabit kalpasan ti 300,000 a tawen, bimmaaw ti [temperatura] ti intero nga uniberso a nakabarbara a bola a nababbaba ngem ti temperatura ti rabaw ti init, a mangipalubos kadagiti electron nga agtalinaed nga agrikus iti aglawlaw dagiti atomo ken mangiruar kadagiti photon, wenno lawag. Marukod itatta dayta a rimat sakbay ti pannakarbekda, nupay kasta unayen ti binaawanna, kas sapasap a background radiation iti kasansan ti microwave agingga iti temperatura a 2.7 Kelvin.a Kinapudnona, ti pannakatakuat itoy a background radiation idi 1964-65 ti nangkumbinsir iti kaaduan a sientista a medio agpayso ti teoria a big bang. Aklonen met ti teoria nga ilawlawagna no apay nga agparang a lumawlawa ti uniberso iti amin a direksion, a dagiti adayo nga ariwanas ti nalawag a nakaparpartak nga umad-adayo kadatayo ken iti maysa ken maysa.

Yantangay ti teoria a big bang agparang nga adut’ ilawlawagna, apay a pagduaduaan dayta? Agsipud ta adu met ti dina ilawlawag. Tapno iyilustrar: Ti astronomo idi ugma a ni Ptolemy addaan iti teoria a ti init ken dagiti planeta rikusenda ti daga kadagiti nagdadakkel a sirkulo, a mangaramidda kadagiti babassit a sirkulo, a maawagan epicycles, a kagiddan dayta. Kasla ilawlawag ti teoria ti panaggaraw dagiti planeta. Iti adu a siglo bayat ti panangurnong dagiti astronomo iti ad-adu pay nga impormasion, mabalin dagiti kosmologo a mamati ken Ptolemy ti kanayon a mangnayon kadagiti epicycles iti dadduma nga epicycles-da ket “ilawlawagda” ti baro nga impormasion. Ngem dayta dina kayat a sawen nga umiso idi ti teoria. Kamaudiananna, adu unayen dagiti impormasion nga ilawlawag, ket dadduma a teoria, kas ti kapanunotan ni Copernicus a ti daga rikusenna ti init, nasaysayaat ken nasimsimple ti panangilawlawagna kadagiti bambanag. Ita manmanon a masarakan ti astronomo [a mamati iti kosmolohia] ni Ptolemy!

Impadis ni propesor Fred Hoyle ti panangikagumaan dagiti kosmologo a mamati ken Ptolemy a mangipasdek iti mapukpukawen a teoriada gapu kadagiti kabbaro a natakuatan iti panangikagumaan dagiti manamati iti big bang itatta a mamagtalinaed a mapapati ti teoriada. Nagsurat iti librona a The Intelligent Universe: “Ti panangilimeden kadagiti panagsusupiat iti teoria a big bang ti kangrunaan nga ikagkagumaan dagiti imbestigador, tapno mapabileg ti kapanunotan a nagbalinen a narikrikut ken makariro.” Kalpasan ti panangtukoyna kadagiti awan mamaayna a panangusar ni Ptolemy kadagiti epicycle a mangalaw iti teoriana, intuloy [a kinuna] ni Hoyle: “Sigurado a kunaek a kas resulta din mailibak nga agpegpeggaden ti teoria a big bang. Kas dinakamatkon nga immun-una, no addan dagiti kinapudno a mangbusor iti maysa a teoria, ipakita dagiti kapadasan a manmanon a makaungar dayta.”​—Panid 186.

Anamongan ti magasin a New Scientist iti Disiembre 22/29, 1990, dagiti umasping a kapanunotan: “Ti metodo ni Ptolemy kasta unay ti pannakayaplikarna iti . . . pagarigan ti itataud ti lubong gapu iti big bang.” Kalpasanna, saludsodenna: “Kasano a magun-odtayo ti pudno nga irarang-ay iti particle physics ken cosmology? . . . Masapul nga ad-adda a napudno ken prangkatayo a saan laeng a naan-anay a pagpagarup ti dadduma nga ipatpategtayo a kapanunotan.” Umad-adun dagiti baro a kapaliiwan.

Dagiti Saludsod a Di Sungbatan ti Big Bang

Tumaud ti maysa a kangrunaan a karit iti big bang kadagiti managpaliiw a mangus-usar iti natarimaan a Hubble Space Telescope a mangrukod iti distansia a mapan kadagiti sabali nga ariwanas. Up-upayen ti baro nga impormasion dagiti mamati iti teoria!

Nabiit pay nga inusar ni astronomo a Wendy Freedman ken dagiti dadduma ti Hubble Space Telescope a mangrukod iti distansia a mapan iti maysa nga ariwanas iti konstelasion a Virgo, ket isingasing ti rukodna a ti uniberso naparpartak ti ilalawana, ket ngarud ub-ubing, ngem ti naipagarup idi. Kinapudnona, dayta “ipamatmatna a kurang la bassit a walo bilion a tawen ti panawen kosmiko,” impadamag ti magasin a Scientific American idi laeng napan a Hunio. Nupay ti walo bilion a tawen ti kasla nakawatwatiwat a tiempo, daytat’ agarup kagudua laeng ti agdama a napattapatta nga edad ti uniberso. Mangpataud daytoy iti naisangsangayan a parikut, yantangay, kas ituloy a kunaen ti report, “dadduma nga impormasion ipamatmatda a dadduma a bituen ti agarup 14 bilion ti tawenda.” No pudno ti bilang ni Freedman, dagidiay a lakayen a bituen ti mabalin nga addan sakbay pay ti big bang, iti kasta agbalin nga imposible ti kasasaad!

Timmaud ti sabali pay a parikut iti big bang iti kankanayon nga umad-adu a pammaneknek iti “awan nagyanna a law-ang” iti uniberso a 100 milion light-year ti kadakkelna, nga addaan kadagiti ariwanas iti ruar ken awan nagyan ti unegna. Nasarakan da Margaret Geller, John Huchra, ken ti dadduma idiay Harvard-Smithsonian Center for Astrophysics ti awaganda a dakkel a pader dagiti ariwanas nga agarup 500 milion a light-year ti kaatiddogna a bumallasiw iti langit a makita iti akin-amianan a hemispero. Nasarakan ti sabali a grupo dagiti astronomo, a naglatak a kas ti Seven Samurai, ti pammaneknek iti naiduma a kosmiko a panaglalaok, nga awaganda a Great Attractor, a masarakan iti asideg dagiti akin-abagatan a konstelasion ti Hydra ken Centaurus. Patien da astronomo Marc Postman ken Tod Lauer nga adda dakdakkel pay a banag iti labes iti konstelasion nga Orion, a mangiturturong kadagiti ginasut nga ariwanas, agraman ti ariwanastayo, iti dayta a direksion kas balsa iti kasla “karayan iti law-ang.”

Makariro amin daytoy nga estruktura. Kuna dagiti kosmologo a naannayas ken agpapada ti panagbettak iti big bang, maibatay iti background radiation a kunada nga imbatina. Kasano a mabalin a ti kasta a naannayas a nangrugian agbanag iti nagdadakkelan ken nakarikrikut nga estruktura? “Pabilgen dagiti kaudian a natakuatan a pader ken mananguyot ti misterio no kasano pay kaadu nga estruktura ti mabukel iti las-ud ti 15-bilion a tawen nga edad ti uniberso,” aminen ti Scientific American​—maysa a parikut a kumarkaro laeng bayat a pabassiten ni Freedman ken dadduma pay ti napattapatta nga edad ti lubong.

“Mapukpukawtayo ti Dadduma a Kangrunaan nga Elemento”

Dagiti mapa ni Geller a mangipakita iti kangato, kaatiddog ken kalawa ti rinibribu a naguummong, nawarawara, ken nagbubukel nga awan nagyanna a nagtitipon nga ariwanas binalbaliwanna ti pamay-an ti panangiladawan dagiti sientista iti uniberso. Di agpampammarang a naawatanna ti nakitana. Ti laengen grabidad kasla dina mailawlawag ti natakuatanna a dakkel a pader. “Masansan a mariknak a mapukpukawtayo ti dadduma a kangrunaan nga elemento kadagiti panangikagumaantayo a mangawat itoy nga estruktura,” aminenna.

Ad-adda pay a nagduadua ni Geller: “Nalawag a ditay ammo no kasano nga ilawlawag dagiti dadakkel nga estruktura ti kaipapanan ti Big Bang.” Dagiti panangipapan iti kosmiko nga estruktura a naibatay iti agdama a pannakaimapa ti langlangit ket saan nga apag-isu​—ad-adda a kasla padpadasen nga iladawan ti intero a lubong manipud iti panangsurbey iti Rhode Island, E.U.A. [wenno iti nagbassitan nga impormasion], intuloy ni Geller: “Addanto aldaw a mabalin a maammuantayo a di umiso ti panangipapántayo kadagiti impormasion, ket inton aramidentayo dayta, nalawag a masdaawtayton no apay a ditay napanunot a nasapsapa dayta.”

Agturong dayta iti kadadakkelan iti amin a parikut: Ania ti maipagarup a nakaigapuan ti big bang a mismo? Awan sabali nga autoridad no di ni Andrei Linde, maysa a namunganay iti nakalatlatak a bersion ti teoria a big bang a timmaud ti uniberso manipud iti awan, prangka nga aminenna a ti kadawyan a teoria dina ilawlawag daytoy a kangrunaan a parikut. “Ti kaadda a mismo ti big bang, ti umuna, ken kangrunaan a parikut,” kunana. “Nalabit agsiddaaw ti maysa, Ania ti timmaud sakbayna? No awan idi ti law-ang-tiempo, kasano ngarud ti panagparang ti isuamin manipud iti awan? . . . Iti panangilawlawagna iti daytoy immuna a singularity​—no sadino ken kaano a nangrugi ti amin​—ti nagtalinaed pay laeng a karirikutan a problema iti moderno a kosmolohia.”

Nabiit pay nga imbaga ti maysa nga artikulo iti magasin a Discover nga “awan ti nainkalintegan a kosmologo nga agkuna a ti Big Bang ti maudin a teoria.”

Ita rummuartayo ket panunotentayo ti kinapintas ken ti misterio ti nabituen a langit.

[Footnote]

[Kahon iti panid 5]

Ti Light-Year​—Kosmiko a Pagrukod

Nakadakdakkel ti uniberso ta ti panangrukod iti dayta iti milia wenno kilometro kasla panangrukod iti distansia manipud London nga agpa-Tokyo babaen iti micrometer. Ti nalaklaka a pangrukod isu ti light-year, ti distansia a daliasaten ti lawag iti makatawen, wenno agarup 9,460,000,000,000 kilometro. Yantangay ti lawag ti kapartakan a banag iti uniberso ket kasapulan laeng ti 1.3 segundo nga agdaliasat a mapan idiay bulan ken agarup 8 minuto idiay init, kasla pudno a nakawatwatiwat ti maysa a light-year!