Panangmatmat iti Lubong

Di Maipakpakauna Dagiti Ginggined

Iti adu a tawen, patien dagiti sientista a posible koma a maipakpakauna dagiti ginggined. Inusigda dagiti panagbaliwbaliw ti tukad ti water-table, ti saan unay a madlaw a panaggaraw ti crust iti daga, ti panagsengngaw ti gas a radon manipud kadagiti bubon, ken dadduma pay a pagilasinan. “Patien itan ti adu kadagiti kangrunaan a seismologist a talaga a di maipakpakauna dagiti ginggined,” kuna ti maysa nga artikulo iti The New York Times. “Kunada nga agparang a barengbareng laeng dagiti panagsirarak kadagiti pamay-an a mangpakdaar kadagiti tattao iti sumagmamano nga aldaw, oras, wenno minuto sakbay ti ginggined. . . . Nupay ipamatmat dagiti nabiit pay a panagsirarak a mabalin a mangpataud ti dadduma a ginggined iti nasakbay a pagilasinan a pakairamanan ti panagbalbaliw ti lugar dagiti bato iti crust ti daga, bassiusit, nakapuy, ken di makita dagidiay a pagilasinan, ta imposible ti panangammo kadagita iti aniaman nga epektibo a pamay-an.” Kidkiddawen itan dagiti tattao iti gobierno nga ikkatendan ti pondo ti panagsirarak maipapan iti ginggined ket usaren ida a pangkissay kadagiti ibungana nga aksidente. Ngem umanamong dagiti sientista a kasapulan ti ad-adu a pannakaammo no kasano ti panaggaraw ti daga ken no kasano ti reaksion dagiti pasdek kadagiti ginggined.

Pannakailasat Manipud Pannakaitaneb iti Nalamiis a Danum

Naammuan dagiti sientista a mangim-imbestigar iti dagus nga ipapatay dagiti tattao a matnag iti nayelo a danum a ti natural a reaksion ti bagi iti nalamiis isut’ napalalo ken nauneg unay a panaganges a mangituggod iti abnormal a pannakapukaw ti carbon dioxide iti dara. “Ti kellaat a panaganges ti sarunuen ti maalimon a danum​—ken pannakalmes,” kuna ti magasin a New Scientist. Saan a malapdan ti napalalo ken nauneg unay a panaganges a mangituggod iti abnormal a pannakapukaw ti carbon dioxide iti dara. Isu nga agpannuray ti pannakailasat iti panamagtalinaed iti ulo a nakalung-aw iti danum agingga a bumassit ti malang-ab nga angin, kadawyanna iti uneg ti dua wenno tallo a minuto.

Sports ken Nawatiwat a Biag

Tinawen a mangbusbos dagiti Aleman iti katupag ti $25 bilion iti sports, wenno nasurok a $300 iti kada tao. Maibayad daytoy a kuarta iti “bado, alikamen, panagsanay, panangabang iti pagay-ayaman, ken magastos iti [pannakimiembro iti] club,” kuna ti Nassauische Neue Presse. Nasurok a tallo a milion a tattao ti agehersisio kadagiti fitness studio, ket minilion pay ti ag-jogging. Napapaut ngarud kadi ti panagbiag dagiti agrayo iti sports ngem kadagiti aggigian laeng iti balay? Saan met ketdi. Kuna ti libro a Physiologie des Menschen (Natauan a Pisiolohia): “Talaga a saan nga umiso ti panangibaga a ti sports ti kasayaatan a medisina.” Apay? Agsipud ta nasurok a 1.5 milion nga Aleman ti agpadoktor iti kada tawen gapu kadagiti mainaig-sports a pannakadangran kabayatan ti panagpalpaliwa no ngudo ti lawas ken bakasion. Ibalakad ti libro a nasayaat laeng ti panagehersisio ken sports iti salun-at “no saan a madangran ti panangpasayaat iti salun-at iti aksidente wenno nakaro a pannakadangran gapu iti sports.”

Awan Pagrebbengan a Mangibaga iti Kinapudno

Inallukoy dagiti nabiit pay a bista ti korte idiay E.U. ti sangalubongan nga atension ti publiko ken masmasdaaw a managbuya. “Nupay adda annongen dagiti parausig nga iparang iti kinapudno, nadumaduma ti kalat dagiti mangidepensa nga abogado,” kuna ti The New York Times. “Ti trabaho ti mangidepensa nga abogado isut’ pannakaabsuelto ti kaso ti klientena, pannakabitin ti desision dagiti hurado (babaen ti panangipasagepsep kadagiti nainkalintegan a panagduadua iti panunot ti uray maysa la kadagiti hurado) wenno panangpilit a mangamin kadagiti kalalag-anan a pammabasol.” “Awan karbenganda a mangipasigurado nga umiso ti awan-basolna a desision,” kuna ni Stephen Gillers, maestro ti legal ethics idiay law school ti New York University. “Ibagami iti hurado a ti pannakabista isut’ panangsapul iti kinapudno, ket pulos a dikam ibaga nga obligado dagiti mangidepensa nga abogado nga allilawen ida.” No “napasanguan kadagiti kinapudno a nabatad a mangikalamiat iti kliente, nasken nga usigen dagiti abogado dagiti estoria imbes a dagiti kinapudno tapno dida madlaw dagidiay a kinapudno ket agbutosda agpaay iti pannakaabsuelto,” kuna ti Times. Aniat’ mapasamak no ammo dagiti abogado a nakabasol dagiti klienteda ngem ipapilit ti kliente a maiparang ti kasona iti hurado? “No kasta, mapanto dagiti abogado iti korte a kas ken ni Uriah Heep, napnuan iti managinsisingpet a kinapakumbaba, ken iwaragawagda ti nauneg unay a panamatida iti kinatarnaw ti estoria ti klienteda nupay ammoda a 100 porsiento nga ulbod dayta,” kuna ni Gillers.

Kabbaro a Makaay-ayo a Prinsipio

Mapaspasaran dagiti agtutubo a Ruso agraman ti kagimongan ti Russia kas pangkaaduan ti krisis ti makaay-ayo a prinsipio. Naammuan ti nabiit pay a survey a naala idiay St. Petersburg, Russia, nga ipaganetget ti kababalin dagiti agtutubo ti “makaay-ayo a prinsipio a kadawyan iti sangatauan​—nga isut’ salun-at, biag, pamilia, ken ayat agraman personal a makaay-ayo a prinsipio, kas iti balligi, karera, kinanam-ay, ken material a kinatalged,” ireport ti Ruso a periodiko a Sankt-Peterburgskiye Vyedomosti. Dadduma a napateg a prinsipio ti naipamaysa iti nagannak, kuarta, nasayaat a kasasaad, kinaragsak, panagginnayyem, ken pannakaammo. Makapainteres ta ti kaadda ti nasayaat a reputasion ken panangtagiragsak iti personal a wayawaya ti mangokupar iti dua kadagiti kaudian a puesto iti panunot dagiti agtutubo. Aniat’ kaudian? Kinamapagpiaran. Ikonklusion ti report: “No bin-ig a kinaulbod ti adda iti aglawlawda, awan ngarud ti serserbi [ti kinamapagpiaran] iti panunot ti dumakdakkel a kaputotan.”

Saan a Nabunga a Dekada

Inwaragawag dagiti iglesia ti Britania daytoy kas “Dekada ti Panagebanghelio.” Ita, iti katengngaanna, aniat’ nagapuanan? Kuna ti pannakangiwat a ni Michael Green iti Church Times: “Narigatankami a mangusar iti ebanghelio tapno masungbatan ti salsaludsod dagiti ordinario a tattao. Awan makitak a pagilasinan a mangirakrakurak dagiti iglesia iti naimbag a damag iti komunidadda. . . . Marigatankami a mangparegta iti saan a mannakimisa a moderno nga agtutubo, ket buklen dayta ti agarup 86 por siento iti amin nga agtutubo iti pagilian.” Apay nga awan balligi? “Ipapatimi iti bagimi a ti estilo ti panagbiagmi ti agebanghelio a din kasapulan ti panagebanghelio babaen iti sao. Madanagankami di la ket ta adda masairmi,” kuna ni Green.

Dagiti Natured a Panang-holdup

Idiay Canada, 1 iti kada 7 a banko ti rinaut dagiti mannanakaw idi 1994​—ad-adu a panangraut iti kada sanga ti banko ngem iti aniaman a dadduma a pagilian. Nupay kasta, idiay Italia, lugar a 1 iti kada 13 a sanga ti banko ti maraut, kasla naturtured dagiti mannanakaw ngem iti sadinoman. Manmano kadagiti mannanakaw kadagiti banko idiay Italia ti agpammarang wenno mangusar iti armas. Dadduma ti mamutbuteng laeng kadagiti teller ti banko babaen iti sao ket naikkanda iti kuarta. Ireport ti The Economist a maysa nga agassawa nga agtatakaw ti nangusar pay iti hipnotismo. Nakapingpinget met dagiti mannanakaw iti banko idiay Italia: 165 a sanga ti banko ti namindua a naraut, 27 a sanga ti banko ti namitlo a daras, ket 9 ti namimpat a daras iti unos ti makatawen. Ti promedio a natakaw idi 1994? Innem a pulo ket maysa a milion a lira ($37,803, E.U.), ti kababaan a gatad sipud 1987.

Damag Maipapan iti Buaya

Ti nabiit pay a nakali a rurog a pangá ti kadaanan a buaya, “mabalin nga irepresentarna ti damo a kameng dagiti ayup a mannangan iti mula” iti pamilia buaya, kuna ti magasin a Nature. Imbes nga atiddog a natirad a ngipen ti moderno a buaya a pagam-amkan ita ti tattao, patad dagiti ngipen daytoy a kadaanan nga inapo a naipadamag nga ad-adda a maibagay iti panagngalngal iti ruot. Ipamatmat dagiti natakuatan a daytoy nga ayup​—a natakuatan dagiti Insik ken taga Canada a managsirarak idiay Hupeh Province sadi China iti turod nga asideg iti abagatan a takdang ti Yangtse River​—ti agin-indeg met iti daga, saan a maysa nga amphibian. Ti kadakkelna? Agarup maysa a metro ti kaatiddogna.

Dumegdegdeg a Panagpulkok

Ireport ti Veja a naammuan ti nabiit pay a panagadal idiay Rio de Janeiro, Brazil, a nasurok a 35 a porsiento kadagiti tattao nga agsapsapul iti medikal nga atension ti agsagsagaba iti nadumaduma a kita ti pannakariribuk ti panunot. Dinamag ti magasin ni Dr. Jorge Alberto Costa e Silva, direktor ti salun-at ti isip para iti World Health Organization (WHO): “Kasano a mailawlawag dagitoy a bilang? Kumarkaro kadi ti lubong wenno kumapkapuy ti kababalin ti tattao?” Ti sungbatna: “Agnanaedtayo iti tiempo a napartak dagiti panagbalbaliw, a kamaudiananna mangpataud iti danag ken tukad ti panagpulkok a saan pay a napadasan iti pakasaritaan ti sangatauan.” Maysa a kadawyan a gubuayan ti panagpulkok, kunana, isut’ panagraira ti kinaranggas idiay Rio de Janeiro. Masansan a mangituggod daytoy iti agkarasubli ken nakaro a panagpulkok nga, ilawlawagna, “mangapektar iti tattao no adda tiempo nga agpegpeggad ti biagda. Kabayatan ti aldaw, ipadlawda ti di kinatalged ti riknada iti isuamin a banag. No rabii mabalin a mabatibatda a pakakissayan dagiti eksena a mapadpadasanda kano nga agpegpeggad ti biagda.”

Naggidiatan iti Salun-at

Dumakdakkel ti naggidiatan dagiti nabaknang ken nakurapay a nasion no maipapan iti salun-at. Pattapattaen ti World Health Organization (WHO) a 76 ti promedio a kapaut ti biag dagiti tattao nga agnanaed kadagiti nabaknang a pagilian ken naipasngay sadiay​—no idilig iti 54 a tawen dagidiay agnanaed kadagiti napanglaw a pagilian. Idi 1950, mamitlo a daras nga ad-adu ti matmatay a maladaga kadagiti napanglaw a pagilian ngem kadagiti nabaknang a pagilian; ita mamin-15 a daras nga ad-adu. Idi arinunos ti 1980’s, dagiti matmatay gapu iti komplikasion a mainaig iti panagpasngay kadagiti napanglaw a pagilian ti mamin-100 a daras nga ad-adu ngem kadagiti nabaknang a pagilian. Ti makatulong iti parikut, kuna ti WHO, isut’ kinapudno a basbassit ngem kagudua kadagiti tattao nga agnanaed kadagiti napanglaw a pagilian ti makagun-od iti nadalus a danum ken sanitasion. Sigun iti Naciones Unidas, immadu ti bilang dagiti “napangpanglaw a pagilian” manipud 27 idi 1975 agingga iti 48 idi 1995. Iti sangalubongan, adda 1.3 bilion a napanglaw a tattao, ket umad-adu ti bilangda.