Ti Tulip—Sabong a Nariribuk ti Nangrugianna
BABAEN TI KORESPONSAL TI AGRIINGKAYO! ITI NETHERLANDS
“NO DUMTENGEN ti primavera iti Holland, kasla nabiag ti rinibribu nga ektaria,” kuna ti Netherlands Bureau for Tourism. Kellaat a tumaud dagiti kolor, dagiti naraniag nga intar ti agsabsabong a tulip a nayaplag iti tay-ak, a mangpataud iti nangayed a kinapintas dagiti sabong a mangawis kadagiti turista iti amin a lubong. Para iti kaaduan a bisita, dagitoy a napintas ken nalatak a sabong iti hardin ti kas kadagiti paligpalig, keso, ken bakya ti Olandes. Ngem pagaammoyo kadi a dagiti tulip ti pudno a nagtaud idiay Turkey?
Dagiti Tulip ti Olandes a Nagtaud iti Dumaya
Iladawan dagiti arkos iti Turkey a napetsaan manipud idi maika-12 a siglo dagiti tulip, ngem dakamaten ti literatura ti Europa dagiti tulip iti damo unay idi dekada ti 1550, kuna ti botaniko a ni Adélaïde L. Stork. Idi 1553, nagsurat ti maysa a managbiahe manipud Francia a gumatgatang “dagiti masmasdaaw a ganggannaet” kadagiti dida pagaammo a “nalabaga a lily nga addaan dadakkel a bagas” kadagiti tiendaan ti Constantinople (Istanbul). Dagiti tattao sadiay awaganda ti sabong a dülbend, a kaipapananna “turbante” iti Turko, ket dayta a sao, kuna ni Dr. Stork, ti nagbalin a “sao a tinaudan ti sao a ‘tulip’.”
Maysa a ganggannaet a natignay kadagitoy a kakasla turbante a sabong isu ni Ogier Ghislain de Busbecq, ti taga Austria nga embahador ti Turkey (1555-62). Nangala kadagiti bagas (ti tulip) manipud Constantinople nga intugotna idiay Vienna, a sadiay ti nakaimulaanda iti hardin ni Ferdinand I, ti emperador ti Hapsburg. Nagtubo sadiay dagiti bagas ti tulip iti sidong ti nasigo a panangaywan ni Charles de L’Écluse—maysa a botaniko a Pranses a pagaammo unay babaen iti Latin a naganna, Carolus Clusius.
Di nagbayag, ti kinalatak ni Clusius ti nangawis iti atension ti Leiden University iti Netherlands, a nangallukoy kenkuana nga agbalin a manangtaripato ti hardin botaniko iti unibersidad. Idi Oktubre 1593, ni Clusius—ken “dagiti nailemmeng a bagas ti tulip”—simmangpetda idiay Leiden. Sumagmamano a bulan kalpasanna, idi primavera ti 1594, ti baro a hardin ni Clusius nagbalin a lugar ti umuna a tulip a nagsabong idiay Netherlands.
Tulipomania—Nariribuk a Tiempo
Dagiti nalaka nga ilasin a kolor ken karkarna a langa ti tulip inallukoyna dagiti Olandes. Dagiti romantiko a salaysay iti nakanginngina a gatad nga ipaay dagiti sultan a Turko kadagiti bagasda ti namagbalin kadakuada nga apalan ti tunggal sipapanunot iti kasasaadna nga umili. Di nagbayag, nagbalinen a nasayaat a negosio ti agtubtubo a bagas ti tulip, ket idi linab-awan ti kasapulan ti suplay, ngimmato ti presio dagiti bagas ket tinignayna ti nariribuk a tiempo nga awagan dagiti historiador nga Olandes a tulpenwoede, wenno tulipomania [panaggartem iti tulip].
Dimteng ti kangitingitan ti tulipomania idi dekada ti 1630 idi nagbalin a kalatakan a malako dagiti bagas ti tulip. Kadagidi nga aldaw, kuna ti historiador iti arte a ni Oliver Impey, ad-adda a kabaelan ti gumatang iti painting ti maysa a tulip nga inaramid ni Jan D. de Heem (maysa a maika-17-siglo a nalatak a pintor nga Olandes nga agipimpinta kadagiti awan biagna a banag) ngem ti gumatang iti manmano a bagas ti tulip. Maawat idi a kas sab-ong ti nobia ti maysa a bagas, tallo a bagas ti presio para iti maysa a balay iti abay ti kanal, ket ti maysa a bagas ti klase a Tulipe Brasserie maisukát iti narang-ayen a pagaramidan iti arak dagiti binukel. Makabirok idi dagiti aglaklako iti bagas iti agarup $44,000 (gatad ti kuarta ti E.U., itatta) iti maysa a bulan. “Kadagiti pagdagusan ken kadagiti bar iti aglawlaw ti Holland,” kuna ti maysa a gubuayan, “ti pagsasaritaan ken ti transaksion naikugnal iti maysa laeng a banag—dagiti bagas.”
“Ti kankanayon ti panagpangatona a presio allukoyenna ti adu a gagangay a middle-class ken napanglaw a pamilia a manginanama iti paglakuan iti tulip,” kuna pay ti The New Encyclopædia Britannica. “Maisalda dagiti pagtaengan, sanikua, ken industria tapno magatang dagiti bagas a mailako manen iti nanginngina a presio. Ti panaglako ken panangilako manen maulit-ulit a maaramid uray di maikkat ti bagas iti daga.” Madoble ti ganansia iti panagkirem ti mata. Bimmaknang dagiti napanglaw; ad-adda pay a bimmaknang dagiti baknang. Ti panaglako iti bagas nagbalin a pagreggetan dagiti manginanama iti paglakuan agingga a kellaat, idi 1637, ad-adun dagiti aglako ngem dagiti aggatang—ket narbek ti paglakuan. Dandani nagpatnag, rinibribu nga Olandes ti bimmaknang a nagtungpal iti pannakalugi.
Agtultuloy ti Panaginnayat
Nupay kasta, nalasatan ti panagayat iti tulip ti nagtungpalan ti tulipomania, ket ti industria ti bagas ti tulip nangrugi manen a rimmang-ay. Kinapudnona, idi maika-18 a siglo, nagbalin a nakalatlatak dagiti bagas ti tulip nga Olandes ta ti sultan a Turko, ni Ahmed III, gimmatang ti rinibribu a tulip manipud Holland. Isu a kalpasan ti nawatiwat a panagbiahe, dagiti Turko a tulip a saringit ti Olandes a tulip, nagsublidan iti tinaudanda. Itatta, ti panagmula kadagiti tulip idiay Netherlands nagbalinen a kangrunaan nga industria—wenno napintas a negosio, kas kuna ti dadduma. Iti 34,000 kilometro kuadrado a [daga] ti pagilian, agarup 7,700 ektaria ti maipaay a pagmulaan iti bagas ti tulip. Tinawen, dagiti 3,300 a managmula iti pagilian mangilakoda iti ganggannaet a daga iti dandani dua bilion a bagas ti tulip iti nasurok a 80 a pagilian.
Nupay naaddaan idi ti tulip iti nariribuk a nangrugian, nagtultuloy ti panagayat ti tao iti daytoy a pakaay-ayuan iti hardin. Iti panaglabas dagiti siglo, tinignay daytoy a napintas a sabong dagiti dumidibuho, dumadaniw, ken dagiti sientista a mangipinta ken mangisurat iti nagpintas a langa ken makaawis a kolorna. Iti maysa kadakuada, nangisurat ti maika-18-siglo a sientista a ni Johann Christian Benemann, iti monograph [salaysay maipapan iti maysa laeng a banag] iti Aleman maipapan iti tulip, a pinanagananna ti salaysay iti Die Tulpe zum Ruhm ihres Schöpffers, und Vergnügung edler Gemüther (Ti Tulip Agpaay a Pakaidayawan ti Namarsua Kenkuana ken Pagragsakan Dagiti Natakneng ti Panagpampanunotda). Kenkuana ken iti adu a sabali pay nga autor, kuna ni Adélaïde Stork, ti tulip “saan laeng a maysa a banag nga usaren ti hardinero, no di ket iparangarangna ti kinatan-ok ken dayaw ti Namarsua.” No matmatan daytoy a nagpintas a sabong, agpakarigatkayo a di umanamong.
[Kahon iti panid 18]
Pamay-an ti Panagmula ti Tulip
NO LA ketdi adda bastante a suplay ti danum, dandani maibagay ti tunggal kita ti daga. Nupay kasta, mabalin a nalaklaka ti panagmula babaen ti panangilaok iti darat, nagrupsa a bulbulong, wenno panabá iti makinrabaw a daga.
Imulayo dagiti bagas ti tulip no otonio. Adda dua a pamay-an ti panagmula: Mabalin a mangkalikayo ti abut para iti tunggal bagas, wenno mabalin a mangaramidkayo iti pagpalákayan a pangimulaan kadagiti amin a bagas a maminpinsan.
Pagalagadan iti panagmula ti bagas ti tulip: Ti kauneg ti panagmula rumbeng a mamindua iti katayag ti bagas. Dayta kaipapananna a ti makimbaba a pungto ti bagas (teppap a sikigan) rumbeng nga agarup 20 sentimetro ti kaunegna. Imulayo dagiti bagas a 12 a sentimetro ti kaaddayoda.
Gaburanyo ti bagas iti kinali a daga, ket sibuganyo a dagus tapno mangrugin ti panagtubona. Iti nakaro a niebe mabalin nga alep-epan iti bulbulong a mangsalaknib iti bagas ken lapdanna met ti panagmaga ti daga. Ikkatenyo ti alep-ep a bulbulong iti primavera no agparangen ti umuna a rusing.
Putdenyo dagiti sabong no mangrugin a matnag dagiti petalo; ta no saan, agpataud iti bukel ti mula ket maawanan ti bagas iti taraon a kasapulanna iti sumaganad a tawen a panagtubona. Bay-anyo a malaylay dagiti bulongna, ket ikkatenyo dayta no dagiti bulong dumuyawen.
Imbes a pagbabal-eten ti panagmula, imula dagiti bagas a parepareho ti kita ken kolorda a sangsangkamaysa nga aggugrupo. Iti kasta a pamay-an mangpataudkayo iti nagduduma nga intar dagiti kolor ket naan-anay a tagiragsakenyo ti naisangsangayan a sabong iti hardinyo.—International Flower Bulb Centre, Holland/National Geographic.
[Picture Credit Lines iti panid 17]
Baba ti panid 16: Nederlands Bureau voor Toerisme; Makinngato a kannigid, tengnga, ken makinngato a kannawan: Internationaal Bloembollen Centrum, Holland; Baba ti panid 17: Nederlands Bureau voor Toerisme/Capital Press