No Kasano a Napukaw ti Lubongda
ITI adu a tawen, nagupgop ti pakasaritaan ti Estados Unidos iti ebkas a, “No kasano a naparmek ti Laud.” Impakita dagiti pelikula ti Hollywood dagiti puraw a nagindeg a bumalballasiw kadagiti tanap ken kabambantayan ti America, nga addaan kadagiti soldado a kas iti tipo ni John Wayne, dagiti ransero, ken dagiti mangsakup a makiruprupak kadagiti narungsot, naranggas, ken mangitag-ay kadagiti tomahawk (wasay) nga Indian. Idi agsapsapul ti puraw a tao iti daga ken balitok, dadduma kadagiti padi ken mangaskasaba ti Kakristianuan ti makuna a mangisalsalakan kadagiti kararua.
Kasanot’ panangmatmat dagiti immuna nga agindeg, dagiti katutubo a tattao ti America, iti dayta a nagparang iti historia? Idi simmangpet dagiti taga Europa, dagiti Indian ti “napilitan a mangsaranget iti isasangpet iti aglawlawda ti kaaaguman a manangparmek a sinangoda pay laeng: dagiti taga Europa a puraw a manangraut,” kuna ti libro a The Native Americans—An Illustrated History.
Panagtutunos a Nangiturong iti Dangadang
Idi damo, adu kadagiti taga Europa nga immuna a simmangpet iti Amianan a Daya nga America ti impakitaan dagiti katutubo iti panangngaasi ken kooperasion. Kuna ti maysa a salaysay: “No awan ti tulong dagiti Powhatan, ti Britano a pagindegan idiay Jamestown, Virginia, ti immuna a permanente a kolonia nga Ingles iti Baro a Lubong, saan koma a nagpaut agingga iti immuna a nakaro a kalam-ekna idi 1607-08. Umasping iti dayta, dagiti kolonia ti Peregrino idiay Plymouth, Massachusetts, ti mabalin a di nagballigi no awan ti tulong dagiti Wampanoag.” Impakita ti dadduma a katutubo kadagiti imigrante no kasano ti panangabuno iti daga ken panagmula. Ken naballigi koma kadi ti ekspedision da Lewis ken Clark idi 1804-06—a mangsapul iti praktikal a pakaisilpuan ti panagbiahe iti nagbaetan ti Teritoria ti Louisiana ken ti naawagan nga Oregon Country—no awan ti tulong ken pannakibiang ti babai a Sacagawea iti Shoshone? Isu ti “tanda ti kappiada” idi naipasangoda kadagiti Indian.
Nupay kasta, gapu iti pamay-an ti panangusar dagiti taga Europa iti daga ken ti limitado a pagtaudan ti taraon, ti nakaad-adu nga iyaakar iti Amianan nga America ti nangpataud iti panagbinnusor dagiti rimmaut ken dagiti katutubo. Ilawlawag ti historiador a taga Canada a ni Ian K. Steele nga idi maika-17 a siglo, adda 30,000 a Narragansett idiay Massachusetts. Ti panglakayenda a ni Miantonomo, “gapu ta nadlawna ti peggad, . . . pinanggepna a pabilgen ti pannakikaykaysana kadagiti Mohawk tapno mangpataud iti pangkaaduan a panangbusor iti tignay nga Amerindian.” Naipadamag a kinunana kadagiti Montauk idi 1642: “[Masapul] nga agkaykaysatayo a kas kadakuada [Ingles], ta no saan mapukawtayo iti mabiit, ta ammoyo aduan dagiti ammatayo iti ugsa ken lalat, napnuan dagiti tanaptayo kadagiti ugsa, a kas met kadagiti kakaykayuantayo, ken napno kadagiti [pabo], ket dagiti luektayo napno kadagiti ikan ken tumatayab. Ngem innala dagitoy nga Ingles ti dagatayo, addaanda iti pangtabás kadagiti ruot, ken wasay a pagpukan kadagiti kayo; kanen dagiti baka ken kabalioda dagiti ruot, ken dadaelen dagiti baboyda ti pagtaraknantayo kadagiti kappo, ket agbisintayto aminen.”—Warpaths—Invasions of North America.
Saan a nagballigi dagiti panangikagumaan ni Miantonomo a mamagkaykaysa iti takder ti Katutubo nga Americano. Isut’ kinautibo ni Panglakayen Uncas iti tribu a Mohegan idi 1643, iti maysa a gubat ti tribu, a nangyawat kenkuana kadagiti Ingles a kas maysa a rebelde. Saan a legal a mapabasol ken mapapatay dagiti Ingles ni Miantonomo. Nangpanunotda iti nalaka a solusion. Intuloy ni Steele: “Gapu ta dida kabaelan a papatayen [ni Miantonomo], nga adda idi iti ruar ti panangaywan ti aniaman kadagiti kolonia, impabiang dagiti komisioner ken ni Uncas ti panangpatay kenkuana, nga adda dagiti Ingles a saksi a mangpaneknek a naaramid dayta.”
Daytoy ti mangyilustrar saan laeng nga iti kankanayon a panagbibinnusor dagiti rimmaut a kolonista ken dagiti katutubo a populasion no di pay ket ti narungsot a panagsasalisal ken panangallilaw iti nagbabaetan dagiti tribu, nga addan uray sakbay pay a nakagteng ti puraw a tao iti Amianan nga America. Iti pannakigubat dagiti Britano kadagiti Pranses maipaay iti kolonial a panangituray iti Amianan nga America, addaanda kadagiti tribu iti dasigda, idinto ta sinuportaran ti dadduma dagiti Pranses. Asinoman a dasig ti naabak, sinagaba amin dagiti tribu a nairaman ti dakkel a pukaw ti pannakaabak.
“Yuyeng ti Di Panagkinnaawatan”
Daytoy ti maysa a panangmatmat iti panangraut ti Europa: “Ti di maawatan dagiti lider ti nasnasion nga Indian, a masansan nga agingga a naladawen, isu ti panangmatmat dagiti taga Europa kadagiti Indian. Saanda a maibilang a puraw wenno Kristiano. Iti panangipapan ti adu, naibilangda a narungsot—di sibilisado ken naranggas—maysa a napeggad ken awanan rikna a banag a maipaay kadagiti paglakuan ti tagabo.” Makadadael ti imbunga daytoy a rikna ti kinatan-ok kadagiti tribu.
Pulos a di maawatan dagiti Katutubo nga Americano ti panangmatmat dagiti taga Europa. Adda “yuyeng ti di panagkinnaawatan” kas pangawag iti dayta ti manangbalakad dagiti Navajo a ni Philmer Bluehouse iti nabiit pay a pananginterbiu ti Agriingkayo! Saan a minatmatan dagiti katutubo ti sibilisasionda a kas nakapuy, ngem ketdi, kas naiduma, a naan-anay a naiduma dagiti prinsipioda. Kas pagarigan, naan-anay a karkarna ti panangilako iti daga kadagiti Indian. Mabalinmo kadi a tagikuaen ken ilako ti puloyupoy, ti angin, ti danum? Apay ngarud [nga ilako] ti daga? Adda sadiay nga usaren ti amin. Isu a saan nga ammo dagiti Indian ti mangalad iti daga.
Idi simmangpet dagiti Britano, Español, ken Pranses, napasamak ti deskribirenda a kas “makadidigra a panagsabet ti dua a ganggannaet a kultura.” Ti populasion a katutubo isuda ti tattao a nagbiagen a maitunos iti daga ken ti nakaparsuaan ken ammoda ti agbiag a saanda a dadaelen ti kinatimbeng ti aglawlaw. Ngem di nagbayag, dimteng ti puraw a tao a mangmatmat kadagiti katutubo nga agindeg kas nababbaba, narungsot a parparsua—a silalaka a nakalipat iti bukodna a kinarungsot iti panangparmek kadakuada! Idi 1831, ginupgop ti historiador a Pranses a ni Alexis de Tocqueville ti agdama idi a kapanunotan ti puraw a tao kadagiti Indian: “Saan ida nga inaramid ti langit tapno agbalin a sibilisado; nasken a matayda.”
Ti Kakaruan a Mammapatay
Bayat ti kanayon nga iyaakar dagiti baro nga agindeg iti laud iti intero nga Amianan nga America, nagbunga ti kinaranggas iti kinaranggas. Gapuna, immuna man a rimmaut dagiti Indian wenno dagiti taga Europa, nadawel ti inaramid ti agsumbangir a dasig. Pagbutbutngan dagiti Indian gapu iti pakasaritaanda a kulatlatanda ti ulo, maysa nga aramid a patienda a nasursuroda kadagiti taga Europa a nangitukon kadagiti gunggona agpaay kadagiti kudil ti ulo. Nupay kasta, makiruprupak gayam idin dagiti Indian iti dangadang a pakaabakanda—ta ad-adu ken nabilbileg ti kalabanda. Iti kaaduan a kaso, nagresulta iti panangpanaw dagiti tribu iti daga [a tinawidda] kadagiti inapoda wenno ipapatayda. Masansan nga agpada idi a napasamak dayta—pinanawanda ti dagada ket kalpasanna napapatayda wenno natayda iti sakit ken bisin.
Ngem, ti ipapatay iti paggugubatan saan nga isut’ mangpabassit unay a banag iti tribu dagiti katutubo. Insurat ni Ian K. Steele: “Saan a ti paltog, ti kabalio, ti Biblia, wenno ti ‘sibilisasion’ ti Europa ti kabibilgan nga armas iti pannakaraut ti Amianan nga America. Daytat’ angol.” Maipapan iti epekto dagiti sakit ti Daan a Lubong iti America, nagsurat ni Patrica Nelson Limerick, maysa a propesor iti historia: “Idi naitugot idiay Baro a Lubong, dagitoy met laeng a sakit, [a nakapataudan dagiti taga Europa iti resistensia iti adun a siglo]—tuko, kamuras, trangkaso, malaria, yellow fever, tipus, sarut, ken kangrunaan iti amin, burtong—inapektaranna dagiti katutubo. Dagiti matmatay iti agsasaruno a purok nakagteng agingga iti 80 wenno 90 a porsiento.”
Deskribiren ni Russell Freedman ti maysa nga epidemia ti burtong a napasamak idi 1837. “Dagiti Mandan ti immuna a nakaptan, simmaruno a dagdagus dagiti Hidatsa, Assiniboin, Arikara, Sioux, ken Blackfoot.” Dandani nagudas a naan-anay dagiti Mandan. Manipud iti populasion nga agarup 1,600 idi 1834, bimmassitda agingga iti 130 idi 1837.
Ania ti Napasamak Kadagiti Tulagan?
Agingga itoy nga aldaw, maestoria pay laeng dagiti panglakayen iti tribu ti petsa dagiti tulagan a pinirmaan ti gobierno ti E.U. kadagiti ammada idi maika-19 a siglo. Ngem ania ti talaga nga impaay dagidi a tulagan? Gagangay nga adda di nasayaat a pannakaisukat ti nadam-eg a daga a maipaay iti tikag a nailasin a daga ken ti pagbiag nga ipaay ti gobierno.
Maysa a pagarigan iti mangumsi a pannakatrato dagiti katutubo a tribu isu ti kaso dagiti nasion nga Iroquois (manipud daya agingga iti laud, Mohowk, Oneida, Onondaga, Cayuga, ken Seneca) kalpasan ti panangabak dagiti nangkolonia nga Americano kadagiti Britano iti gubat ti pannakawayawaya, a nagpatingga idi 1783. Nakidasig dagiti Iroquois kadagiti Britano, ket ti laeng nagun-odanda a gunggona, sigun ken Alvin Josephy, Jr., isu ti pannakabaybay-a ken panangab-abi. Dagiti Britano, “a din nangikankano [kadagiti Iroquois], nakitipondan iti Estados Unidos iti panangituray iti dagada.” Innayonna pay nga uray dagiti Iroquois a nangpabor kadagiti nangkolonia imbes a dagiti Britano “ti pinilit dagiti naagum a negosiante ti daga ken mananggundaway ken ti gobierno ti America a mismo.”
Idi naangay ti gimong maipaay iti tulagan idi 1784, binagbagaan ni James Duane, dati a pannakabagi iti Continental Congress’ Committee on Indian Affairs, dagiti ahente ti gobierno a “pakapuyenda ti aniaman a nabatbati a panagtalek iti bagi kadagiti Iroquois babaen ti ginagara a panangtrato kadakuada a kas nababbaba.”
Naibanag dagiti natangsit a singasingna. Dadduma nga Iroquois ti nakayawan, ket naaramid dagiti “negosasion” iti sidong ti pammutbuteng iti ipapatay. Nupay ibilangda ti bagida a di naparmek iti gubat, masapul nga isuko dagiti Iroquois ti amin a dagada iti laud ti Nueva York ken Pennsylvania ket awatenda ti nailasin a basbassit a daga idiay Estado ti Nueva York.
Nausar dagiti umasping a taktika a maibusor iti kaaduan kadagiti katutubo a tribu. Kuna met ni Josephy nga inusar dagiti ahente nga Americano ti “panangpasuksok, pammutbuteng, arak, ken panangkontrol dagiti di autorisado a pannakabagi iti panangikagumaan a mangagaw iti daga manipud kadagiti Delaware, Wyandot, Ottawa, Chippewa [wenno Ojibwa], Shawnee, ken dadduma a nasion iti Ohio.” Isu met la gayam a di nagbayag, saanen nga agtalek dagiti Indian iti puraw a tao ken dagiti ubbaw a karina!
Ti “Nawatiwat a Pannagna” ken ti Desdes ti Lulua
Idi bimtak ti Gerra Sibil dagiti Americano (1861-65), daytat’ nangabug kadagiti soldado manipud iti pagilian iti Navajo iti Abagatan a Laud. Ginundawayan ti Navajo daytoy a pannakaitantan a mangraut kadagiti pagindegan dagiti Americano ken Mexicano idiay Rio Grande Valley iti teritoria ti New Mexico. Imbaon ti gobierno ni Koronel Kit Carson ken ti New Mexico Volunteers a mangparmek iti Navajo ken tapno iyakar ida iti maysa a naireserba a daga iti natikag a disso ti daga a naawagan Bosque Redondo. Inaramat ni Carson ti pagalagadan a panangdadael iti kinabunga ti daga tapno mabisinan ken mapapanaw dagiti Navajo iti nakaskasdaaw a Canyon de Chelly, iti makin-amianan a daya nga Arizona. Dinadaelna pay ti nasurok a 5,000 a kaykayo a peach.
Inummong ni Carson ti agarup 8,000 a tattao ket pinilitna ida iti “Nawatiwat a Pannagna” nga agarup 300 a milia nga agturong iti kampo a pagbaludan ti Bosque Redondo idiay Fort Sumner, New Mexico. Kuna ti report: “Makaketter ti panniempo, ket adu kadagiti naingpis ti kawesna, nakurang ti pannakataraonna a naidestiero ti natay iti dalan.” Nakarigrigat ti kasasaad iti naireserba a daga. Kasapulan idi nga agkali dagiti Navajo kadagiti abut iti daga iti panangikagumaanda a mangsapul iti pagkamangan. Idi 1868, idi nabigbigna ti minamaag a biddutna, nangipaay ti gobierno kadagiti Navajo iti 3.5 milion nga acre iti tinawidda a daga kadagiti inapoda idiay Arizona ken New Mexico. Nagsublida, ngem kasta unay ti sinagabada!
Idi nagbaetan ti 1820 ken 1845, pinullo a ribu a Choctaw, Cherokee, Chickasaw, Creek, ken Seminole ti napagtalaw iti dagada iti Abagatan a Daya ket napilitda nga agmartsa nga agpalaud, iti labes ti Mississippi River, a maawagan itan nga Oklahoma, a ginasut a kilometro ti kaadayona. Kadagiti makaketter a kalam-ekna, adu ti natay. Agdindinamag ti kapilitan a panagmartsa nga agpalaud kas ti Desdes ti Lulua.
Napatalgedan pay dagiti kinaulpit a naaramid kadagiti Katutubo nga Americano babaen kadagiti sasao ti heneral nga Americano a ni George Crook, a nangan-anup kadagiti Sioux ken Cheyenne iti amianan. Kinunana: “Ti dasig dagiti Indian iti kaso ti manmano a mangngegan. . . . Kalpasanna inton mapasamaken ti kinaranggas [dagiti Indian], maiturongen ti atension kadagiti Indian, ket dagiti laeng nagbasolanda ken dagiti kinaranggasda ti makondenar, ngem awan man laeng dusa dagiti kinaulpit ti tattao a nangiduron kadakuada iti daytoy a kurso . . . Awan ti ad-adda a makaammo iti daytoy a kinapudno ngem dagiti Indian, ngarud mapakawan iti pannakakitana nga awan ti kinahustisia iti maysa a gobierno a mangdusa laeng kenkuana, ngem mangipalubos iti puraw a tao a mangsamsam kenkuana agingga a kaykayatna.”—Bury My Heart at Wounded Knee.
Kasano ti kasasaaden dagiti Katutubo nga Americano ita kalpasan ti nasurok a 100 a tawen a panangituray dagiti taga Europa? Agpegpeggadda kadi a mapukaw kas resulta ti pannakaitipon? Ania ti namnamada maipaay iti masanguanan? Ti sumaganad nga artikulo usigenna dagitoy ken dadduma pay a salsaludsod.
[Kahon iti panid 9]
Narigat a Biag Para Kadagiti Babbai
Nupay dagiti lallaki ti mangnganup ken mannakigubat iti kaaduan a tribu, awan patinggana ti trabaho dagiti babbai, agraman ti panangpadakkel kadagiti annak, panagmula ken panagani iti bukbukel, ken panangbayo iti dayta tapno agbalin nga arina. Ilawlawag ni Colin Taylor: “Ti kangrunaan a paset dagiti babbai iti Tanap . . . isu ti panangtaginayonda iti naipasdeken a sangakabbalayan, panagpasngay ken panangisagana iti taraon. Kadagiti kagimongan nga agtartaripato kadagiti mula aywananda met dagiti talon, . . . idinto ta, kadagiti agakar-akar nga aganup iti buffalo a tribu iti laud, tumulongda a mangparti iti ayup, isangpetda ti karne iti kampo ket kalpasanna isaganada ti karne ken lalat a maipaay nga usaren iti masanguanan.”—The Plains Indians.
Ti sabali pay a gubuayan kunaenna maipapan iti tattao nga Apache: “Trabaho ti babbai ti panagtalon ket awan ti makaipababa wenno nababa maipapan iti dayta. Tumulong dagiti lallaki, ngem dagiti babbai ti ad-adda a mangasikaso iti panagtalon ngem dagiti lallaki. . . . Kanayon nga ammo dagiti babbai no kasano ti panangtaginayon kadagiti pamay-an ti agrikultura. . . . Kaaduan a babbai ti agkararag bayat a padpadanumanda ti daga.”—The Native Americans—An Illustrated History.
Nangaramid met dagiti babbai kadagiti temporario a pagtaengan a maawagan tepee, a gagangay nga agpaut iti agarup dua a tawen. Ibangon ken lasangenda ida no masapul nga umakar ti tribu. Awan duadua, narigat ti biag dagiti babbai. Ngem narigat met ti biag dagiti lallaki kas guardia ti tribu. Mararaem dagiti babbai ken addaanda iti adu a kalintegan. Iti dadduma a tribu, kas iti Hopi, uray ita ti sanikua tenglen ti babbai.
[Kahon/Ladawan iti panid 10]
Maysa nga Ayup a Nangbalbaliw iti Lubongda
Inyam-ammo dagiti taga Europa ti maysa nga ayup iti Amianan nga America a nangbalbaliw iti estilo ti panagbiag dagiti adu a tribu—ti kabalio. Idi maika-17 a siglo, dagiti Español ti immuna a nangyeg iti kabalio iti kontinente. Nagbalin a nalaing a sumakay dagiti Katutubo nga Americano, kas di nagbayag a natakuatan dagiti taga Europa. Babaen kadagiti kabalio, dagiti bison ti nalaklaka nga inanupan dagiti katutubo. Sa nasaysayaat ti panangraut dagiti agakar-akar a tribu kadagiti kaarrubada a tribu nga agnanaed kadagiti naitudingen a purok ket ngarud nalaklaka kadakuada ti mangsamsam ken mangitaray kadagiti babbai, ken tagabo.
[Mapa/Ladawan iti panid 7]
(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)
Dagiti maika-17 a siglo a lugar ti dadduma kadagiti tribu iti Amianan nga America
Kutenai
Spokan
Nez Perce
Shoshone
Klamath
Northern Paiute
Miwok
Yokuts
Serrano
Mohave
Papago
Blackfoot
Flathead
Crow
Ute
Hopi
Hopi
Navajo
Jicarilla
Apache
Mescalero
Lipan
Plains Cree
Assiniboin
Hidatsa
Mandan
Arikara
Teton
Cheyenne
Sioux
Yankton
Pawnee
Arapaho
Oto
Kansa
Kiowa
Comanche
Wichita
Tonkawa
Atakapa
Yanktonai
Santee
Iowa
Missouri
Osage
Quapaw
Caddo
Choctaw
Ojibwa
Sauk
Fox
Kickapoo
Miami
Illinois
Chickasaw
Alabama
Ottawa
Potawatomi
Erie
Shawnee
Cherokee
Catawba
Creek
Timucua
Algonquian
Huron
Iroquois
Susquehanna
Delaware
Powhatan
Tuscarora
Micmac
Malecite
Abnaki
Sokoki
Massachuset
Wampanoag
Narragansett
Mohegan
Montauk
[Dagiti Credit Line]
Indian: Gapuanan ti arte a naikugnal iti rinetrato ni Edward S. Curtis; Amianan nga America: Mountain High Maps® Copyright © 1995 Digital Wisdom, Inc.
[Dagiti ladawan iti panid 8]
Naarte nga abel ken alahas ti Navajo
[Ladawan iti panid 11]
Ti Canyon de Chelly, ti nangrugian ti “Nawatiwat a Pannagna”