Aniat’ Masakbayanda?
ITI maysa nga interbiu iti Agriingkayo!, kinuna ti maysa a panglakayen ti talna iti Cheyenne a ni Lawrence Hart a maysa kadagiti parikut a mangapektar kadagiti Indian “isu ti pannakaipasangomi iti pannakatulad iti kultura ken pannakaitipon. Kas pagarigan, mapukpukawmi ti pagsasaomi. Adda idi tiempo a daytoy ti ginagara a pagalagadan ti gobierno. Naaramid ti adu a panangikagumaan a mamagbalin kadakami a ‘sibilisado’ babaen iti edukasion. Naibaonkami kadagiti eskuelaan a mangipapaay iti dagus ken taraon ken naparitan nga agsao iti katutubo a pagsasaomi.” Malagip ni Sandra Kinlacheeny: “No agsaoak ti Navajo idiay eskuelaan a pagdagdagusak, ugasan ti mannursuro ti ngiwatko iti sabon!”
Intuloy ni Panglakayen Hart: “Maysa a makaparegta a banag itay nabiit ket maam-ammuanen ti nadumaduma a tribu. Nabigbigda a mapukaw ti pagsasaoda malaksid no maaramid ti panangikagumaan a mangitalimeng iti pagsasaoda.”
Sangapulo laeng a tattao ti agsasao iti Karuk, pagsasao ti maysa kadagiti tribu iti California. Idi Enero 1996, natay ni Red Thunder Cloud (Carlos Westez), ti nabatbati nga Indian nga agsasao iti pagsasao a Catawba, iti edad a 76. Awan ti uray maysa a makasaona iti dayta a pagsasao iti adu a tawen.
Idiay Kingdom Hall dagiti Saksi ni Jehova iti naireserba a pagindegan iti Navajo ken Hopi idiay Arizona, dandani amin ti agsasao iti Navajo wenno Hopi ken Ingles. Uray pay dagiti saan nga Indian a Saksi ti agsursuro nga agsao iti Navajo. Masapul nga ammo dagiti Saksi ti Navajo tapno maaramidda ti trabahoda a mangyadal iti Biblia, ta adu a Navajo ti nalaing laeng iti bukodda a pagsasao. Adda pay laeng ti pagsasao a Hopi ken Navajo, ket maparparegta dagiti agtutubo a mangusar kadagita idiay eskuelaan.
Edukasion ti Katutubo nga Americano
Adda 29 a kolehio nga Indian idiay Estados Unidos, nga addaan iti 16,000 nga estudiante. Naglukat ti damo idiay Arizona idi 1968. “Daytoy ti maysa kadagiti nagsayaat a panagbalbaliw iti Kagimongan nga Indian, ti kalintegan a mangisuro iti kasasaad nga ikeddengmi a mismo,” kinuna ni Dr. David Gipp, iti American Indian Higher Education Committee. Idiay Sinte Gleska University, maysa a kasapulan nga asignatura ti pagsasao a Lakota.
Sigun ken Ron McNeil (Hunkpapa Lakota), a presidente iti American Indian College Fund, ti bilang dagiti awan pagtrabahuanna a Katutubo nga Americano agdagup manipud iti 50 porsiento agingga iti 85 porsiento, ket dagiti Indian ti kaababaan ti kapaut ti biag ken kangatuan a maapektaran iti diabetes, sarut, ken alkoholismo iti aniaman a grupo idiay Estados Unidos. Ti nasaysayaat nga edukasion ti maysa laeng kadagiti addang a mabalin a makatulong.
Sagrado a Dagdaga
Iti adu a Katutubo nga Americano, sagrado dagiti daga a tinawidda kadagiti inapoda. Kas iti kinuna ni White Thunder iti maysa a senador: “Ti dagami ditoy isu ti kapapatgan a banag ditoy daga kadakami.” No makitultulagda, masansan nga ipagarup dagiti Indian a maipaay dagitoy iti panangusar dagiti puraw a tao iti dagada ngem saan a ti panangala ken ti panangtagikua a mismo iti dayta. Napukaw dagiti tribu nga Indian a Sioux dagiti napapateg a daga idiay Black Hills iti Dakota idi dekada ti 1870, idi simmangpet ti adu a minero nga agsapsapul iti balitok. Idi 1980, imbilin ti Korte Suprema ti E.U. iti gobierno ti E.U. nga agbayad iti agarup $105 milion a kompensasion iti walo a tribu a Sioux. Agingga ita madi nga awaten dagiti tribu ti bayad—kayatda a maisubli ti sagrado a dagada, ti Black Hills iti Abagatan a Dakota.
Adu a Sioux nga Indian ti di maragsakan a makakita iti rupa dagiti puraw a presidente a naikitikit iti Mount Rushmore, iti Black Hills. Iti asideg a bantay, mangpatpataud dagiti eskultor ti dakdakkel pay a kitikit. Daytat’ ladawan ni Crazy Horse, ti Oglala Sioux a lider ti gubat. Makompletonto ti rupa inton Hunio 1998.
Dagiti Karit Ita
Tapno makalasat iti moderno a lubong, masapul a makibagay dagiti Katutubo nga Americano iti nadumaduma a pamay-an. Adu itan ti addaan iti nasayaat nga edukasion ken nasanay iti kolehio, nga addaan kadagiti abilidad a mabalinda nga usaren a pagsayaatan iti kasasaad iti tribuda. Maysa a pagarigan isu ti naalumamay ti panagsaona a ni Burton McKerchie, a Chippewa manipud iti Michigan. Nakaaramiden iti pelikula agpaay iti Public Broadcasting Service ket agtartrabaho itan iti maysa a high school idiay Reserbasion ti Hopi sadi Arizona, a mamagtutunos iti pannakaisuro dagiti klase iti kolehio babaen ti panangusar iti video iti intero nga estado. Ti sabali pay a pagarigan isu ni Ray Halbritter, maysa a nagadal idiay Harvard a lider ti tribu iti nasion nga Oneida.
Nagkomento ni Arlene Young Hatfield, iti panagsuratna iti Navajo Times, nga awanan kadagiti kapadasan dagiti agtutubo a Navajo wenno dida mangaramid kadagiti sakripisio nga inaramid dagiti nagannak ken apongda idi dumakdakkelda. Isut’ nagsurat: “Gapu kadagiti [moderno] a pagnam-ayan saanda a pulos a [napadasan] ti nangayo wenno nagbalsig iti kayo, nagsakdo iti danum, wenno nagipastor iti karnero a kas kadagiti inapoda. Saanda a tumulong iti [pananggun-od ti] pagbiag ti pamiliami a kas kadagiti annak idi ugma.” Kunana: “Imposible a malisian ti adu a parikut iti kagimongan a dinto maliklikan ti panangimpluensiada kadagiti annakmi. Dimi mabalin nga isina dagiti pamiliami, wenno ti reserbasion manipud iti dadduma iti lubong, wenno mabalin nga agsublikami iti biag dagiti ammami idi.”
Adda ditoy ti karit kadagiti Katutubo nga Americano—no kasano a masalimetmetan dagiti naisangsangayan a tradision ti tribuda ken dagiti naimbag a pagalagadanda bayat ti pannakibagayda iti napartak ti panagbalbaliwna a makinruar a lubong.
Pannakidangadang iti Droga ken Alkohol
Agingga itoy nga aldaw, daddadaelen ti alkoholismo ti kagimongan ti Katutubo nga Americano. Kinuna ni Dr. Lorraine Lorch, a nakapagserbin kas doktor dagiti ubbing ken pangkaaduan a doktor iti populasion dagiti Hopi ken Navajo iti 12 a tawen, iti interbiu iti Agriingkayo!: “Agpadpada a nakaro a parikut dagiti lallaki ken babbai ti alkoholismo. Dagiti napigsa a pammagi agbalinda a biktima ti cirrhosis, di mapakpakadaan nga ipapatay, panagpakamatay, ken homisidio. Nakalkaldaang a makita nga ad-adda a mangrimbaw ti alkoholismo kadagiti ubbing, asawa, ken uray pay iti Dios. Masukatán ti panagkatawa iti lulua, ti kinaanus iti kinaranggas.” Kinunana pay: “Uray pay dagiti dadduma a seremonia nga ibilang dagiti Navajo ken Hopi idi a sagrado, ti lalaisenen no dadduma dagiti panagbartek ken kinarugit. Rabsuten ti alkohol ti salun-at, kinalaing, kinamanagparnuay, ken ti pudno a personalidad dagitoy napipintas a tattao.”
Dineskribir ni Philmer Bluehouse, maysa a mamagkakappia iti Departamento ti Hustisia iti nasion ti Navajo, idiay Window Rock, Arizona, kadagiti nasayaat a sasao ti panangabuso ti droga ken ti alkohol a kas “bukod a panangagas.” Daytoy a panangabuso agserbi a manglemmes kadagiti ladingit ken tumulong iti maysa a manglipat kadagiti nasaem a kinapudno iti biag nga awanan iti pagtrabahuan ken masansan awanan iti panggep.
Nupay kasta, adu a Katutubo nga Americano ti sibaballigi a nanglaban iti “demonio” nga inumen nga inyam-ammo ti puraw a tao ket inkagumaanna a pagballigian ti pannakaadikto iti droga. Ti dua a pagarigan isu da Clyde ken Henrietta Abrahamson, manipud iti Reserbasion ti Spokane Indian idiay Estado ti Washington. Nabaneg ni Clyde, a nangisit ti buok ken matana. Inlawlawagna iti Agriingkayo!:
“Dimmakkelkami iti reserbasion iti kaaduan iti panagbiagmi, ket kalpasanna immakarkami iti siudad ti Spokane tapno ag-kolehio. Dimi kayat ti estilo ti panagbiagmi, a pakairamanan ti alkohol ken droga. Daytoy laeng a kita ti panagbiag ti ammomi. Dimmakkelkami a nanggura kadagitoy dua nga impluensia gapu kadagiti parikut a nakitami a pinataudda iti pamilia.
“Kalpasanna nakalangenmi dagiti Saksi ni Jehova. Dikam pulos nangnangngegan ida sakbay ti ipapanmi idiay siudad. Nabannayat ti irarang-aymi. Nalabit gapu ta pudno a dikam agtalek iti tattao a dikam am-ammo, nangnangruna iti puraw a tattao. Agarup tallo a tawen nga agadal ken agsardengkami iti panagadal iti Biblia. Ti karirigatan a bisio nga insardengko isu ti panagsigarilio iti marihuana. Nagsigsigarilioakon nanipud pay idi 14 ti tawenko, ket 25 ti tawenko idi pinadasko nga isardeng. Kaslattay maipalpalangitak iti kaaduan ti kinaagtutubok. Idi 1986, nabasak ti artikulo iti ruar ti Agriingkayo! nga Enero 22 a napauluan “Tunggal Maysa Agsigarilio iti Pot—Apay Ketdin a Diak Agsigarilio?” Pinagpanunotnak a maagak unay iti panangsigariliok iti pot—nangnangruna kalpasan ti pannakabasak iti Proverbio 1:22, a kunana: ‘Kasano ti kapaut ti panangayatyonto iti kinanengneng, dakayo a nanengneng? Ket dagiti managuyaw iti panagragsakda iti panaguyaw, ken pananggura dagiti maag iti pannakaammo?’
“Insardengko ti bisio, ket idi primavera ti 1986, nagkasarkamin ken ni Henrietta. Nabautisarankami idi Nobiembre 1986. Idi 1993, nagbalinak a panglakayen iti kongregasion. Agpadpada a nabautisaran ti annakmi a babbai kas Saksi idi 1994.”
Dagiti Kadi Casino ken Panagsugal ti Solusion?
Idi 1984 awan ti imatmatonan ti Indian a pagsusugalan idiay Estados Unidos. Sigun iti The Washington Post, iti daytoy a tawen, 200 a tribu ti addaan kadagiti 220 a pagpasugalan iti 24 nga estado. Ti naisangsangayan a mailaksid isu dagiti Navajo ken Hopi, a nagkedked iti pannulisog. Ngem dagiti kadi casino ken pasilio ti bingo ti dalan nga agturong iti kinarang-ay ken ad-adu a pagtrabahuan para kadagiti agindeg iti reserbasion? Imbaga ni Philmer Bluehouse iti Agriingkayo!: “Ti panagsugal maysa a duat’ tademna a kampilan. Ti saludsod ket, Magunggonaannanto aya ti ad-adu a tattao a nangnangruna ngem ti panangdangranna kadakuada?” Kunaen ti maysa a report a nangpataud dagiti casino nga Indian iti 140,000 a trabaho iti intero a nasion ngem ipamatmatna a 15 laeng a porsiento kadagitoy ti tengtenglen dagiti Indian.
Inted ti panglakayen a Cheyenne a ni Hart ti opinionna iti Agriingkayo! maipapan ti pamay-an ti panangapektar ti casino kadagiti reserbasion. Kinunana: “Agduduma ti riknak. Ti kakaisuna a pagimbaganna isut’ panangyegna iti trabaho ken birok dagiti tribu. Iti kasumbangirna, naimatangak nga adu kadagiti suki ti tattaomi a mismo. Dadduma kadagiti am-ammok ti naadikton iti bingo, ket masapada a pumanaw iti balay tapno mapanda sadiay, uray pay sakbay nga agawid dagiti ubbing manipud iti eskuelaan. Kalpasanna addaan dagitoy nga ubbing iti tulbek ken agsolsoloda iti balay agingga nga agawid ti nagannak kadakuada manipud iti panagay-ayam iti bingo.
“Ti kangrunaan a parikut ket pagarupen dagiti pamilia a mangabakda ken mapaadu ti birokda. Kaaduanna saan; maabakda. Nakitak ida a busbosenda ti kuarta a nailasin nga agpaay iti groseria wenno agpaay iti kawes dagiti ubbing.”
Ania ti Masakbayan?
Ilawlawag ni Tom Bahti nga adda dua a nalatak a pamay-an ti panangisalaysay iti masanguanan dagiti tribu iti Abagatan a laud. “Ti umuna talaga nga ipadtona ti umadanin a pannakapukaw ti katutubo a kultura a naitipon iti kangrunaan a panagbiag nga Americano. Nalidlidem ti maikadua . . . Siaalumamay a saritaenna ti panagbalbaliw ti kultura, nga isingasingna ti sipapanunot a panangilaok ‘iti kasayaatan kadagiti daan nga ugali kadagiti kasayaatan iti baro,’ a kasla maysa a lumlumnek a nabalitokan a kultura a sadiay ti Indian mabalinna pay laeng a pagtalinaeden dagiti paglainganna, pagdudumaen ti relihionna ken agmasirib iti pilosopiana—ngem kaskasdi a nainkalintegan iti pannakilangenna kadatayo (ti natantan-ok a kultura [ti puraw a tao]) tapno makitana dagiti panangmatmattayo.”
Ngarud nagsaludsod ni Bahti. “Di maliklikan ti panagbalbaliw, ngem asinonto ti mangbalbaliw ken iti ania a panggep? . . . Datayo [a puraw a tattao] adda makapasimron nga ugalitayo a panangibilang iti amin a sabali a tattao a basta nakapuy ti itatanorda nga Americano. Ipatotayo a masapul a saanda a mapnek iti pamay-an ti panagbiagda ket magagaranda nga agbiag ken agpanunot a kas kadatayo.”
Intuloyna: “Maysa a banag ti sigurado—saan pay a nalpas ti estoria ti American Indian, ngem makitanto pay laeng no kasano ti panagpatinggana wenno no agpatingga dayta. Adda pay laeng tiempo, nalabit, a mangrugi a mangpanunot kadagiti nabatbati nga Indian a komunidad a kas napateg a gameng ti kultura imbes a basta makariro a parparikut ti kagimongan.”
Biag iti Baro a Lubong nga Adda Panagtutunos ken Kinahustisia
Manipud iti panangmatmat ti Biblia, ammo dagiti Saksi ni Jehova ti masakbayan nga agpaay kadagiti Katutubo nga Americano ken iti tattao ti amin a nasion, tribu, ken pagsasao. Inkari ni Jehova a Dios a mangparsua iti “baro a langlangit ken maysa a baro a daga.”—Isaias 65:17; 2 Pedro 3:13; Apocalipsis 21:1, 3, 4.
Daytoy a kari dina kayat a sawen ti maysa a baro a planeta. Kas pagaammo a naimbag dagiti Katutubo nga Americano, maysa a gameng daytoy a daga no maraem ken matrato a siuumiso. Imbes ketdi, ipamatmat ti padto ti Biblia ti maysa a baro a nailangitan a panangituray a mangsukátto kadagiti mananggundaway a gobierno ti sangatauan. Mapagbalinto ti daga a paraiso a naisubli dagiti kabakiran, tantanap, karkarayan, ken atap nga animal. Awanan agum a pagraramananto ti amin a tattao ti panangaywan iti daga. Awanton ti pananggundaway ken kinaagum. Naruayton ti naimbag a taraon ken makapabileg nga ar-aramid.
Ket babaen iti panagungar dagiti natay, mapukawton amin a panangirurumen iti napalabas. Wen, uray pay ti Anasazi (Navajo agpaay “kadagiti lallakay”), dagiti inapo ti adu a Pueblo Indian, nga agindeg iti Arizona ken New Mexico, agsublidanto tapno maaddaan iti gundaway nga agbiag nga agnanayon iti naisubli a daga. Kasta met, dagidi nalatak a pangulo iti historia dagiti Indian—da Geronimo, Sitting Bull, Crazy Horse, Tecumseh, Manuelito, da Panglakayen Joseph ken Seattle—ken adu a dadduma pay ti mabalinto nga agsubli iti dayta a naikari a panagungar. (Juan 5:28, 29; Aramid 24:15) Anian a nagsayaat a namnama ti itukon dagiti kari ti Dios kadakuada ken iti amin nga agserbi kenkuana itan!
[Ladawan iti panid 15]
Gagangay a balay ti Navajo, a naaramid iti kayo a naatepan iti daga
[Ladawan iti panid 15]
Modelo ni Crazy Horse a pakaikugnalan iti maikitikit iti bantay iti likudanna
[Credit Line]
Rinetrato ni Robb DeWall impaay ti Crazy Horse Memorial Foundation (nonprofit)
[Ladawan iti panid 15]
Dagiti Saksi a Hopi ken Navajo iti Keams Canyon, Arizona, agtataripnongda iti Kingdom Hall-da a maysa idi a pagtagilakuan
[Ladawan iti panid 16]
Dagiti pagtaengan ti Anasazi iti nasurok a 1,000 a tawenen a napalabas (Mesa Verde, Colorado)
[Ladawan iti panid 16]
Ni Geronimo (1829-1909), nalatak a panglakayen nga Apache
[Credit Line]
Impaay ti Mercado Archives/Dictionary of American Portraits/Dover