Nalami Ngem Naandur a Biahero

BABAEN TI KORESPONSAL TI AGRIINGKAYO! IDIAY CANADA

IPINTA ida dagiti pintor ken agsurat dagiti dumadaniw maipapan kadakuada. Adu a kita ti agbibiag kadagiti napuskol a kabakiran iti tropiko. Adu ti agbibiag iti kakaykaywan, iti kataltalonan, ken kadagiti kapanagan. Dadduma ti mangandur iti lamiis kadagiti pantok ti bambantay; dadduma, iti pudot ti disierto. Nailadawandan kas maysa kadagiti kapipintasan nga insekto.

AWAN duadua a pagaammom daytoy a napintas ken nangayed a parsua​—ti kulibangbang. Maysa a kita ti kulibangbang, nupay kasta, ti nakagun-od iti sangalubongan a kinalatak gapu iti nakaskasdaaw a laingna nga agbiahe. Daytoy nalami ngem naandur a biahero isu ti monarch. Kitaentayo a naimbag daytoy a gameng iti panamarsua ken dagiti nakaskasdaaw a panagakarna.

Nakapimpintas a Gameng iti Panamarsua

Iladawanmo ti bagim nga adda iti kapanagan iti maysa a nabara, nainit nga aldaw. Siputam dagidiay a nangayed a nagpayak a pagsidsiddaawan nga agtayabtayab iti nadumaduma nga atap a sabong, iti awan patinggana a panagsapsapulda iti taraon ken inumen. Agtakderka a siiintek a nakaunnat ti takiagmo. Umasidegen ti maysa. Ay, agdisson iti takiagmo! Paliiwem no kasano kaalumamay ti panagdissona.

Ita matmatam a naimbag. Paliiwem ti dua a paris a nakapimpino, napintas a kolor naranghita a payak, nga adda diseniona a nangisit, a nagpintas ti disenio ti igidna. Naikuna a dagiti Ingles a nagindeg idiay America ti nangpanagan iti monarch, a nanginaig iti dayta iti agturayda, a ni William iti Orange. Kinapudnona, maysa nga “agturay” daytoy a kulibangbang. Ngem daytoy a nalami nga imnas, nga agdagsen laeng iti 0.5 a gramo, a 8-10 a sentimetro ti kaatiddog ti nakaukrad a payakna, kabaelanna ti mangaramid iti nawatiwat, makabannog a panagbiahe.

Makapasiddaaw a Panagtayab

Nupay dadduma a kulibangbang makuna nga umakarda iti nawatiwat a distansia iti pangrugian ti kalam-ekna, ti laeng monarch ti mangaramid kadagita nga atitiddog a panagbiahe nga adda umiso a destinasionna ken nakaad-aduda. Talaga a bubuyaen kadagiti kulibangbang ti panagakar ti monarch. Usigenyo ti dadduma kadagiti makapasiddaaw a laing dagitoy a naandur a biahero.

Nasurok a 3,200 a kilometro ti matayabda a pumanaw iti Canada iti otonio a mapan iti pagindeganda idiay California wenno Mexico iti kalam-ekna. Ballasiwenda dagiti dadakkel a dan-aw, karayan, kapanagan, ken bambantay. Minilion kadakuada ti sibaballigi a makalpas iti iyaakar agingga iti destinasionda idiay nakangatngato a bambantay ti Sierra Madre iti makintengnga a Mexico.

Ad-adda pay a nakaskasdaaw dagita a panagtayab no usigenyo a saan pay a pulos nga inaramid idi dagiti agtutubo a kulibangbang daytoy a panagtayab, wenno nakita dagiti lugar a pagpalabasanda no kalam-ekna. Ngem di agbiddut nga ammoda ti direksion a pagtayabanda ken ammoda a nakadanondan iti lugar a pagindeganda iti kalam-ekna. Kasano nga aramidenda dayta?

Kunaen ti Canadian Geographic: “Nabatad, adda nagsayaatan a genetiko a pannakaiprograma iti nakabasbasssit nga utekda, a nalabit adda pamay-an ti pannakabasada iti anggulo ti silnag ti init, kas kadagiti uyokan, wenno ti magnetiko a tay-ak ti daga, a kasla mangigiya kadagiti tumatayab. Mabalin a makatulong ti abilidad a mangilasin kadagiti espesipiko a temperatura ken kasasaad ti agneb iti panagturongda iti destinasionda. Ngem awan pay ti naammuan ti siensia a sungbat.” Kas kadagiti parsua a nadakamat iti libro ti Biblia a Proverbio, “dagitoy napalaloda a nagsirib.”​—Proverbio 30:24.

Nakalalaing met nga agtayab dagiti monarch. Agalindayagda iti agarup 12 a kilometro iti kada oras, agtayabda nga agpangato iti agarup 18 a kilometro iti kada oras, ken​—kas pagaammo ti maysa a nakapadasen a mangtiliw iti maysa​—naparpartak pay ti panagtayabda nga umadayo, iti agarup 35 a kilometro iti kada oras. Isuda ti kalaingan a mangaramat iti angin​—a subaenda pay ti pangagdan tapno umakarda nga agpaabagatan a laud a mapan iti destinasionda. Babaen ti panangusarda iti narikut nga arte ti panagtayab, bagayanda ti nadumaduma a kapartak ken pagturongan ti angin. Kas met laeng kadagiti piloto ti glider ken dagiti kali, agluganda kadagiti thermal (agpangato a nabara nga angin). Sigun iti maysa a gubuayan, gagangay nga agbiahe ti monarch iti kawatiwat a 200 kilometro iti maysa nga aldaw. Agtayabda laeng no aldaw. Aginanada no rabii, masansan nga iti isu met la a lugar iti tunggal tawen.

Naammuan ti sientista iti University of Toronto a ni David Gibo a saan laeng a sagpaminsan nga agtayab nga agpangato wenno agalindayag ti monarch. Ipadamagna: “Usaren pay dagiti kulibangbang ti angin iti pagarupek a nasirsirib pay a pamay-an ngem ti panangusar dagiti umakar a ganso.” Ti kanayon a panagpayakpakda, panagalindayag, ken pannangan ti mangipalubos iti monarch a makagtengda idiay Mexico nga addaan iti umdas a taba nga agpaut agingga a mapalabas ti kalam-ekna ket rugianda ti panagtayabda nga agsubli iti amianan iti primavera. Kuna met ni Propesor Gibo: “Aramidenda ti nawatiwat a panagbiahe babaen iti panagalindayag ket makagtengda a nabileg ken nasalun-at.”

Aduda nga Umakar

Nabayagen a naammuan nga umakar dagiti monarch iti laud ti Rocky Mountains nga agpaabagatan ket palabsenda ti kalam-ekna idiay California. Makita ida nga aguummong nga agbitbitin kadagiti saleng ken kayo a eucalyptus kadagiti lugar iti abagatan a playa ti California. Ngem nagtalinaed a misterio iti sumagmamano a tiempo ti destinasion ti adu nga iyaakar dagiti monarch idiay makindaya a Canada.

Naipalgak daytoy a misterio idi 1976. Nasarakanen kamaudiananna ti pagpalabasanda no kalam-ekna​—maysa a kakaykaywan iti pantok ti bambantay ti Sierra Madre iti Mexico. Minilmilion a kulibangbang ti nasarakan a napekpek iti sanga ken puon dagiti natayag, berde a dapo a kaykayo a fir. Agtultuloy a makaay-ayo daytoy a nakaskasdaaw a buya a pangawis kadagiti bisita.

Idiay Point Pelee National Park, Ontario, ti maysa kadagiti kasayaatan a lugar idiay Canada a pakakitaan iti adu a monarch, a sadiay aguummongda nga agsagana agpaay iti iyaakarda nga agpaabagatan. Agtitiponda no naladawen a kalgaw iti daytoy makin-abagatan a lugar iti Canada, nga agurayda iti amianan a playa iti Lake Erie agingga a nasayaaten ti angin ken ti temperatura sakbay nga agtayabda iti panagbiaheda nga agpaabagatan nga agturong iti lugar a pagpalabasanda iti kalam-ekna idiay Mexico.

Dagiti Destinasion

Mangrugida idiay Point Pelee, ballasiwenda ti isla iti Lake Erie tapno rugian ti nawatiwat a biaheda a bumallasiw iti kontinental nga Estados Unidos. Iti dalanda, dadduma a monarch ti makikadua kadakuada iti iyaakar. Iti pantok ti bambantay iti amianan a laud ti Siudad ti Mexico, agtitipon ti napattapatta a sangagasut a milion a mangbusbos iti kalam-ekna.

Dadduma nga iyaakar ti lumasat iti Florida ken bumallasiw iti Caribbean, ket agtungpal dagitoy kadagiti destinasionda a masarakanto pay laeng iti Yucatán Peninsula wenno idiay Guatemala. Idiay man Mexico wenno iti dadduma a pagkamangan no kalam-ekna, agtitipon dagiti monarch iti sumagmamano a babassit a disso ti kabakiran iti bantay.

Mabalin a panunoten ti maysa a ti nawatiwat a panagtayabda nga agturong iti pagtaenganda no kalam-ekna ti mangyeg kadakuada iti daga a pagbakasionan a nabara, nainit a kapanagan. Ngem saan a kasta. Nalamiis ti Transvolcanic Range iti Mexico, a papananda. Nupay kasta, kalalainganna a pagpalabasanda iti kalam-ekna ti klima nga ipaay dagiti pantok ti bantay. Umdas ti kalam-ekna a pangbusbosanda iti tiempoda a dandani awan ti aramidenda​—isu a mangpaatiddog iti kawatiwat ti panagbiagda agingga iti walo wenno sangapulo a bulan, a mangipalubos iti panagtayabda a mapan idiay Mexico, a mangpalabas iti kalam-ekna sadiay, ken mangrugi manen nga agsublida. Mabalin nga ibagayo a kasla panagbakasion.

Dumtengen ti primavera, ket aktibo manen dagiti monarch. Bayat nga umatiddog dagiti aldaw, agtayabtayab dagiti kulibangbang iti kainitan, mangrugida nga agasawa, ken rugianda ti panagtayabda nga agsubli iti amianan. Mapapati a dadduma ti mabalin a makaturpos iti panagbiahe nga agsubli, ngem kaaduanna a dagiti laeng annakda ti sumangpet no kalgaw kadagiti kabambantayan idiay Canada ken iti makin-amianan nga Estados Unidos. Tallo wenno uppat a kaputotan dagiti itlog, caterpillar, pupa, ken kulibangbang ti main-inut a makasubli iti kontinente. Ti kabaian​—nga agawit iti sangagasut wenno nasursurok pay a pertilisado nga itlog​—agtayabtayab kadagiti ummong dagiti atap a sabsabong ket agitlog a saggaysa iti sirok ti naganus, nalukneng a bulong ti milkweed. Agtultuloy a kasta ti siklo, ket agtultuloy ti biahe a mapan iti pagtaengan ti monarch no kalgaw.

Talaga a maysa a makaay-ayo a parsua ti monarch. Anian a pribilehio dagiti tattao a paliiwen ken adalen dagiti aramidna. Saan a nakaskasdaaw, nupay kasta, a ti nabayagen a nalimed a pagpalabasan ti monarch iti kalam-ekna idiay Mexico, agraman dagiti destinasionda idiay California, ti pagpegpeggadenen dagiti aramid ti tao. Mabalin nga agresulta iti pannakaungawda ti panangipapan nga adda sabali pay a lugar a papanan dagitoy a nagpintas nga imnas iti panamarsua. Makomendaran ngarud ti maar-aramid a panangikagumaan a mangsalaknib kadakuada manipud iti kasta a pagtungpalan. Anian a naindaklanto inton maipanamnama kadagitoy a nalami ngem naandur a biahero ti natalged a pagkamangan iti inkari ti Namarsua a Paraiso a daga nga asidegen!

[Picture Credit Line iti panid 15]

Kulibangbang: Parks Canada/J. N. Flynn

[Picture Credit Lines iti panid 17]

Panid 16 ngato ken baba: Parks Canada/J. N. Flynn; tengnga: Parks Canada/D. A. Wilkes; panid 17 ngato: Parks Canada/J. N. Flynn; tengnga ken baba: Parks Canada/J. R. Graham