Panangmatmat iti Lubong
Ti Saplit Dagiti Makaakar a Sakit
Kakatlo kadagiti 52 a riwriw a natay a napasamak idi napan a tawen ti maigapu kadagiti makaakar a sakit, kuna ti World Health Organization (WHO). Ubbing ti kaaduan kadagiti napattapatta a 17 a riwriw a natay. Sigun iti The World Health Report 1996, nga inruar ti WHO, agarup 30 a baro a makaakar a sakit ti nainaganan iti napalabas a 20 a tawen, agraman ti virus nga Ebola ken AIDS. Nupay no malapdan dagiti kangrunaan a sakit a kas iti sarut, kolera, ken malaria wenno bassit laeng ti magasto nga agpaagas, rumsuada manen ket nakarkaro ti kinaandurda iti agas. Ti “di natimbeng ken di umiso a panagusar ti antibiotiko” ti makagapu, kuna ti report, agraman ti dadduma pay a banag, kas iti panagbiahe iti sabali a nasion ken ti iyaadu ti populasion kadagiti lugar iti tropiko nga aduan ti lamok.
Pagkompesaran iti Paglakuan ti Libro
Inkeddeng ti maysa nga asosasion dagiti Italiano a Katoliko ti mangibangon iti pagkompesaran kadagiti agkakawing a relihioso a paglakuan ti libro, a tunggal maysa ti addaan iti kompesor. Nangrugi ti eksperimento idiay Milan. Tunggal Mierkoles, iti maysa a paglakuan ti libro iti ili, adda padi nga agserbi “kadagiti amin nga agtarigagay a makiuman iti padi—ngem saan nga idiay simbaan—tapno agkiddaw iti naespirituan a balakad, wenno agkompesar pay,” kinuna ti manedyer. Kinunana pay: “Nasaysayaat pay dagiti immuna a resulta ngem ti ninamnamami a kinaballigina.” Apay a napanunotda ti mangibangon kadagiti pagkompesaran kadagiti paglakuan ti libro? “Tapno maisubli ti kimmapuy a panagpenitensia,” kuna ti Italiano a periodiko a La Repubblica.
Awan Masayang
No malpasen a maala ti 270 wenno ad-adu pay a kilo a karne, ania ti maaramid iti dadduma a paset ti baka? Mausar a pagaramid ti agas ti dadduma a lalaem, kas iti thyroid, pali, bara, ballaibi, adrenal gland, matris, pituitary gland, ken ti dalem ken apro. Ti collagen maala iti tulang, kuko, ken lalat, a mausar kadagiti moisturizer ken lotion. Maaramid dagiti pennet ken taba a paset ti butyl stearate, PEG-150 distearate, ken glycol stearate a mailaok kadagiti adu a makeup ken produkto a mausar iti buok. Maaramid ti kaaduan a sabon iti taba ti ayup. Ket magiling dagiti tulang ken dagiti kuko tapno maaramid a gelatin a mausar iti ginasgasut a kita ti taraon, agraman ti ice cream, dadduma a kendi, ken adu a produkto nga “awanan iti taba.” Adda met paset a mausar iti adu a produkto a kas iti krayola, posporo, wax ti suelo, linoleum, antifreeze, semento, pagpatay ti ruot, selopin, photographic paper, alikamen ti ay-ayam, upholstery, ken kawes. Kanginaan ti bato iti apro—$600 (E.U.) ti kada onsa! Gatangen ida dagiti komersiante iti Far East a mausar a pangparasuk iti sekso.
Didigra ti Panagpasngay
Matay ti agarup 585,000 a babbai iti tinawen bayat ti panagsikog wenno bayat ti panagpasngay, kuna ti baro a nasaknap a surbey ti UNICEF (United Nations Children’s Fund). Sigun iti report a The Progress of Nations 1996, malapdan ti adu a matmatay iti panagpasngay. Kunana: “Kaaduanna, dagitoy a matmatay saan a dagiti masakit, wenno baket unay, wenno ubing unay, no di ket dagiti nasalun-at a babbai nga agkabannuag.” Agarup 75,000 a babbai ti matay iti tinawen gapu iti errado a panangiregreg; 40,000 ti gapu iti di rummuar nga ubing no agpasikal; 100,000 iti nasabidongan a dara; 75,000 iti nadangran nga utek ken bekkel gapu iti eclampsia (kumbulsion ken alta presion gapu ta baketen a nagsikog); ken nasurok a 140,000 gapu iti panagpadara. Ti kurang a panangaywan ti obstetrician iti adu a daga ti nangnangruna a makagapu. Kuna dagiti opisial ti UNICEF nga ipamatmat dagiti impormasion a matay ti 1 iti 35 a babbai iti Abagatan nga Asia ken 1 iti 13 iti abagatan ti Sahara iti Africa gapu iti kasasaad ti panagsikog ken panagpasngay, no idilig iti 1 iti 7,300 idiay Canada, 1 iti 3,300 idiay Estados Unidos, ken 1 iti 3,200 idiay Europa. Ti bilang dandani 20 porsiento ti nginatuanna ngem iti immuna a pattapatta nga agarup 500,000 a matay iti tinawen.
Umad-adu Latta Dagiti Agsakit ti AIDS
“Ti virus a mangpataud iti AIDS agtultuloy nga agraira iti adu a paset ti lubong, nangnangruna iti Asia ken abagatan nga Africa, ket immadu met unayen ti bilang dagiti tattao nga agsakit iti AIDS,” kuna ti The New York Times. Ipakita dagiti impormasion nga inurnong ti United Nations Joint Program on H.I.V.-AIDS nga idi 1995 agarup 1.3 a riwriw a tattao ti masakit nga addaan sintoma iti AIDS, ad-adu iti 25-porsiento ngem iti napalabas a tawen. Itatta, mapattapattan a 21 a riwriw nga adulto iti sangalubongan ti addaan iti HIV, ket babbai ti agarup 42 porsiento kadakuada. Maimpektaran ti kanayonan a 7,500 iti inaldaw. Sumagmamano a riwriw nga ubbing ti makuna met a naimpektaran. Mangrugi ti nakaro a sakit agarup sangapulo a tawen manipud iti pannakaimpeksion. Pattapattaen ti report ti NU a 980,000 a tattao idi 1995 ti natay iti saksakit a mainaig iti AIDS ket umadu pay daytoy agingga iti 1,120,000 iti 1996. Nabiit pay a nagwaras a nakasaksaknap ti virus iti abagatan nga Africa ken India ket mainanama a kastanto met ti mapasamak iti China ken Vietnam. Ti kangato ti impeksion iti dadduma a nasion ti Africa nakagtengen iti 16 agingga iti 18 porsiento. Makapadanag ta napartak nga umad-adu ti bilang dagiti agtutubo a babbai a naimpektaran iti sangalubongan. Kakatlo kadagiti maladaga nga ipasngay dagitoy a babbai ti addaanto met iti virus.
Annadanyo Dayta a Kapartak!
Ti nakaparpartak a panagmaneho papatayenna ti 1,000 a Britano iti tinawen ken pakaigapuan iti 77,000 a pannakadunor, kuna ti The Daily Telegraph iti London. Uray ti panagmaneho agingga iti kapartak a maipalubos nalabit di natalged iti sidong ti dadduma a kasasaad. Ti iyaasideg unay iti lugan nga adda iti sanguanan ti pakaigapuan ti nasurok a 10 porsiento kadagiti aksidente iti kalsada a napartak nga agpataray. Irekomendar ti British Highway Code a mangibatika iti dua a segundo a baetyo iti kotse iti sanguanam, ngem masapul a madoble daytoy no agmaneho iti nabasa wenno nagalis a kalsada wenno no narigat a makita. Saan laeng a di natalged ti asideg unay; makabannog pay ken mangparigat. Masansan nga agreklamo dagiti tsuper a no mangibatida iti natalged a baet, sabali a kotse ti sumingit. Nupay kasta, ti panangkissay iti kapartak ken maaddaan manen iti nalawlawa a baet ti kakaisuna a natalged a sungbat iti daytoy. Ti kellaat a panagpreno makaaksidente, gapuna siputan dagiti mabalin a peggad. Saan a kissayan ti kaadda ti antilock braking system (a mangipalubos ti panagtulid ti dalig) ti kaadayo ti mataray ti lugan kalpasan ti panagpreno. Kuna ti instruktor ti panagmaneho a ni Paul Ripley: “Ti natalged a kapartak iti tunggal kasasaad nababbaba nga amang ngem ti pagarupen ti kaaduan a tsuper.”
Dakayo a Siruhano, Annadanyo ti Sawenyo
Naammuan dagiti managsirarak iti Erasmus University idiay Netherlands a dagiti pasiente a maop-opera “makangngegda,” nupay nabibineg ti intero a bagida. Kalpasan ti pannakaopera, 240 a pasiente ti naikkan iti umuna a silaba ti sao a nayebkas bayat ti pannakaopera ket nakiddawda a mangkompleto iti dayta babaen ti panangibaga iti umuna a sao a malagipda. Uray pay kalpasan ti 24 nga oras, kaaduan a pasiente malagipda dagiti sasao a nadakamat laeng a naminsan. Daytoy ipakitana, kuna dagiti managsirarak, a dagiti binibineg ti anesthesia a pasiente “makangngegda” bayat ti pannakaoperada ket mabalin a masaktanda iti negatibo wenno makainsulto a sasao. Kuna ti Research Reports From the Netherlands, nga inruar ti Netherlands Organization for Scientific Research: “Ngarud masapul nga annadan ti kameng dagiti mangngagas ti panagsasaritada bayat ti panagoperada.”
“Mad Cow Disease”
◼ Ti panagraira ti “mad cow disease” idiay Britania impalgakna ti nabayagen a mapaspasamak iti panagtaraken kadagiti ayup. Dagiti ayup a gagangay a mannangan iti ruot nagbalinda a mannangan iti karne babaen ti pannakapakanda kadagiti paset ti bagi ti dadduma nga ayup. Kankanayon a mausar dagiti napamagaan a dara, narumek a tultulang, ken taraon a karne, wenno pagpakan, a nalaokan iti giniling a bagis, duri, utek, ken dadduma a lalaem, kas iti pali, traquea, ken bekkel, tapno makaekonomia, mangpaadu iti ganansia, ken mangpapartak iti panagdakkel ti ayup. Inton innem a bulanen ti gagangay nga urbon ti baka, napakanen iti agarup 12 kilo a pagpakan a naaramid iti natda a paspaset ti sabali nga ayup, kuna ni Dr. Harash Narang, maysa kadagiti eksperto nga immuna a nangpakdaar maipapan iti sakit. “Nasdaawak,” kinunana, a tuktukoyenna ti isasarungkarna iti pagpartian. “Talaga a baka ti ipakantay iti baka. Ibilangko dayta a kanibalismo.”
◼ Iti pagimbagan, nakasaraken ti maysa a managtaraken a Britano ti pamay-an a pakausaran dagiti lakayen a baka ta lugi no ilakona gapu iti amak iti “mad cow disease.” Kas naipadamag iti Newsweek, us-usarenna ida a pagpaskilan ti pakaammo. Ikabilna ti pakaammo iti bakana nga agar-arab iti abay ti aduan lugan a haywey ket makakolekta iti $40 iti tunggal baka iti linawas. “Masapul a mangbiroktayo iti baro a pagsapulan,” kinuna ti agtartaraken. “Kasla naimbag dayta a pamay-an ti panangsapul iti pangtaraken kadakuada.”