Dagiti Peregrino ken ti Panagporsegida Para iti Wayawaya

BABAEN TI KORESPONSAL TI AGRIINGKAYO! IDIAY NETHERLANDS

IDI 1620, naglayag ti grupo dagiti Puritan nga Ingles manipud Delfshaven, iti asideg ti Rotterdam, Netherlands, tapno rugian ti damo a permanente a panagindeg dagiti taga Europa idiay New England​—Plymouth Colony​—iti maawagan itan nga abagatan a daya a Massachusetts. Ania ti nangtignay kadagitoy relihioso unay a tattao a mangsaranget iti kasta a napaut ken makabannog a panagbiahe a bumallasiw iti napeggad a Taaw Atlantico babaen iti bassit a barko a Mayflower? Ania ngamin idi ti ar-aramidenda idiay Netherlands? Apay a pimmanawda sadiay?

Ti Kasasaad ti Relihion Idiay Inglatera

Bayat ti 1500’s, ginunggon ti Repormasion ti Iglesia Katolika Romana. Rimsua dagiti iglesia a Protestante iti isuamin a Europa, agraman iti Inglatera. No iti kaso ti Inglatera, napasamak ti naudi a pannakaisina iti Roma idi nagkedked ti papa a manganamong iti kiddaw ni Ari Henry VIII a mawaswas ti umuna a panagasawana. Simmina ti Ingles nga iglesia iti Roma, ket idi 1534 opisial a binigbig ti Parliamento nga Ingles ni Henry kas ti “Katan-okan a Pangulo ditoy daga, a sumaruno iti Dios, iti Iglesia ti Inglatera.” Ti balasangna a ni Elizabeth, a naipasngay idi 1533, napadakkel a Protestante, ket idi nagbalin a Reina Elizabeth I, pinabilegna ti Protestante a kalidad ti Iglesia Anglicano. Nupay kasta, adda babassit a grupo dagiti Protestante a di immanamong iti daydi agdama nga Iglesia Anglicano. Adu kadagitoy ti naawagan Puritan agsipud ta kayatda a dalusan ti Iglesia Anglicano iti aniaman a ramramit ti Romano Katolisismo. Adda grupo dagiti Puritan a naibilang a radikal unay, ta simminada iti herarkia dagiti obispo ken papadi iti iglesia. Imbilangda ti kongregasionda a naan-anay nga agwaywayas, iti sidong ti panangidaulo dagiti panglakayenda.

Nagamkan ni Reina Elizabeth a mapukawna ti panangtengngelna kadagiti tattao no saan a malapdan dagiti Puritan. Ngarud rinugianna ti panangipaulog iti nainget a linteg a maibusor kadakuada. Agpapan pay kastoy, intultuloy dagiti nadumaduma a grupo ti Puritan ti naggigimong kadagiti pribado a pagtaengan, ngem sililimed. Nagiwaras met dagiti Puritan kadagiti adu a relihioso a pampleta a mangilawlawag iti pammatida. Tinudingan dagiti taga London a Puritan ti bagi dagiti panglakayen, a kaaduanna buklen dagiti nasuspende a ministro nga Anglicano. Naawagan a kas Separatist dagiti grupo a nangisardeng iti reporma iti Iglesia Anglicano ken simmina iti dayta.

Ni Ari James I, ti simmuno ken Reina Elizabeth, tinuladna ti pagalagadanna [ni Elizabeth] iti relihion, nga impangtana a “papanawen a kapilitan [dagiti Puritan] iti daga.” Kagiddan dayta, imbilinna ti pannakaipatarus ti baro nga Ingles a Biblia​—ti King James Version, a naturpos idi 1611. Tinignay daytoy baro a bersion ti adu a tattao a mangsukimat iti Biblia. Ti resulta? Ad-adu pay a tattao ti simmina iti relihion ti Gobierno. Ania koma ti inaramidyo no nagbiagkayo kadagidi nga aldaw? Ti kunayo binaliwanyo koma ti relihioso a pammatiyo gapu iti pangta a pannakaidadanes? Sinalimetmetanyo koma kadi ti pammatiyo a sititibker, aniaman ti mapasamak? Kasta ti inaramid ti kaaduan a Puritan ket nagkedkedda a makikompromiso.

Nagkamangda Idiay Holland

Nasarakan iti Scrooby a bassit nga ili ti Inglatera ti maysa a grupo dagiti Separatist a saan a nakikompromiso. Sadiay a naggigimongda a sililimed iti pagtaengan ti postmaster a ni William Brewster, ti “Mangidadaulo a Panglakayenda.” Naikameng met kadakuada ni John Robinson, dati a padi nga Anglicano. Malaksid ti panangitandudona iti panangituray dagiti panglakayen iti iglesia imbes a babaen kadagiti padi ken obispo, inwaksi ti grupo ti Scrooby ti abito ti kinapadi ken ti adu a ritual iti serbisio ti Iglesia Anglicano, nupay sapulen ti linteg dagitoy.

Iti sidong ti adu a pammarigat, inkeddeng daytoy bassit a grupo ti agkamang idiay Netherlands, nga idi a tiempo dayta ti kakaisuna a lugar idiay Europa a mapanuynoyan dagiti opinion ken kustombreda. Ti iyaakar, nupay kasta, saan a legal. Ngarud, no mabalin, sililimed nga inlakoda ti pagtaenganda ken isuamin a dida maitugot, ket idi 1608 nagluganda iti barko a napan idiay Amsterdam. Sadiay Netherlands nga imbilang dagiti Separatist ti bagbagida a peregrino.

Immakar dagiti Peregrino idiay Leiden makatawen kalpasan ti isasangpetda, ti met laeng tawen a simmardeng ti gubat ti España ken ti Netherlands babaen iti panagtrato. Nagbanag ti trato iti nataltalna a kasasaad dagiti Peregrino. In-inut a simmangpet dagiti ad-adu a naglemmeng manipud Inglatera, ket immadu ti grupo iti agarup 300. Idi agangay, gimmatangda iti dakkel a balay, a sadiay ti nagtaengan ni John Robinson ken ti pamiliana ket sadiay met ti naggigimonganda.

Kalpasan ti agarup sangapulo a tawen idiay Leiden, nangrugin a mariribukan dagiti Peregrino. Dandanin agpatingga ti trato iti España, ket agamakda a no ti Inkisision a Kastila ti agturay iti Netherlands, dakdakesto ti kasasaadda ngem iti sidong ni Ari James. Kasta met, dida immanamong iti doktrina ti nalullulok a kaarrubada nga Olandes, ket madanaganda iti pannakilangen dagiti annakda kadagiti agtutubo nga Olandes, nga imbilangda a nalulok. Ania ti rumbeng nga aramidenda? Pinanggepda ti sabali manen a dakkel nga iyaakar​—itatta a mapan idiay America!

Aglayag ti Mayflower!

Ti magasto iti kasta a nawatiwat a biahe ti kadakkelan a karit kadakuada. Ti pananggun-od iti pammalubos iti ekspedision iti ari ti Inglatera ti sabali pay a nagdakkelan a parikut​—ti met laeng ari a linisianda idi nagkamangda idiay Netherlands! Babaen kadagiti petisionda, nautoyan ni Ari James kadagiti Peregrino agingga a pinalubosanna ida. Idi agangay, ginastuan ti grupo dagiti komersiante iti London ti iyaakarda.

Idin, dimtengen ti tiempo ti ipapanaw! Dagidiay kameng ti Iglesia ti Peregrino idiay Leiden a nangikeddeng nga umakar limmuganda iti barko nga Speedwell ket idi Hulio 22, 1620, pimmanawda iti Delfshaven a nagpa-Inglatera, a sadiay makikadua ti dadduma pay a miembro. Nagbiahe dagiti Peregrino iti dua a barko, ti Speedwell ken ti Mayflower. Nupay kasta, kapilitan nga agsubli ti Speedwell idiay Inglatera gapu kadagiti nakaro nga abut iti casco ti barko, a sadiay nailugan pay iti Mayflower ti ad-adu a pasahero ken abasto a naggapu iti Speedwell. Kamaudiananna, idi Setiembre 6, ti bassit a 27-metro a Mayflower naglayagen a bukodna manipud Plymouth, Inglatera, a 24 a pamilia ti nakalugan​—102 amin a pasahero​—ken tripulante a 25. Anian a tured dagidiay nga agdadamo nga agbiahe iti 5,000 kilometro a panagdaliasat iti taaw! Nakapuspusek ti barko ket masapul a sarangtenna ti napeggad a panniempo ti Amianan nga Atlantico. Agasenyo ti rikna dagidiay nakalugan idi kalpasan ti nawatiwat a siam a lawas iti taaw, nakakitada iti daga!

Pannakaipasdek ti Kolonia

Sakbay a timmakdang dagiti Peregrino, nagtutulagda, maipapan iti masanguanan a gobierno ti baro a kolonia. Babaen itoy a tulagan, a pinirmaan ti 41 a lallaki iti grupo, binuangay dagiti Peregrino ti bagbagida a “Civil Body Politic” ket inaklonda ti rebbengen a mangaramid, ken mangtungpal kadagiti linteg nga annuroten iti amin a gannuatda. Nupay inawagan ti dadduma a historiador daytoy a dokumento nga umuna a konstitusion ti America, ipakita ti Grote Winkler Prins Encyclopedie a dagiti Peregrino a nangaramid iti dayta “pinanunotda ti mangipasdek iti turay a relihioso ti kasasaadna.” Panggep ti panagtutulag a dagiti amin a miembro ti kolonia ti agtalinaed nga agkakadua iti pisikal ken iti relihion.

Idi nalpasda a sinurbey ti aplaya ken nangibanag iti ekspedision iti daga a mismo, iti nalamiis a Disiembre nagindegen ti grupo iti lugar a ninagananda New Plymouth, a kamaudiananna naawagan Plymouth Colony. Nasarakanda dagiti binangkag dagiti Indian. Ngem inkisap ti sakit dagiti managsirarak​—agraman ti burtong ken kamuras​—ti nagadu a populasion dagiti Indian a nakita dagiti managsirarak sadiay sumagmamano laeng a tawen a nasaksakbay. Ta no saan, mabalin a nagsarked koma dagiti Indian iti panangikagumaan dagiti Peregrino a mangipasdek iti kolonia.

Nangrugi a nagbangon dagiti Peregrino kadagiti komon a patakder ken sumagmamano a pribado a balbalay. Nakarigrigat ti nangrugianda, ta simmangpetda iti kalam-ekna ket di umdas ti taraon nga awitda a nabati iti barko. Bayat ti umuna a kalam-ekna, 52 ti natay iti sakit, agraman 13 kadagiti 24 nga assawa a lallaki ken mabalin a 14 kadagiti 18 nga assawa a babbai. Nairaman kadagiti natay ti umuna a gobernadorda, ni John Carver. Ngem dagiti nabati a sibibiag inkeddengda ti agtalinaed idiay New Plymouth. Ti simmuno a gobernador, ti nagagar a ni William Bradford, nangidulin iti detalyado a rekord iti pakasaritaan ti ubing pay a kolonia isu a naibilang nga umuna a historiador ti America.

Dagiti Peregrino ken Dagiti Indian

Nakitrato dagiti immuna a Peregrino a simmangpet idiay New Plymouth a makikappia ken Massasoit, ti pangulo a hepe ti tribu ti Indian a Wampanoag iti dayta a lugar. Iti trato inkari dagiti Peregrino ken dagiti Wampanoag a saanda a dangran ti maysa ken maysa, ken inkarida a salaknibanda ti maysa ken maysa no adda makigubat a saanda a kadua. No saanda a nakigayyem ken Massasoit, mabalin a saan koma a nagbiag dagiti Peregrino. Nangted dagitoy nga Indian ti katutubo a mais a kanen ken imula dagiti nagindeg, ket ti pannakialiansa kadakuada tinulonganna dagiti Peregrino tapno malapdan ti panangpukaw ti dadduma a tribu kadakuada.

Idi immuna nga al-aldaw, nagun-odan dagiti kolonista ti adu a tulong kadagiti Indian. Iti sasao ni Gobernador Willian Bradford, insuro ti maysa nga Indian a managan Tisquantum dagiti nangkolonia “no kasano nga imula ti maisda, no sadino ti pagkalapanda, ken ti pangalaanda kadagiti dadduma a kasapulanda, ken mangidaulo pay kadakuada kadagiti dida pagaammo a lugar a pakagunggonaanda.” Nagpintas ti umuna nga apit a mais dagiti Indian, ket naballigi met dagiti Peregrino iti panaganup iti tumatayab. Nagyamanda iti Dios ket inkeddengda ti mangaramid iti tallo-aldaw a piesta ti panagapit. Immay ni Massasoit ken dagiti 90 a mamaingelna, a nangitugotda iti lima nga ugsa a mainayon iti bangkete.

Kas met laeng iti kolonia a mismo, nakaro ti kinarelihioso ti selebrasion. Nupay saan a rinambakan dagiti Peregrino ti piesta iti sumaganad a tawen gapu ta nakapuy ti apit, kamaudiananna ti Thanksgiving Day nagbalinen a tinawen a nasional ken relihioso a piesta idiay Estados Unidos, Canada, ken sumagmamano a sabali a pagilian. Ita, ti Thanksgiving Day idiay Norte America gagangayen nga okasion a panagbangkete ti pamilia iti pabo, sarsa a cranberry, ken kankanen a naaramid iti karabasa​—ngem ti prinsipiona, nagtalinaed a “tiempo ti napasnek a relihioso a panagpampanunot, serbisio ti pannakimisa, ken panagkararag.”​—The World Book Encyclopedia, 1994.a

Naudi a Paspasamak

Idi 1622, ad-adu pay a Peregrino ti naggapu idiay Leiden ken Inglatera. Kamaudiananna, simmangpet pay dagiti barko nga addaan kadagiti kapammatian a naggapu idiay Europa. Idi 1630, nakikadua iti kolonia ti naudi a grupo dagiti Peregrino a naggapu idiay Leiden, a nangnayon iti bilangda agingga iti agarup 300. Idi agangay naitipon ti kolonia iti ad-adu a Massachusetts Bay Colony, nga asideg laeng iti amianan. Mamati met dagitoy a kolonista iti pammati dagiti Puritan. Kabayatanna, nupay kasta, kumarkaron ti pannakasimron dagiti kolonista kadagiti kaarrubada nga Indian. Dagiti Puritan, a mamati nga inkeddeng ti Dios nga iturayanda ti baro a daga, kimmarkaro ti kinatangsitda. Gapu ta nadlaw dagiti Indian daytoy, laloda a nagrurod kadakuada. Nakalkaldaang, 55 laeng a tawen kalpasan ti tulagan kadagiti Wampanoag, ti kolonia idiay Plymouth, a nakikadua iti tallo pay a sabali nga Ingles a kolonia ken dadduma nga Indian, ginubatda ti anak ni Massasoit. Isu ken ti agarup tallo ribu nga Indian a lallaki, babbai, ken ubbing ti napapatay, ket inlako pay dagiti Puritan ti ginasgasut iti pannakaadipen. Naikisapen dagiti Wampanoag.

Ti Tawid Dagiti Peregrino

Idiay Netherlands masarungkaranyo pay laeng ti lugar a Leiden a nagnanaedan dagiti Peregrino, agraman ti Delfshaven, ti sangladan a naggapuanda idi a napan idiay America. Iti ili ti Plymouth, Massachusetts itatta, makitayo ti Plantasion ti Plymouth, ti pakakitaan iti dati nga away nga imbangon dagiti Peregrino, agraman ti maysa a museo dagiti Peregrino ken ti kaasping ti Mayflower. Iti away, ipabuya dagiti aktor dagiti dati nga nagindeg. Ibagada kadakayo a Jehova ti nagan ti Dios ket “ti iglesia” saan a patakder a bato no di ket buklen dagiti tao. Iti saludsod a, “Mano ti panglakayen iti iglesiayo?” sumungbatda: “Agingga nga adda makaiparangarang kadagiti kalidad a kalikaguman ti Biblia.”

Pinadas dagiti Peregrino nga ipada ti kagimonganda “a kaasping unay ti sangapulo ket dua a tribu ti Israel iti sidong ni Moises no mabalin,” sigun iti libro a The Puritan Heritage​—America’s Roots in the Bible. Nupay kasta, no dadduma, aglablabes dagiti Puritan. Kas pagarigan, rimsua ti pakasaritaanda a nagaget a trabahador no maminsan, iti panamatida a ti kinabaknang iti material iparangarangna ti pabor ti Dios. Ket nupay pudno nga ay-ayatenda dagiti annakda, namati ti adu nga immuna a Puritan a rumbeng nga “ilimedda . . . ti napalaus a panangipategda.” Gapuna, ti “puritanical” nainaigen iti kinasimple, kinasalimetmet, ken napalaus a kinainget. Ngem, nupay imperpektoda, dagiti Peregrino natibker ti kababalinda, napasnekda, ken inkagumaanda ti agbiag a maitunos iti Biblia. Nabatad, dagitoy a kualidad ti namagkaykaysa kadagiti Peregrino ken nangilasat kadakuada iti adu a pakasuotanda.

[Footnote]

[Ladawan iti panid 26]

Tinulongan dagiti Indian ti Wampanoag dagiti Peregrino

[Credit Line]

Harper’s Encyclopædia of United States History

[Picture Credit Line iti panid 24]

Ngato: Model van de Mayflower