Dagiti Peregrino ken Puritano—Siasinoda?
ITI aplaya ti Amianan nga America idiay Plymouth, Massachusetts, adda dakkel a bato a granito a nakitikitan ti rabawna iti numero a 1620. Naawagan dayta a Plymouth Rock ken mapapati nga adda iti asideg ti simmangladan ti maysa a grupo dagiti Europeo dandani 400 a tawen ti napalabasen. Mabalin nga am-ammoyo ida kas Dagiti Peregrino wenno Amma a Peregrino.
Adu a tattao ti makaammo iti estoria dagiti managpadagus a Peregrino a mangaw-awis kadagiti gagayyemda a Katutubo nga Americano iti maysa a padaya gapu iti nawadwad nga apit. Ngem siasino dagiti Peregrino, ken apay a napanda iti Amianan nga America? Tapno masungbatan, agsublitayo idi tiempo ni Ari Henry VIII iti England.
Narelihiosuan a Panagbalbaliw Idiay England
Kurang a 100 a tawen sakbay a naglayag dagiti Peregrino, maysa idi a Romano Katoliko a pagilian ti England ket ni Ari Henry VIII ti nangtedan ti papa iti titulo a Manangidepensa iti Pammati. Ngem adda rimsua a di panagkinnaawatan idi nagkedked ni Papa Clement VII a mangwaswas iti panagasawa da Henry ken Catherine iti Aragon, ti immuna kadagiti innem nga assawa ti ari.
Bayat a pinampanunot ni Henry dagiti parikut iti pamiliana, adda maar-aramid idin a dakkel a panagbalbaliw iti Iglesia Katolika Romana iti kaaduan a pagilian ti Europa gapu iti Repormasion dagiti Protestante. Gapu ta dina kayat a mapukaw ti dayaw nga inted ti simbaan kenkuana, idi damo, saan a nakinamin ni Henry kadagiti Repormador iti England. Kalpasanna, nagbabawi. No saan a waswasen ti Iglesia Katolika ti panagasawana, aktual ngarud nga umikkat ni Henry iti simbaan. Idi 1534, dinan impaiturayan iti papa dagiti Ingles a Katoliko sana inwaragawag nga isu ti kangatuan a pangulo ti Church of England. Di nagbayag, serserraannan dagiti monasterio ken ilaklakonan ti adu a sanikuada. Idi natay ni Henry idi 1547, ti England agbalbalinen a nasion dagiti Protestante.
Intultuloy ti anakna a lalaki a ni Edward VI ti pannakaisinana iti Roma. Kalpasan ti ipapatay ni Edward idi 1553, nagbalin a reyna ni Mary, a Romano Katoliko nga anak a babai ni Henry babaen ken Catherine iti Aragon, isu a pinadasna a paiturayan ti nasion iti papa. Adu a Protestante ti napilitan a timmalaw ken pinapuoranna ti nasurok a 300 a tattao iti istaka, isu a limmatak babaen iti nagan a ni Mary a Manangibukbok iti Dara. Ngem dina nalapdan ti nabileg a puersa ti panagbalbaliw. Natay ni Mary idi 1558. Ti kabsatna iti ama a ni Elizabeth I, a simmuno kenkuana, siniguradona nga awan ti pannakabalin wenno impluensia ti papa iti narelihiosuan a panagbiag dagiti Ingles.
Ngem patien ti dadduma a Protestante a saan nga umdas ti pannakisina iti Simbaan ti Roma. Masapul a maikkat ti amin a ramramit ti Romano Katolisismo. Kayatda a dalusan ti panagdayaw ti iglesia, isu a naawaganda a Puritano. Nakita ti dadduma a kasapulanda dagiti obispo ken mamatida a kada kongregasion iturayanna koma ti bagina, a naisina iti pamunganayan nga iglesia. Dagitoy ti naawagan a Separatista.
Nagparang dagiti bumusbusor a Puritano bayat ti panagturay ni Elizabeth. Masimron ti reyna iti di pormal a kawes ti dadduma a klero, isu nga idi 1564, imbilinna iti Arsobispo iti Canterbury a masapul nga adda estandarte ti estilo ti panagkawesda no mangmisada. Gapu ta makitada a maisubsubli ti panagkawkawes dagiti papadi a Katoliko, saan a nagtulnog dagiti Puritano. Ad-adu pay ti pagsupiatan ti dati a herarkia dagiti obispo ken arsobispo. Pinagtalinaed ni Elizabeth dagiti obispo ken pinagsapatana ida nga agbalinda a nasungdo kenkuana kas pangulo ti iglesia.
Nagbalin a Peregrino Dagiti Separatista
Sinunuan ni James I ni Elizabeth idi 1603, ket pinarigatna dagiti Separatista tapno agpaiturayda kenkuana. Idi 1608, pimmanaw a nagpa-Holland ti maysa a kongregasion iti ili ti Scrooby gapu ta adda wayawaya iti dayta a pagilian. Ngem idi agangay, ad-adda a nagamak dagiti Separatista sadiay ngem idi addada idiay England gapu iti panangpanuynoy dagiti Olandes iti dadduma a relihion ken ti imoral a kababalinda. Inkeddengda a panawan ti Europa ket napanda nagnaed idiay Amianan nga America. Idi agangay, naawagan daytoy a grupo dagiti Separatista kas Peregrino gapu iti kinatulokda nga agbiahe iti adayo maigapu iti pammatida.
Nanggun-od dagiti Peregrino, a pakairamanan ti adu a Separatista, iti permiso nga agnaedda iti Virginia a kolonia ti Britania sada naglayag a nagpa-America idi Setiembre 1620 babaen iti barko a napanaganan iti Mayflower. Agarup 100 a nataengan ken ubbing ti naglayag iti dua a matutudo unay a bulan iti North Atlantic Ocean sakbay a nakagtengda idiay Cape Cod, a ginasut a kilometro iti amianan ti Virginia. Insuratda sadiay ti Tulagan a Mayflower, maysa a dokumento a mangibinsabinsa iti tarigagayda a mangipasdek iti maysa a komunidad ken agtulnog kadagiti lintegna. Nagnaedda iti asideg ti Plymouth idi Disiembre 21, 1620.
Panangrugi iti Panagbiag iti Kontinente ti America
Dagiti nagkamang saanda a nakasagana iti kalam-ekna idi simmangpetda iti Amianan nga America. Iti las-ud ti adu a bulan, natay ti kagudua iti grupo. Ngem nabang-aranda idi dimteng ti primavera. Nagibangon dagiti nakalasat kadagiti maitutop a balay ken nasursuroda kadagiti Katutubo nga Americano ti panagmula iti pagtaraonda a datin a maimulmula sadiay. Idi otonio ti 1621, bimmaknangda iti kasta unay isu a nangilasinda iti tiempo nga agyaman iti Dios gapu iti bendisionna. Dayta nga okasion ti nangrugian ti piesta a Thanksgiving a selselebraran ita ti Estados Unidos ken dadduma a lugar. Dimteng ti ad-adu pay nga imigrante, isu nga iti kurang a 15 a tawen, nasuroken a 2,000 ti umili iti Plymouth.
Kabayatanna, inkeddeng met ti dadduma a Puritano idiay England a tuladen ti inaramid dagiti Separatista, ta mamatida a makasarakda met iti “Naikari a Daga” iti ballasiw ti Atlantico. Idi 1630, simmangpet ti maysa a grupo kadakuada iti lugar nga amianan ti Plymouth ket impasdekda ti Massachusetts Bay Colony. Idi 1640, agarup 20,000 nga imigrante nga Ingles ti agnanaeden idiay New England. Idi sinakup ti Massachusetts Bay Colony ti Plymouth idi 1691, saanen a naisina dagiti Peregrino a Separatista. Ti Boston ti nagbalin a narelihiosuan a sentro ti rehion, ta indauluanen dagiti Puritano ti narelihiosuan a panagbiag ti New England. Kasanoda nga inaramid ti panagdayawda?
Ti Panagdayaw Dagiti Puritano
Dagiti Puritano iti kontinente ti America nagibangonda nga umuna kadagiti naaramid iti kayo a paggigimonganda iti agsapa ti Domingo. Maibturan dagiti kasasaad no nasayaat ti paniempo, ngem no kalam-ekna, ti panaggigimong ti mangsuot iti panagibtur uray ti napeklan unay kadagiti Puritano. Saan a napaimengan dagiti paggigimongan, isu a di agbayag, kumteren dagiti malammin a nasungdo. Masansan nga agguantes dagiti mangaskasaba tapno maimengan dagiti agkomkompas nga imada manipud iti makapaketter nga angin iti uneg.
Naibasar ti pammati dagiti Puritano kadagiti pannursuro ti Protestante a Repormador a Pranses a ni John Calvin. Inakseptarda ti doktrina a predestinasion ken patienda nga inkeddengen ti Dios no siasino dagiti isalakanna ken no siasino dagiti agtungpal iti agnanayon nga umap-apuy nga impierno. Aniaman ti aramiden dagiti tattao, saandan a mabaliwan ti takderda iti imatang ti Dios. Saan nga ammo ti maysa a tao no sagrapenna ti naragsak a biag idiay langit inton matay, wenno agnanayon a mapuoran iti impierno.
Idi agangay, rinugianen nga inkasaba dagiti ministro a Puritano ti panagbabawi. Namakdaarda a nupay manangngaasi ti Dios, dagidiay mangsalungasing kadagiti lintegna mapanda a dagus iti impierno. Impaganetget dagidiay a mangaskasaba ti pannursuro nga umap-apuy nga impierno tapno agtulnog dagiti tattao. Naminsan, nasarita ti mangaskasaba idi maika-18 a siglo nga agnagan iti Jonathan Edwards ti tema maipapan kadagiti “Managbasol a Tengtenglen ti Nauyong a Dios.” Nakaam-amak unay ti panangiladawanna iti impierno ta uray la a masapul a tumulong ti dadduma a klero tapno liwliwaenda ti marirriribukan a kongregasion a nakangngeg iti daydi a sermon.
Nagpeggad dagiti ebanghelisador a saan a miembro ti kongregasion a nangikasaba iti kasta idiay Massachusetts. Namitlo a pinapanaw dagiti autoridad ti mangaskasaba a Quaker nga agnagan iti Mary Dyer; ngem kanayon a nagsubli, ket intultuloyna nga inyebkas dagiti panangmatmatna. Binitayda idiay Boston idi Hunio 1, 1660. Nabatad a nalipatan ni Phillip Ratcliffe ti regta dagiti pangulo a Puritano a nangtaming kadagiti bumusbusor. Sinaplit ken minultada gapu kadagiti palawagna a maibusor iti gobierno ken iti iglesia ti Salem. Kalpasanna, tapno dina malipatan dayta, piningasanda sakbay a pinapanawda. Pimmanaw dagiti tattao idiay Massachusetts gapu iti di panangpanuynoy dagiti Puritano isu nga immadu ti umili ti dadduma a kolonia.
Ti Kinatangsit Nangpataud iti Kinaranggas
Gapu ta ibilangda ti bagbagida a “pinili” ti Dios, adu a Puritano ti mangibilang kadagiti katutubo kas nababbaba a tattao nga awanan kalintegan nga agnaed iti daga. Timmaud ti gura gapu iti daytoy a kababalin, isu a rimmaut ti dadduma a katutubo. Gapu iti dayta, dagiti pangulo a Puritano pinalukayanda dagiti linteg maipapan iti Panaginana tapno makaitugot dagiti lallaki iti paltog no mapanda makimisa. Kalpasanna, idi 1675, kimmaro ti kasasaad.
Gapu ta makitkitana a mapukpukaw ti teritoria ti ilina, ni Metacomet, a maawagan met iti Ari Philip kadagiti American Indian iti Wampanoag rinautna ti pagnanaedan dagiti Puritano, pinuoranna ti balbalay, ken pinapatayna dagiti umili. Bimmales dagiti Puritano, isu a nagtultuloy ti panaglalaban iti adu a bulan. Idi Agosto 1676, natiliw dagiti Puritano ni Philip idiay Rhode Island. Pinugotanda sada imparingguyod ken pinagkapat ti bagina. Iti kasta, nagpatingga ti Gubat ni Ari Philip ken ti agwaywayas a panagbiag dagiti katutubo idiay New England.
Bayat ti maika-18 a siglo, nagreggetan dagiti Puritano ti sabali a banag. Dadduma a ministro idiay Massachusetts didan kayat ti panangituray dagiti Ingles isu a rinubrobanda ti panagtarigagay iti panagwaywayas.
Masansan a nagaget, natured, ken napasnek dagiti Puritano iti relihionda. Sarsaritaen pay laeng dagiti tattao ti “nasayaat a reputasion dagiti Puritano” ken ti “kinapudno dagiti Puritano.” Ngem ti kinapasnek dina madalusan dagiti di umiso a pannursuro. Saan a pinaglaok ni Jesus ti politika ken relihion. (Juan 6:15; 18:36) Maikontra met ti kinadawel iti daytoy napateg a kinapudno: “Ti saan nga agayat saanna a naam-ammo ti Dios, agsipud ta ti Dios ket ayat.”—1 Juan 4:8.
Isursuro aya ti relihionmo ti umap-apuy nga impierno, predestinasion, wenno dadduma pay a doktrina a di isursuro ti Biblia? Makinamnamin aya dagiti pangulo ti relihionmo kadagiti kampania ti politika? Ti sipapasnek a panagadalmo iti Sao ti Dios a ti Biblia ti tumulong kenka a mangsapul iti “porma ti panagdaydayaw a nadalus ken di natulawan,” daydiay talaga a nadalus ken makaay-ayo iti Dios.—Santiago 1:27.
[Kahon/Ladawan iti panid 13]
DAGITI PURITANO KEN TI UMAP-APUY NGA IMPIERNO
Babaen ti panangikasaba dagiti Puritano iti umap-apuy nga impierno, busbusorenda ti Sao ti Dios. Isursuro ti Biblia nga awan ti puot dagiti natay, saanda a makarikna iti ut-ot wenno ragsak. (Eclesiastes 9:5, 10) Maysa pay, pulos a di pinanunot ti pudno a Dios ti umap-apuy a pannakatutuok a ‘tumpuar iti pusona.’ (Jeremias 19:5; 1 Juan 4:8) Kidkiddawenna a balbaliwan dagiti tattao ti panagbiagda, ken siaasi a makilangen kadagiti managbasol nga agbabbabawi. (Ezequiel 33:11) Maisupadi kadagitoy Nainkasuratan a kinapudno, dagiti mangaskasaba a Puritano masansan nga iladawanda ti Dios kas naranggas ken manangibales. Itantandudoda met ti awanan asi a panangmatmat iti biag a pakairamanan ti panangusar iti puersa tapno agulimek dagiti bumusbusor.
[Ladawan iti panid 10]
Ti isasanglad dagiti Peregrino idiay Amianan nga America, 1620
[Credit Line]
Harper’s Encyclopædia of United States History
[Ladawan iti panid 12]
Panangselebrar iti immuna a Thanksgiving, 1621
[Ladawan iti panid 12]
Paggigimongan dagiti Puritano, Massachusetts
[Ladawan iti panid 12]
Ni John Calvin
[Ladawan iti panid 12]
Ni Jonathan Edwards
[Ladawan iti panid 13]
Nagtagiarmas nga agassawa a Puritano a mapan makimisa
[Picture Credit Line iti panid 11]
Library of Congress, Prints & Photographs Division
[Picture Credit Lines iti panid 12]
Makinngato a kannigid: Snark/Art Resource, NY; makinngato a kannawan: Harper’s Encyclopædia of United States History; ni John Calvin: Ladawan iti insurat ni Paul Henry a Life of Calvin, manipud iti libro a The History of Protestantism (Vol. II); ni Jonathan Edwards: Dictionary of American Portraits/Dover
[Picture Credit Line iti panid 13]
Dagiti retrato: North Wind Picture Archives