Ti Nakarangrang-ay a Panagturay ni Reyna Elizabeth I—Agpayso Wenno Saan?

NAKALATLATAK idi panawenna. Dagiti mannurat, mannaniw, mammutar iti drama, ken moderno a managaramid iti pelikula tinaginayonda ti kinalatakna. Kadagiti kallabes a tawen, nagadu a libro ti nakadakamatanna ken eksibit a nakaitampokanna. Sigun iti maysa nga internasional a surbey, karaman isuna kadagiti 10 a katatan-okan a Briton. Isu dayta ni Reyna Elizabeth I iti England.

Apay nga idi panawenna ket nakalatlatak daytoy nga agturay a pagaammo kas Birhen a Reyna (Virgin Queen) ken Naimbag a Reyna Bess (Ingles a pangababaan iti nagan nga Elizabeth)? Talaga kadi a nakarangrang-ay ti panagturayna?

Nakatawid iti Adu a Problema

Naipasngay ni Elizabeth Tudor idi 1533. Dayta ti nakaupayan unay ti amana a ni Ari Henry VIII a napalalo ti tarigagayna a maaddaan iti anak a lalaki nga agtawid iti tronona. Di nakaipasngay iti anak a lalaki ti maikadua nga asawa ni Henry a ni Anne Boleyn, ti ina ni Elizabeth. Imbilin ni Henry a maputolan ti ulo ni Anne gapu kadagiti palso a pammabasol. Dua la idi ti tawen ni Elizabeth.

Ginuped idin ni Henry ti singgalutna iti papa ti Roma ket indeklarana ti bagina kas ti kangatuan a lider ti Church of England. Kalpasan ti ipapatay ni Henry idi 1547, dagiti relihioso a mamalbalakad iti ubing pay idi nga anakna a ni Edward VI ginandatda a pagbalinen a Protestante ti England. Natay ni Edward kalpasan ti innem laeng a tawen a panagarina, ket nagsubli manen iti kina-Romano Katoliko ti nasion iti sidong ti apagbiit ken nadara a panagturay ni Mary I, ti kabsat ni Elizabeth iti ama.a Idi 1558 a pannakaitrono ti 25 anyos a ni Elizabeth, nariribuk ti kasasaad ti relihion iti England ken dandani pay nagsuek ti ekonomiana. Napukawna ti kaudian a sakupna iti Francia, ket agpegpeggaden a sakupen ti Espania.

Rinugian ni Elizabeth ti panagturayna babaen ti panangpilina kadagiti makabael a mamalbalakad, a dadduma kadakuada ket nagserbi kenkuana iti dandani intero nga 44 a tawen a kinareynana. Relihion ti damo a problema a sinolbarna. Kas kuna ti National Maritime Museum, inkeddengna nga “isubli ti Repormasion ken ipasdek ti Church of England a saan a Katoliko ken saan met a napeklan unay a Protestante.” Imbes nga agbalin a kangatuan a lider, nagbalin ketdi a kangatuan a gobernador tapno mapagtalnana dagidiay di umannugot a babai ti agbalin a lider ti relihion. Kalpasanna, impaulog ti parliamento ti Act of Uniformity a nakailanadan dagiti patpatien ken al-alagaden ti Church of England, nupay nagtalinaed latta ti dadduma a seremonia dagiti Katoliko. Dayta ket sigurado a di nagustuan ti kaaduan a Katoliko kasta met dagiti Puritano a naing-inget a Protestante.

Adda pay personal a problema idi ni Elizabeth. Kasanona a magun-odan ti panagtalek ken panagraem ti nasion nga agpangpangadua pay la idi gapu kadagiti epekto ti makadidigra a panagturay ni Mary I? Inusarna a naimbag ti kinababaina. Kinuna ti historiador a ni Christopher Haigh: “Iti tronona, ni Elizabeth ket Birhen a Reyna, iti Simbaan, isu ket ina, kadagiti natatan-ok, isu ket ikit, kadagiti konsehalna, isu ket manangidarirag nga asawa, ken kadagiti kaduana iti palasio, isu ket manangguyugoy.” Kanayon nga impanamnamana kadagiti umili ti naisangsangayan a panagayatna kadakuada. Dayta ti sekretona. Kas subad, inayat met dagiti umilina, wenno pinatida idi agangay gapu ta sangkaibagana dayta.

Tarigagayan unay ti parliamento a makiasawa koman ni Elizabeth ken mangipasngay iti Protestante nga agtawid iti tronona. Agsasaruno dagiti natatan-ok a nagarem kenkuana. Naginkukuna ni Elizabeth a kayatna ti makikallaysa ngem sangkatantanna dayta iti adu a bulan ken tawtawen pay no dadduma sakbay nga umatras iti tulagan no mariknana a pagsayaatan dayta ti kinareynana.

Bayat nga inannurot ni Elizabeth ti “kalkalainganna” a narelihiosuan a dana, adu ti kumplot maibusor kenkuana. Sisasagana idi a mangpadisi kenkuana ti Katoliko a kasinsinna a ni Mary Stuart, nga ibilang ti Katoliko a Europa a rumbeng nga agtawid iti kinareyna ni Mary I. Idi 1568, kimmaro ti peggad manipud iti dasig ni Mary Stuart idi isu ket napilitan nga aglusulos a reyna iti Scotland ken agkamang idiay England. Nupay nakabalud iti maysa a balay, dagus a nagbalin nga utek ti plano dagiti Katoliko a mangpadisi iti Protestante a reyna, ngem impetteng ni Elizabeth a dina papatayen ti padana a reyna. Idi 1570, nangipaulog ni Papa Pius V iti pammilin a mangilaksid ken Elizabeth ken mangpakawan kadagiti iturayanna iti panagtulnogda kenkuana. Nakarkaro pay ti inaramid ti simmaganad a papa a ni Gregory XIII ta indeklarana a saan a basol ti panangraut iti England ken ti puersado a panangpadisi iti reyna. Napilitan ni Elizabeth nga agtignay idi a natakuatan ti plano ni Anthony Babington a mangpapatay kenkuana ken ti pannakairaman ni Mary iti dayta a plano. Kamaudiananna, napilitan ni Elizabeth nga agdesision maipapan ken Mary ket babaen ti panangsugsog ti parliamento, immanamong a mapapatay ni Mary idi 1587. Nakapungtot ti Katoliko a Europa, nangruna ni Ari Phillip II ti Espania.

Ti Natured nga Esratehia ti Katoliko a ni Phillip

Ni Phillip nga isu idi ti kabilgan nga agturay iti Europa, pinadasna a pagtalinaeden a Katoliko ti England babaen ti panangkiddawna ken Elizabeth a makikallaysa kenkuana ken agbalin a reynana, ngem pinaay ni Elizabeth. Iti adu a tawen, taktakawan dagiti barko ti England dagiti barko ken sangladan ti Espania ken karkaritenna ti di maartapan a kinalaing ti Espania a mangsakup. Ad-adda a nakapungtot ni Phillip idi sinuportaran ni Elizabeth ti Netherlands iti pannakidangadang dayta a lumapsut iti panangituray ti Espania. Ti pannakapapatay ni Mary ti nakagutugotan ni Philip nga agtignay. Gapu iti panangsugsog ti papa, implanona nga usaren ti Armada Espaniol, ti nagdakkel a bunggoy ti nasurok a 130 a barko a mapan iti Netherlands, mangilugan iti adu a soldado, ken mangiballasiwto kadakuada iti English Channel tapno rautenda ti England. Sakbay a naan-anay a makapagtignay ti bunggoy dagiti barko, naduktalan dayta dagiti espia ti England. Imbaon ni Elizabeth ni Sir Francis Drake agraman ti 30 a barko idiay Cádiz a sangladan ti Espania, a nangdadaelanda iti adu nga agkakapateg a barko isu a naitantan ti Armada iti makatawen.

Idi nangrugin nga aglayag ti Armada idi 1588, nakasaganan ti navy ti England a mangpasungad kadakuada. Nupay mararauten, ti buyot dagiti barko ti Espania ket limmasat iti English Channel a bassit laeng ti nadadael kadagita ken imbabada dagiti angklada iti baybay ti Calais a sangladan ti Francia. Iti simmaruno a rabii, nangipalayag dagiti Briton iti 8 a barko a napno iti eksplosibo ken dadduma pay a nalaka a mapuoran a materiales a mangdadael kadagiti barko ti Espania. Gapu iti pannakatarantada, nagsisina ti bunggoy dagiti barko ti Espania. Kalpasan ti nakaro a rinnupak, inyadayo ida ti abagat manipud England isu a nagpaamiananda a nagturong iti Scotland. Dagiti bagyo iti aglawlaw ti Scotland ken iti laud a kosta ti Ireland ti nangdadael iti kagudua kadagiti barko ti Espania idinto ta dagiti nabati ket nagpakpakarigat a nagsubli idiay Espania.

Mangrugi ti Nakarangrang-ay a Panagturay

Idi mangrugi ti panagturay ni Elizabeth, awan ti sakup ti England iti ballasiw taaw idinto ta ti Espania ket agak-akup iti kinabaknang gapu kadagiti nalawa a teritoria a sinakupna iti Amianan, Sentral, ken Abagatan nga America. Kasta met ti kayat nga aramiden ti England. Isu a naglayag dagiti mannakigasanggasat a negosiante iti nadumaduma a taaw nga agsapsapul iti kinalatak, kinabaknang, ken baro a ruta ti negosio nga agturong iti China ken Adayo a Daya. Ni Sir Francis Drake ti immuna a kapitan a naglayag iti intero a lubong babaen iti bukodna a barko. Iti laud a kosta ti Abagatan ken Amianan nga America, tinakawanna dagiti barko ti Espania a naglaon kadagiti kinabaknang. Tapno saan a mabukodan ti Espania ti makunkuna a New World, ginastuan ni Sir Walter Raleigh dagiti panaglayag a mangbirok iti masakupan kadagiti Daya a Kosta ti Amianan nga America. Virginia ti impanaganna iti teritoria a sinakupna sadiay kas pammadayaw iti Birhen a Reyna ti England. Nupay napaay dagiti immuna a gandatda a mangsakup, dagita ti nangriing iti panaginteres ti England kadagiti masanguanan a gakat iti panaglayag. Idi naabak ti “Di Maparmek nga Armada” ti Espania, timmured ti England nga aglayag ken sinuportaran ni Elizabeth dagiti baro a panagnegosio iti abagatan a daya nga Asia iti bangir ti lubong. Sipud idin, naipasdeken ti pamuon ti Imperio ti Britania nga idi agangay ket nanglikmut iti lubong.b

Iti England, naiparegta ti edukasion. Adu nga eskuelaan ti nalukatan tapno ad-adu ti makaadal iti literatura. Gapu ta umad-adu dagiti managbasa ken sumaysayaat ti panagimprenta, kellaat a rimmang-ay ti kultura. Daytoy ti panawen ni William Shakespeare ken dadduma pay a nalalatak a dramatista. Dagiti kaluklukat a teatro ket inarak dagiti magagaran nga agbuya kadagiti drama. Nagsurat dagiti mannaniw kadagiti nagpipintas a daniw, ken nagputar dagiti kompositor kadagiti baro a musika. Dagiti nalaing a pintor nagaramidda kadagiti nagpipintas a ladawan ti reyna ken dagiti kaduana iti palasio. Dagiti kabbaro a patarus ti Biblia ket makitan kadagiti simbaan ken balbalay. Ngem saan a nagpaut daytoy a nakarangrang-ay a panawen.

Panagpatingga ti Nakarangrang-ay a Panawen

Agtutupatop dagiti parikut iti maudi a tawtawen ni Elizabeth. Idi natayen dagiti talkenna a mamalbalakad, manmanon ti impaayanna iti pribilehio isu a rimsua ti nakaro a panagsasalisal iti palasio ken adda pay natungday a panagalsa. Biningay manen ti relihion ti pagarianna. Saanen a kayat dagiti Katoliko ti makimisa kadagiti Protestante isu a kimmaro ti pannakaidadanesda. Idi agngudon ti panagturayna, agarup 200 a padi ken ordinario a tattao ti napapatayen. Adu met a Puritano ti naibalud ken napapatay. Idiay Ireland, rimsua ti iyaalsa iti turay ti England, ken nagtultuloy ti gubat ti England ken Espania. Gapu iti nagsasaruno nga uppat a nakirang a panagaapit, immadu ti naawanan iti trabaho ken pagtaengan. Nagderraaw dagiti tattao iti kinangina ti taraon. Nagkupasen ti kinalatak ni Elizabeth. Saanen nga ipatpateg ti England ti Birhen a Reynana.

In-inut a napukaw ti gaganaygayan ni Elizabeth nga agbiag. Idi Marso 24, 1603, isu ket natay kas ti kaudian a nagturay iti pamilia Tudor. Nagari ti ulimek idi madamag dagiti umili a pimmusayen ti reyna, ngem karabiyanna, ti pannakaitrono ti baro nga agturay ket rinambakanda babaen ti panagtemtem (bonfire) ken panagdadaya kadagiti kalsada. Adda met laengen arida—ni James VI iti Scotland, ti Protestante nga anak ni Mary Stuart. Iti akemna kas James I iti England, inaramidna ti saan a naaramidan ni Elizabeth. Pinagkaykaysana ti dua a pagarian iti turay ti maysa nga ari. Ngem nupay idi damo ket napnuan namnama dagiti umili, nadismayada idi agangay ken kailiwdan dagidi tiempo ti turay ni Naimbag a Reyna Bess.

Pudno Kadi a Nakarangrang-ay Dagidi a Panawen?

Kadagiti sinurat dagiti nagkauna a historiador, napalalo ti panangitan-okda ken Elizabeth. Sumagmamano a tawen kalpasan ti ipapatayna, dineskribir ni William Camden ti panagturay ti reyna kas nakarangrang-ay a panawen. Sigun kenkuana, ti reyna ginutugotna dagiti umili nga agaramid kadagiti natan-ok a banag. Sinigsiglo nga awan ti kimmontra iti dayta a panangmatmat. Idi arinunos ti maika-19 a siglo, ad-adda manen a simmayaat ti pakasarsaritaan ni Elizabeth ta isu ti nabigbig a nangipasdek iti Imperio ti Britania, nga idi a tiempo ket mangsaksakupen iti apagkapat ti lubong.

Ngem sigun iti dadduma a moderno a historiador, saan a kasta ti kasayaat ti panagturay ni Elizabeth. Kuna ti The Oxford Illustrated History of Britain: “Idi natayen ni Elizabeth, adayo a nasaysayaat ti pakasarsaritaanna ngem kadagiti agpayso a nagapuananna. Nabatad a ti bukodna a propaganda, . . . ti kinaatiddog ti turayna, ti pannakairanana iti panawen ni Shakespeare, ken ti nainggasatan a pannakaabak ti Armada ti nakailaw-anantayo a nangidayaw kenkuana ken nanglipat iti kinapudno a binaybay-anna ti England nga agbalin a din maiturayan.” Ni Haigh a nadakamat itay imbagana no apay a kasta ti insurat ti dadduma a historiador: “Idi 1603, ni Elizabeth ket kaslan maag a baket gapu ta magagaranen dagiti tattao iti ari manipud iti pamilia Stuart. Ngem idi 1630, napaneknekan a di mapangnamnamaan dagiti ari nga Stuart, isu a nagbalinen ni Reyna Elizabeth a kasla kasayaatan a nagturay.”

Awan duadua a ni Elizabeth ket nagpaiduma a babai iti lubong dagiti lallaki. Isu ket masirib, determinado, ken nagsayaat ti pannakilangenna iti publiko gapu iti tulong dagiti ministrona a sisisigo a nangyurnos kadagiti bitlana iti entablado, panagparangna iti publiko, kawesna, ken kadagiti ladawanna tapno agdinamag ti kinareynana ken ti naisangsangayan a kinarang-ay ti turayna.

[Footnotes]

[Blurb iti panid 22]

“Idi natayen ni Elizabeth, adayo a nasaysayaat ti pakasarsaritaanna ngem kadagiti agpayso a nagapuananna”

[Kahon/Ladawan iti panid 22]

NI JOHN DEE KEN TI IMPERIO TI BRITANIA

Ni Elizabeth imbilangna ni John Dee (1527-1608/9) kas masirib a tao. Isu ket mararaem a matematiko, geograpo, ken astronomo. Pagaayatna met unay ti astrolohia ken okulto. Isu ti nangisingasing iti reyna no kaano ti kagagasatan nga aldaw ti koronasionna ken impakatna dagiti paglainganna iti palasio. Isu ti maibilang a nangpataud iti termino nga “Imperio ti Britania,” ken pinaregtana ni Elizabeth a mangmatmat iti bagina kas emperadora iti masanguanan nga imperio a maipasdek babaen ti panangdominarna kadagiti taaw ken panangsakupna iti baro a dagdaga. Gapu iti dayta, insurona ti nabigasion kadagiti eksplorador, nangruna iti panangbirokda idiay Amianan a Daya ken Amianan a Laud kadagiti ruta nga agturong iti Oriente, ken sinuportaranna dagiti gakat a panangsakup iti kontinente ti Amianan nga America.

[Credit Line]

Naretrato babaen ti pammalubos ti British Museum

[Dagiti Ladawan iti panid 20, 21]

A. Dagiti sumsumgiab a barko ti England a naipasabat iti “Spanish Armada” B. Ni Sir Francis Drake C. Ni Reyna Elizabeth D. Ti Globe Theatre E. Ni William Shakespeare

[Credit Lines]

A: Manipud iti libro a The History of Protestantism (Tomo III); B: ORONOZ; C: Manipud iti libro a Heroes of the Reformation; D: Manipud iti libro a The Comprehensive History of England (Tomo II); E: Encyclopædia Britannica/11th Edition (1911)

[Picture Credit Line iti panid 19]

© The Bridgeman Art Library International