Ti Umiso a Kinatimbeng Mapasayaatna ti Biagyo
TI KINAPANUYNOY mayasping iti asukar iti sangatasa a kape. Ti umiso a kaaduna mapasam-itna ti biag. Ngem nupay mabalin a nabuslontayo iti panagasukar, masansan a kurang ti panangpanuynoytayo. Apay?
“Di kayat dagiti tattao ti agbalin a napanuynoy,” insurat ni Arthur M. Melzer, katulongan a propesor idiay Michigan State University. “Gagangayen a mangipakita dagiti tattao iti . . . panangidumduma.” Isu a ti di panangpanuynoy saan laeng a basta pakapilawan ti kababalin a mangapektar laeng kadagiti minoridad; ti akikid a panagpampanunot gagangayen kadatayo amin agsipud ta imperpekto ti amin a sangatauan.—Idiligyo iti Roma 5:12.
Mabalin a Mannakibiangda
Idi 1991, impadamag ti magasin a Time a kumarkaro ti kinaakikid ti panagpampanunot idiay Estados Unidos. Dineskribir ti artikulo ti “mannakibiang nga estilo ti panagbiag,” dagiti tattao a mangpadas a mangipilit iti bukodda a pagalagadan ti kababalin iti isuamin. Nabiktiman dagiti di umanamong. Kas pagarigan, maysa a babai idiay Boston ti naikkat iti trabahona gapu ta agkedked nga ag-make-up. Naikkat ti maysa a lalaki idiay Los Angeles gapu ta nalukmeg. Apay nga agreggetda a mangpilit iti dadduma a makitunos?
Dagiti akikid panagpampanunotna a tattao saanda a nainkalintegan, managimbubukodan, nasukir, ken dogmatiko. Ngem saan kadi a kaaduan a tattao ti saan a nainkalintegan, managimbubukodan, nasukir, wenno dogmatiko no dadduma? No maigaed iti personalidadtayo dagitoy a kababalin, akikid ti panagpampanunottayo.
Sika ngay? Dika kadi kayat ti gusto ti maysa a tao a taraon? Iti panagsasarita, gagangay kadi a ti saom ti matungpal? No makipagtrabahoka iti grupo, namnamaem kadi a surotenda ti panagpampanunotmo? No kasta, nasaysayaat no asukaram bassit ti kapem!
Ngem, kas nadakamat iti immuna nga artikulo, ti di panangpanuynoy mabalin a maiparangarang a nauyong a panangidumduma. Ti maysa a mangpakaro iti di panangpanuynoy ket nakaro a panagdanag.
“Nakaro a Kinaawan Pananginanama”
Inadalen dagiti etnologo ti napalabas ti sangatauan tapno matakkuatanda no kaano ken sadino ti nabatad a pakasarakan iti panangidumduma iti puli. Natakuatanda a saan a kanayon a maiparangarang daytoy a kita ti panangpanuynoy, wenno maiparangarang iti isuamin a daga a parepareho ti kinakarona. Ipadamag ti GEO a magasin ti Alemania iti natural science nga agparang ti panangidumduma ti puli no tiempo ti krisis no “dagiti tattao nakaro ti kinaawan pananginanamada ken mabigbigda nga agpegpeggad ti kinataoda.”
Nasaknap kadi ti kasta a “nakaro a kinaawan pananginanama” itatta? Talaga a nasaknap. Pulos a di pay napasamak idi ti agsasaruno a krisis a napasaran ti sangatauan. Ti kinaawan ti trabaho, ti agpangpangato a gastos iti panagbiag, nalabes a kaadu ti populasion, panagingpis ti ozone layer, krimen kadagiti siudad, pannakamulit ti inumen a danum, panagbara ti globo—ti kankanayon a panagamak iti aniaman kadagitoy pakaruenna ti danag. Ti krisis pataudenna ti danag, ket ti nakaro a danag agturong iti di panangpanuynoy.
Maiparangarang ti kasta a di panangpanuynoy, kas pagarigan, iti paglalangenan ti nadumaduma a grupo dagiti puli ken kultura, kas kadagiti dadduma a daga iti Europa. Sigun iti maysa a report ti National Geographic idi 1993, ay-aywanan idin ti Makinlaud a Europa ti nasurok a 22 milion nga imigrante. “Madanagan [ti adu a taga Europa] iti isasangpet dagiti kabbaro” a nadumaduma ti pagsasao, kultura, wenno relihionda. Kimmaro ti panangbusor kadagiti ganggannaet idiay Austria, Belgium, Britania, Francia, Alemania, Italia, España, ken Sweden.
Dagiti ngay pangulo ti lubong? Bayat ti dekada 1930 ken 1940, pinagbalin ni Hitler nga alagaden ti gobierno ti di panangpanuynoy. Nakalkaldaang ta dadduma a pangulo ti politika ken relihion itatta usarenda ti di panangpanuynoy a manggun-od iti bukodda a pagimbagan. Kastoy ti kasasaad kadagiti lugar a kas iti Austria, Francia, Ireland, Russia, Rwanda, ken ti Estados Unidos.
Liklikan ti Silo a Di Pannakaseknan
No bassit unay ti asukar ti kapetayo madlawtayo nga adda kurangna; no adu unay ti asukar makasugkar ti kinasam-it iti ngiwattayo. Kasta met laeng iti panangpanuynoy. Usigenyo ti kapadasan ti maysa a lalaki a mangisursuro iti kolehio idiay Estados Unidos.
Sumagmamano a tawenen ti napalabas, natakuatan ni David R. Carlin, Jr., ti simple ngem epektibo a pamay-an ti panangtignay iti diskusion iti klase. Mangisawang iti sao a nairanta a mangkarit iti kapanunotan dagiti estudiantena, a pagaammona a supiatenda. Ti resultana ket nabiag a diskusion. Idi 1989, nupay kasta, insurat ni Carlin a saanen nga epektibo dayta a pamay-an. Apay a saanen? Nupay kaskasdi a di umanamong dagiti estudiante iti imbagana, saandan nga ikankano ti makisupiat. Inlawlawag ni Carlin a kaykayatdan ti “nalaklaka a panangpanuynoy iti managduadua”—ti awan pakadandanaganna, di mangikankano a kababalin.
Ti kadi di panangikankano kapareho ti panangpanuynoy? No awan ti mangikankano iti kapanunotan ti asinoman wenno iti aramidenna, awan ngaruden dagiti pagalagadan. Ti kaawan ti pagalagadan ket di pannakaseknan—naan-anay a kinakurang ti interes. Kasano a rumsua ti kasta a kasasaad?
Sigun ken Propesor Melzer, ti di pannakaseknan mabalin nga agsaknap iti kagimongan a mangawat kadagiti adu a nagduduma a pagalagadan ti kababalin. Mabalin a patien dagiti tattao a maawat ti amin a kababalin ket ti isuamin basta personal laeng a pagayatan. Imbes a sursuruen a panunoten ken kuestionaren no ania ti maawat ken saan, “masansan a sursuruen [dagiti tattao] ti saan nga agpanunot a pulos.” Awan moral a bilegda a mangtignay iti maysa a tao a mangsupiat iti di panangpanuynoy ti sabsabali.
Sika ngay? Sagpaminsan kadi a dika mangikankano? Katawaam kadi dagiti angaw a naalas wenno mangidumduma iti puli? Palubosam kadi ti barom wenno balasangmo a tin-edyer nga agbuya kadagiti video a mangitandudo iti kinaagum wenno imoralidad? OK laeng kadi kenka nga agay-ayam dagiti annakmo iti naranggas nga ay-ayam iti computer?
No nalabes ti panangpanuynoy, agsagabanto ti pamilia wenno ti kagimongan iti panagdanag, ta awan ti makaammo—wenno maseknan—no ania ti naimbag wenno dakes. Namakdaar ni Senador Dan Coats iti E.U. maipapan “ti silo ti panangpanuynoy idinto ta kinapudnona, daytat’ di pannakaseknan.” Ti panangpanuynoy mangiturong iti silulukat a panagpampanunot; ti nalabes a panangpanuynoy—di pannakaseknan—agturong iti kinakawaw.
Gapuna, ania koma ti panuynoyantayo ken ania ti ilaksidtayo? Ania ti sekreto ti panangibanag iti umiso a kinatimbeng? Daytoy ti tema ti sumaganad nga artikulo.
[Ladawan iti panid 5]
Ikagumaanyo ti agtignay a sititimbeng kadagiti agduduma a kasasaad