Everglades ti Florida​—Umas-asug a Nakaparsuaan

DANDANI sangamilion a bisita ti agtataripnong iti daytoy nakaskasdaaw a tropikal a paraiso iti tinawen tapno kitaenda dagiti pagsidsiddaawan iti mangnibinibi nga aramid ti Naindaklan a Namarsua. Ditoy, awan dagiti nauneg a sangamilia a ginget wenno nakangatngato a rangkis a pagsiddaawan unay, awan dagiti dadakkel a dissuor a maretrato, awan dagiti agsursursor a moose wenno dagiti agin-inayad a magna a grizzly a pakaawisan manipud iti pangadaywen a natalged a lugar. Imbes ketdi, ti Everglades National Park ti umuna a naipasdek a parke nasional iti lubong a maigapu iti nagadu a sibibiag a banag imbes a ti makakayaw a buya.

Gapu ta karuotan ti dadduma a pasetna, dadduma ti tropikal a baresbes, daytat’ naawagan “karayan a karuotan.” Gagangay dagiti pasamak iti biag kadagiti agindeg kenkuana iti adun a siglo. Agbilag ken agkainaran dagiti sangapulo-pie-kaatiddogda a buaya, a kanayon nga agsipsiput iti sumaganad a dakkel a matiliwda. Iti rabii, agkallingag ti baresbes gapu iti ungorda ken madayyeg ti daga bayat nga aramidenda dagiti ritual ti panagasawa. Dagiti kakasla baniera a pawikan sarakusokenda dagiti karuotan nga agsapul iti taraon. Dagiti napartak, mannakigantil nga otter iti karayan makikaduada iti isu met la a pagindegan. Makita ti kabbaro a tugot dagiti agdakdakiwas a leopardo iti Florida iti nalukneng a pitak. Masapul a kanayon nga agsiput ti puraw-ipusna nga ugsa, ta dagitoy nga agdakdakiwas kanenda ida no masarakanda ida. Dagiti raccoon, a masansan a mailadawan a mangug-ugas iti taraonda iti asideg a waig, nanam-ay ti panagindegda iti Everglades, gapu ta adu ti taraon iti Everglades a mismo.

Nakaad-adu met ti biag a dandani di makita dagiti bumisita iti Everglades. Agtugaw dagiti adu a nadumaduma a tukak kadagiti kakolkolorda a bulong iti rabaw ti daga, dagiti tumtumpaw a bulong ti lily, ken ti napintas a water hyacinth kadagiti inaramid-tao a kanal. Adda dagiti apple snail a talaga nga agkarayam a nakabambannayat kadagiti mula iti danum​—dagiti mollusk a kas-kadakkel ti bola a golf nga addaan asang ken simple a kita ti bara, tapno makaangesda iti uneg ken iti rabaw ti danum. Nabnabiag dagiti ababaw a danum kadagiti crayfish, rasa, ken adu a kita ti ikan. Adda adu nga uleg ken insekto ken nakaad-adu nga agkarayam a bambanag​—nga amin agur-uray a mangan wenno makaan.

Mairaman kadagiti makita a dutdotan a parsua isu dagiti napipintas a roseate spoonbill, puraw nga ibis, ken ti nakapudpudaw nga egret nga agrikusrikus iti tuktokmo ngem saan nga agtayab dagiti assawada iti tangatang tapno ukopanda dagiti itlogda. Ti pannakakita kadagiti naisangsangayan a dakkel nga asul a kannaway nga agtaytayab a nakaparpartak iti tuktokmo tapno mabilang, ket malaglagipto unay. Agkakadua dagiti sea gull, pelikano, ken lumabbaga nga asul a gallinule iti tangatang agraman ti nakatantan-ok a bald eagle, ti simbolo ti nasion nga America.

Ket adda dagiti atitiddog-tengngedna a cormorant ken ti anhinga, wenno snakebird, a napanaganan iti kasta gapu ta kaing-ingas latta ti reptilia ngem ti billit no ilung-awna ti nagkiwer nga arig-S a tengngedna iti danum. Dagitoy dua a kita ti billit, nga agpadpada a narawet, agsalisalda a manggun-od iti taraon iti ababaw a danum ti Everglades. No nababasan ti dutdotda, agpadpadada a mangyukrad kadagiti payakda ken ukradenda dagiti dutdot ti ipusda, a mangpataud iti nagpintas a pabuya a kasla nakasagana nga agparetrato. Makatayab laeng dagiti billit no naan-anayen a namagaan ti dutdotda.

Tapno saan a malipatan, ti kasla kannaway a limpkin kigtotenna dagiti bisita babaen iti napigsa a kiakna. Daytoy dakkel a kape-ken-puraw ti batekna a billit naawagan idi iti agsangit a billit agsipud ta kasla agun-uni a naladingit unay a tao nga agdungdung-aw gapu iti pannakapaay. Ti manmano ken agpegpeggad a kite iti Everglades, a kas ti kadakkel iti billit a wak nga agsida iti padada a parsua​—a ti panagbiagna agpannuray iti kaadda ti apple snail​—ket nakalalagip a buya kadagiti agsipsiput iti billit. No tumangadda, agsiddaaw dagiti bisita iti adu nga agtataripnong a billit nga agap-apon kadagiti natan-ok a sibibiag nga oak nga aduan iti nasileng a berde a bulong ken pagrimaten dagiti linabag ti lumot iti España. Maibagay iti kolor dagiti billit ti berde ken nalabbaga a sabong nga agbitbitin kadagiti napino a lanot a kimmalatkat kadagiti kayo. Ditoy, nalabit malipatan dagiti bisita no ania a pagilian ken kontinente ti ayanda. Ay, adtoy ti maysa a lubong nga agbukbukod, talaga a paraiso, kadaanan ken napintas.

Kamaudiananna, adda met dagiti ababaw a danum ken ti bimmalitok a saw grass​—ti di agbiddut a pakabigbigan ti Everglades. Agingga iti makita ti mata, daytoy a naulimek a karayan a karuotan, a kasla agburburek ken agrimatrimat, kas patad a lamisaan, nga agsalog nga agpaabagatan iti nakurang nga 4 a sentimetro iti kada kilometro. Di madmadlaw, ta awan a pulos ti madlaw nga ayus, agin-inut nga agayus ti danum nga agturong iti baybay. Daytoy a mismo ti pagbibiagan ti Everglades; ta no awan dayta, matay ti Glades.

Iti kattapog daytoy a siglo, sakbay a nakaro a dinadael ken pinerdi ti tao ti Everglades, daytoy a baybay ti ruot agrukod agingga iti 80 a kilometro manipud daya nga agpalaud ken saklawenna ti 500 a kilometro manipud Karayan Kissimmee agingga ti Florida Bay. Ti kalalainganna ti katayagna a tao mabalinnan a baliwen dayta a distansia a saanen a mababasa ta saanen a makagteng ti danum iti abagana. Sipapartak a lumasat dagiti airboat iti rabaw ti ababaw a danum a sumarakusok iti natayag, bimmalitok a saw grass, isu a mangipaay kadagiti mayang-angin a turista iti makaparagsak unay a kapadasan. Umay agkalap dagiti ikan nga angler iti bass ken dadduma nga ikan iti tamnay ken apgad, kas iti aramidenda iti adun a kaputotan.

Umas-asug nga Agpatulong

Iti pangrugian daytoy a siglo, dagiti politiko ken negosiante ti Florida imbilangda ti Everglades a baresbes dagiti di pagay-ayat a nabiag a masapul a maikkat tapno maiwayaan ti lugar ti irarang-ay ti real estate, ilalawa ti siudad, ken panagrang-ay ti agrikultura. Nagbalin a pagsasaoda ti, “ikkaten dayta, tambakan dayta, paatianan dayta, baliwan ti pagayusanna.” Idi 1905, sakbay ti pannakaibutosna kas gobernador ti Florida, inkari ni N. B. Broward a naan-anay a paatiananna ti danum dayta a “napnot’-peste a baresbes.”

Dagidiay ket saan a barengbareng a kari. Naisangpet dagiti dadakkel a makina nga agkali iti daga ken dagiti pagkali nga alikamen. Iti sidong ti panangidalan ken superbision ti U.S. Army Corps of Engineers, nakali ti 90 kilometro a kanal a 9 a metro ti kaunegna, a nangdadael iti nasurok a sangamilion a metro kuadrado a baresbes gapu iti pannakakalina. Naputtot, natambakan iti dadakkel, ken naibangon dagiti estasion a pagbombaan, ket ad-adu a kanal ken kalsada ti limmasat iti Everglades. Nabaliwan ti pagayusan ti mangbibiag a napateg a danum nga aggapu itoy a napnapno iti biag a tay-ak tapno mangpadanum kadagiti nalawa, kaputputar a pagtalonan. Dagiti siudad iti igidna limmawa met a nagpalaud, a nangpukaw iti ad-adu pay nga Everglades nga agpaay kadagiti dadakkel a komunidad a pagbalayan, kalkalsada, pagtagilakuan, ken pagay-ayaman iti golf.

Nupay paset ti Everglades ti naideklara a nasional a parke idi 1947, ti pagayusan ken ti pannakabaliw ti ayus ti danum nagtultuloy a nangdadael. Umanamong dagiti mangad-adal iti aglawlaw a ti pannakaatian ti Everglades​—ken ti pananggastos iti minilion a doliar a mangaramid iti dayta​—ket nagdakkelan a biddut. Manmano ti nakaawat a ti panangsinga iti panagayus ti danum makadadaelto iti biag iti Everglades. Limmabas dagiti pinulpullo a tawen sakbay a nakita ti pannakadadael.

Idi ngalay ti dekada 1980, nupay kasta, mamakpakdaaren dagiti mangad-adal iti aglawlaw ken dagiti biologo a matmatayen ti Everglades. Arigna agrekreklamo ti tunggal sibibiag nga adda sadiay, um-umkis a sipipigsa nga agpatulong. Dagiti abut ti danum a nagindegan dagiti buaya naatianandan gapu iti tikag. Idi agtudo ket nalayus dagiti lugar, nayanud dagiti umok ken itlogda. Ita, bumasbassiten ti bilangda. Adda report a sidsidaen dagiti buaya ti annakda. Dagiti karkarna a billit a tumapog iti danum a nasurok idi a sangamilion ti bilangda iti dayta a lugar bimmassitdan agingga iti rinibu​—bimmassit agingga iti 90 porsiento. Ti nagpintas a roseate spoonbill a mangpalidem idi iti langlangit no agsublida kadagiti umokda bimmassiten ti bilangda agingga a nakabasbassiten no idilig idi. Nanipud idi dekada 1960, bimmassit ti bilang dagiti wood stork manipud 6,000 nga agitlogen a billit agingga iti 500 laeng, a mamagpeggad iti kakikitada. Agpegpeggad met dagiti nabaknang a pagtaraknan ti estado agpaay iti industria a shellfish iti Florida Bay. Impadamag ti maysa a gubuayan a ti populasion dagiti amin nga addaan duri, manipud ugsa agingga kadagiti pawikan, bimmassit iti 75 porsiento agingga iti 95 porsiento.

Adda met dagiti makamulit a bambanag a kas kadagiti abuno ken dagiti mayayus a pestisidio nga in-inut a mangmulit iti daga ken danum a maikuyog iti kankanayon a pananggamgam ti agrikultura ken dadduma pay nga aramid ti tao. Nailasin ti adu a mercury kadagiti amin a tukad ti food chain, manipud kadagiti ikan iti baresbes agingga kadagiti raccoon ken buaya ken dagiti pag-ong. Nabalakadan dagiti mangngalap a dida agsida iti bass ken paltat a nakalap iti dadduma a danum a naglaon iti mercury a naagsep ti daga. Dagiti panther nabiktimada met iti panangraut ti tao, a natayda saan laeng a gapu iti pannakasabidong iti mercury no di ket pinatay dagiti mangnganup. Agpegpeggad unay daytoy nga ayup ta mapapati nga awan pay 30 ti bilang dagiti adda iti intero nga estado ken 10 ti adda iti parke. Dandani met maungawen ti adu a katutubo a mula iti Everglade.

Patien ti dadduma a managpaliiw ken dagiti mangad-adal iti aglawlaw a mabalin a saanen a mapasubli ti Everglades. Mamati dagiti opisial ti gobierno ken parke ken adu a mangad-adal iti aglawlaw, nupay kasta, a babaen iti panangipaay iti gastosen ken napartak a panagtignay ti estado ken dagiti ahensia ti gobierno, mabalin a maispal ti Everglades. “Awan ti talaga a makaammo no kaano a dinton mapasubli daytoy nagdakkelan ken nakarikrikut a banag,” kinuna ti maysa nga opisial. “Nalabit din mapasubli.” Admitiren ti biologo a ni John Ogden ti posibilidad a saan a nalaka a mapasubli ti Everglades, ngem manginanama. “Masapul a manginanamaak,” kinunana. “Ti pagpilian ket maysa a biolohikal a disierto, nga addaan iti nabatbati a parke a naglaon iti sumagmamano a buaya ditoy, sumagmamano a pagumokan ti tumatayab sadiay ken maysa a napintas a museo nga iti tengngana addaan panther a naseksekan iti kapas.”

Ti napigsa nga ikkis dagiti opisial iti Florida, biologo, ken mangad-adal ti aglawlaw iti intero a nasion, nangngeganen dagiti opisial ti gobierno ken dagiti politiko idiay Washington, agraman ti presidente ken bise presidente ti Estados Unidos. Ita agpalplano manen ti U.S. Army Corps of Engineers iti baro a proyekto, a dayta ti dinadael idi dagiti sinarunoda adu a tawenen ti napalabas. Inanamaenda ti panangispaldanto iti Everglades ken dagiti biag nga adda kenkuana, imbes a paatianan dayta, tambakan, ken baliwan ti ayusna.

Nabatad, ti kapatgan isu ti danum. “Ti pakaibatayan ti panagballigi ket nadaldalus a danum​—ken adu a danum,” insurat ti U.S.News & World Report, ket “addanto laeng nadalus a danum no makissayan ti maipapaay a danum iti agrikultura ken kadagiti siudad. Dagiti pagmulmulaan iti unas ken nateng iti abagatan a Florida ti mabalin a maksayan.” “Narigat ti panangbingay iti danum, ngem umdasen ti naitedmi, ket saankamin a makaited pay,” kinuna ti superintendente iti Everglades Park a ni Robert Chandler. “Masapul a tumulong a mangitalimeng dagiti dadduma,” kinunana. Pagamkan dagiti nangidaulo iti pannakaisubli ti Everglades a dagiti agmulmula iti unas idiay Florida ken dagiti mannalon a nalawa ti dagada idiay Everglades ti kapingetan a mangbusorto iti proyekto. Babaen ti panangisakripisio iti biag nga adda iti Glades, adu a danum ti maipapaayus a mangipaay iti kasapulanda.

Ti pannakaisubli ken pannakaispal ti Everglades ti kabilgan ken kanginaan a plano a panangisubli iti historia. “Daytoy ramanenna ti adu unay a kuarta, ramanenna ti adu a daga, ken ramanenna ti nasaknap a pannakaisubli ti ecosystem a ditay pay nakitkita idi iti sadinoman iti lubong,” kinuna ti opisial a mangay-aywan iti proyekto ti Everglades idiay World Wildlife Fund. “Iti sumaganad a 15 agingga iti 20 a tawen, iti aganay a $2 bilion,” inlawlawag ti magasin a Science, “ti Corps ken ti estado ken ti dadduma nga ahensia ti gobierno planoda a baliwan ti panagayus ken ti pagayusan ti danum iti intero nga ecosystem ti Everglades ti Florida, agraman ti 14,000 kilometro kuadrado [5,400 milia kuadrado] a baresbes ken dagiti naibangon a kanal ti danum.”

Mainayon pay, ti plano sapulenna ti pananggatang iti agarup 40,000 nga ektaria a kataltalonan iti asideg ti Danaw Okeechobee ken pagbalinen dayta a baresbes a mangsagatto kadagiti makamulit a mayayus kadagiti nabatbati a kataltalonan. Sipupungtot nga agprotesta dagiti agmulmula ti unas maipapan iti naisingasing a panangkissay iti maysa a sentimo iti tunggal libra a tulong ti gobierno iti industria tapno makaurnong iti kanayonan a kuarta a mangdalus iti Everglades. “Ti pannakaisubli masapul a bayadan dagidiay a nagunggonaan unay iti pannakadadael dayta: dagiti agmulmula ti unas ken dagiti managproseso iti Florida,” kinuna ti editorial ti diario a USA Today. Napattapatta a ti maysa a sentimo iti tunggal libra a makissay iti asukar ti Florida makapataudto iti $35 milion iti tinawen.

Mainanama nga agtultuloyto ti dangadang​—dagiti mannalon ken dagiti agmulmula iti unas kontra kadagiti biologo, dagiti mangad-adal iti aglawlaw, ken dagiti managayat iti nakaparsuaan​—a kas iti dadduma a paset ti Estados Unidos a sadiay dagita met laeng a grupo ti aglalaban. Nagpakaasi ni Bise Presidente Gore maipaay iti pannakitinnulong. “Babaen iti panagtitinnulong,” kinunana, “marisuttayo daytoy a panagsisina ket masiguradotayo ti makagunggona nga aglawlaw ken narang-ay nga ekonomia. Ngem itan ti tiempo a panagtignay. Awanen ti sabali pay nga Everglades iti lubong.”

[Ladawan iti panid 13]

Buaya

[Credit Line]

USDA Forest Service

[Ladawan iti panid 14]

Bald eagle

[Ladawan iti panid 15]

Puraw nga ibis

[Ladawan iti panid 15]

Agparis nga agum-umok nga anhinga, wenno snakebird

[Ladawan iti panid 16]

Tallo a raccoon a magmagna iti danum

[Ladawan iti panid 16]

Egret

[Ladawan iti panid 16, 17]

Dakkel a blue heron

[Ladawan iti panid 17]

Limpkin, maawagan met agsangit a billit

[Ladawan iti panid 17]

Dagiti piek a cormorant