Ti Karit ti Panangaywan

“NO DADDUMA kayatko a lisian ti kasasaad. Ngem kasapulannak nga ad-adda pay ngem idi. No dadduma mariknak nga agsolsoloak.”​—Ni Jeanny, a nangaywan iti 29-anyos nga asawana iti 18 a bulan sakbay a natay gapu iti tumor ti utek.a

“Addada tiempo a masuronak ken ni Nanang, ket kalpasanna marurodak iti bagik. Mariknak a napaayak no diak nagballigi a nangtaming iti kasasaad.”​—Ni Rose, 59, a nangaywan iti masakit ken naidalit idi a nanangna nga agtawen iti 90.

Makapaupay iti pamilia ken gagayyem a madamag ti makapapatay wenno nadagsen a sakit. “Iti tiempo ti panang-diagnose mabigbig ti tunggal pamilia nga agsolsoloda. Mabalin a dida pagaammo ti asinoman nga addaan iti kastoy a parikut,” kuna ni Jeanne Munn Bracken iti Children With Cancer. Masansan met a “maklaat[da] ken di mamati,” kas ken Elsa idi naammuanna nga addaan kanser ti 36-anyos a nasinged a gayyemna a ni Betty. Nakarikna ni Sue, a masaksakit idi ni tatangna, ti “danag, kinaliday” idi naammuanna kamaudiananna a matmatayen iti kanser ni tatangna.

Nalabit kellaat a mabigbig dagiti miembro ti pamilia ken gagayyem a mapilitanda nga agaywan​—mangipaay iti pisikal ken emosional a kasapulan ti masakit. Nalabit masapul a mangisaganada iti makapasalun-at a taraon, mangpatomar iti agas, iyurnos ti panagpadoktor, asikasuen dagiti bisita ti pasiente, agsurat maipaay iti pasiente, ken ad-adu pay. Masansan a dagita nga aramid maiseksekda iti okupado unayen nga eskediul.

Bayat a kumaro ti kasasaad ti pasiente, nupay kasta, ad-adda pay a narigat ti trabaho a panangaywan. Ania ti mabalin a ramanen daytoy? “Isuamin!” kuna ni Elsa maipapan iti naidaliten a gayyemna a ni Betty. “Panangdigus ken panangpakan kenkuana, panangtulong kenkuana no agsarua, panangibelleng iti isbona.” Ni Kathy, nupay addaan iti amin-tiempo a trabaho, masapul nga aywananna ti masakit a nanangna. Ni Sue, a nadakamat itayen, estoriaenna ti panangala ken panangilista iti temperatura [ni tatangna] iti tunggal kagudua ti oras, labaranna no ngumato ti gurigorna, ken sukatan ti kawesna ken dagiti abbong ti kama iti tunggal sumagmamano nga oras.”

Ti kalidad ti panangaywan a maawat ti pasiente agpannuray unay iti salun-at dagidiay mangipapaay iti panangaywan. Ngem, ti rikrikna ken kasapulan dagidiay agay-aywan iti masakit masansan a di maikankano. Talaga a nakarigrigat no ti panangaywan agresulta laeng iti panagsakit ti bukot ken abaga. Ngem, kas patalgedan ti kaaduan nga agay-aywan, kasapulan ti adu nga anus iti panangaywan.

“Nakababain Dayta”

“Masansan a deskribiren dagiti panagadal ti rigat nga agtaud iti di nainsiriban, nakababain nga ugali, ken ti kinasalawasaw [ti pasiente],” kuna ti The Journals of Gerontology. Kas pagarigan, deskribiren ni Gillian ti napasamak idi kiniddaw ti maysa a gayyem iti Nakristianuan a gimong a maam-ammo ti baketen nga inangna. “Basta minulagatan laeng ni Nanang ket di simmungbat,” malagip ni Gillian a sililiday. “Nakababain ket nakasangitak.”

“Dayta ti maysa kadagiti karirigatan a banag nga ibturan,” kuna ni Joan, nga agkabaw ti asawana. “Daytat’ mamagbalin kenkuana a di mangikankano iti nasayaat a kababalin,” ilawlawagna. “No mangankami iti ruar a kadua dagiti sabsabali, mapan no dadduma kadagiti sabali a lamisaan iti panganan, ramananna ti jam, ket isublina ti nausaren a kutsara iti pagyanan ti jam. No bumisitakami iti kaarruba, agtupra iti dalan iti hardin. Nakarigrigat nga ikkaten iti panunotko a nalabit pagsasaritaan ti sabsabali dagitoy nga ugali ken nalabit ibilangda nga awan daydayawna. Pamrayak laengen ti agulimek.”

“Maamakak a No Dikam Maaywanan a Naimbag . . .”

Ti panangaywan iti masakit unay nga ingungoten mabalin a makapaamak a kapadasan. Ti agaywan nalabit maamak iti mapasamak bayat a kumaron ti sakit​—nalabit maamak pay ketdi iti ipapatay ti ingungotenna. Nalabit maamak pay nga awanton ti bileg wenno abilidadna a mangtaming kadagiti kasapulan ti pasiente.

Kastoy ti panangisalaysay ni Elsa iti makagapu iti panagamakna: “Maamakak a mabalin a pisikal a madangranak ni Betty, ket manayonan ti panagsagabana, wenno mabalin a makaaramidak iti banag a mangpaababa iti biagna.”

No dadduma ti pagamkan ti pasiente agbalin a pagamkan ti agaywan. “Kasta unay ti panagamak ni tatangko a maltotan ket no dadduma nakaro ti panagbutengna,” impudno ni Sue. “Maamakak a no dikam maaywanan a naimbag, mabalin a maltotan ket mapadasanmi ti pagam-amkanna unay.”

“Nalabit Ladingitenyo a Saanen a Kas Idi ti Kasasaadda”

“Kadawyan laeng nga agladingit ti tattao nga agay-aywan iti ingungoten nga addaan nadagsen a sakit,” kuna ti Caring for the Person With Dementia. “Bayat a kumaro ti sakit ti pasiente, nalabit mapadasanyo ti kinaawan ti kadua ken ti relasion a nakapatpateg unay kadakayo. Nalabit ladingitenyo a saanen a kas idi ti kasasaadda.”

Deskribiren ni Jennifer no kasano a naapektaran ti pamiliana babaen iti kankanayon a panagkapuy ti salun-at ni nanangna: “Maupaykami. Mailiwkami iti naragsak a pannakisarsaritana. Maladingitankam unay.” Ilawlawag ni Gillian: “Diak kayat idi a matay ni nanangko, ket diak met kayat nga agsagaba. Agkarasangitak.”

“Mariknak a Nailaksidak, Makapungtotak”

Nalabit mapampanunot ti agay-aywan: ‘Apay a napasamak daytoy kaniak? Apay a di tumulong dagiti dadduma? Dida kadi makita a diakon makaibtur? Mabalin kadi nga ad-adda koma a makitinnulong ti pasiente?’ No dadduma, mabalin a marikna ti agay-aywan a makaunget unay iti kasla kumarkaro a di nainkalintegan a kiddaw ti pasiente ken dagiti dadduma a miembro ti pamilia kenkuana. Kuna ni Rose, a nadakamat itay iti pangrugian: “Masansan a makaungetak a nangnangruna iti bagik​—iti panunotko. Ngem kuna ni Nanang a madlaw iti rupak.”

Ti agay-aywan ti mabalin a mangibaklay iti pakaupayan ken pakarurodan ti pasiente. Iti libro a Living With Cancer, ilawlawag ni Dr. Ernest Rosenbaum a dadduma a pasiente “nalabit mapadasanda no dadduma ti pungtot ken leddaang a ti kaasitgan a tao a makitada ti mabalin a puntiriana . . . Daytoy a pungtot gagangay a maiparangarang a kas pannakarurod kadagiti babassit a bambanag nga iti gagangay a tiempo di pay ikankano ti pasiente.” Kaawatan a daytoy nayonanna pay ti pakarigatan ti nakaron ti panagibturna nga ingungoten a mangikagkagumaan a mangaywan iti pasiente.

Ni Maria, kas pagarigan, inaramidna ti makomendaran unay a panangaywan iti matmatayen a gayyemna. Sagpaminsan, nupay kasta, kasla nasintir unay ti gayyemna ken dagus a sabali ti pagawatanna. “Mangpasakit ti nakem ken nauyong, mangpabain kadagiti ingungoten,” ilawlawag ni Maria. Kasano ti panangapektar daytoy ken ni Maria? “Iti dayta a tiempo, kasla ‘maawatan’ ti maysa ti pasiente. Ngem no panunotek dayta kalpasanna, mariknak a kaslaak nailaksid, makaunget, agduadua​—ken saan a rumbeng a mangipakita iti ayat.”

Kinuna ti maysa a panagadal a naipablaak iti The Journals of Gerontology: “Mabalin a kumaro ti pungtot agingga iti punto a nakaron dagiti kasasaad iti panangaywan [ket] no dadduma agbanag iti aktual wenno pinanggep a kinaranggas.” Natakuatan dagiti managsirarak a dandani 1 iti tunggal 5 nga agay-aywan ti agamak a nalabit agbalinda a naranggas. Ket nasurok a 1 iti 20 ti talaga a nagbalin a naranggas iti pasientena.

“Makonsiensiaak”

Adu nga agay-aywan ti makonsiensia. No dadduma ti panangsidir ti konsiensia sarunuen ti pungtot​—kayatna a sawen, makonsiensiada agsipud ta mariknada a makapungtotda sagpaminsan. Dagita a rikna bannogenna ida agingga iti punto a mariknada a saandan a makaibtur.

No dadduma, awanen ti pamuspusan no di paaywanan ti pasiente iti maysa nga institusion wenno ospital. Daytoy a pangngeddeng mabalin a makasair ti nakem a mangdadael iti rikna ti agay-aywan. “Idi napilitanakon a mangipan ken Nanang iti pagaywanan, nariknak a lipliputak, ilaklaksidko,” kuna ni Jeanne.

Mayospital man ti pasiente wenno saan, mabalin a makonsiensia dagiti ay-ayatenna a di umdas ti ar-aramidenda kenkuana. Kinuna ni Elsa: “Masansan a masnaayanak ta kurang a talaga ti tiempok. Adda tiempo a ti gayyemko dinak palubosan a pumanaw.” Mabalin nga adda met pakaseknan a mabaybay-an dagiti dadduma a rebbengen iti pamilia, nangnangruna no ti agay-aywan busbosenna ti adu unay a tiempo iti ospital wenno masapul nga ad-adu nga oras ti panagtrabahona tapno makatulong nga agbayad iti dumakdakkel a babayadan. “Masapul nga agtrabahoak tapno makatulong iti gastos,” insennaay ti maysa nga ina, “ngem makonsiensiaak ta awanak iti pagtaengan a mangaywan kadagiti annakko.”

Nabatad, dagiti agay-aywan kasapulanda unay ti panangandingay, nangnangruna kalpasan ti ipapatay ti inaywananda. “Ti karirigatan a rebbengek [kalpasan ti ipapatay ti pasiente] . . . isu ti panangep-ep iti pannakakonsiensia ti nagaywan, a masansan a dina madakamat,” kuna ni Dr. Fredrick Sherman iti Huntington, New York.

No saan a maipeksa dagitoy a rikna, mabalin a makadangranda iti agay-aywan ken iti pasiente. Ania, ngarud, ti maaramidan dagidiay agay-aywan tapno mapagballigianda dagitoy a rikna? Ken ania ti maaramidan ti dadduma​—dagiti miembro ti pamilia ken gagayyem​—tapno matulongan ida?

[Footnote]

[Kahon iti panid 5]

Ipategyo Ida!

“AMMOMI a 80% kadagiti panangaywan iti lallakay ken babbaket iti pagtaengan ti aramiden dagiti babbai,” kuna ni Myrna I. Lewis, katulongan a propesor iti departamento ti panangagas iti komunidad idiay Mount Sinai Medical School, New York.

Impakita ti maysa a panagadal kadagiti agay-aywan a babbai, a naipablaak iti The Journals of Gerontology,b nga 61 porsiento kadagiti babbai ti nangipadamag nga awan ti nagun-odanda a tulong ti pamilia wenno dagiti gagayyem. Ken nasurok a kagudua (57.6 porsiento) ti nagkuna a dida nakagun-od iti umdas nga emosional a panangandingay ti asawada. Iti Children With Cancer, impatuldo ni Jeanne Munn Bracken a nupay no ti ina ti mangibaklay iti ad-adu a panangaywan, “mabalin a mangliklik ti ama ket ipamaysana ti trabahona.”

Nupay kasta, adda dakkel a proporsion ti panangaywan nga ipapaay dagiti lallaki, kuna ni Dr. Lewis. Kas pagarigan, ti assawa a lallaki a dagiti babbaketda addaan iti Alzheimer’s disease ket grupo a kalalainganna ti kadakkelna. Ket pudno a marigatanda iti panangaywan iti ingungotenda a masakit. “Nalabit kadagiti amin, dagitoy a lallaki ti nangnangruna a marigatan,” ituloy ni Lewis, “agsipud ta gagangay nga inaunada ngem dagiti assawada ken nalabit nakapuy met ti salun-atda. . . . Kaaduan kadakuada ti saan a nasanay kadagiti praktikal a pamay-an ti panangaywan.”

Masapul nga annadan dagiti pamilia ti panagannayas a padagsenan ti maysa a miembro a kasla nagsayaat ti panangtamingna iti karit. “Masansan adda maysa a miembro ti pamilia nga agaywan a kanayon iti ingungoten,” kuna ti libro a Care for the Carer. “Ti ad-adu a porsiento daytoy ket babbai a bumakbaket metten. . . . Madlaw met a kaaduanna dagiti babbai ti ‘nainkasigudan’ nga agaywan . . . , ngem ipateg koma dagiti pamilia ken gagayyem daytoy.”

[Footnote]

[Ladawan iti panid 6]

Masapul dagiti agay-aywan ti panangandingay iti panangsarangetda iti panangsidir ti konsiensia ken panagpungtot