Panangipateg iti Agay-aywan​—No Kasano a Makatulong ti Dadduma

“AGASSAWAKAMIN ken ni Lawrie iti 55 a tawen​—naundayen a tiempo​—ket nakaragragsak dagita a tawen! No kabaelak la koma nga aywanan ditoy balay, aywanakon. Ngem kimmapuy metten ti salun-atko. Idi agangay, masapul nga ipaaywankon iti nursing home. Diak maibturan ti kinasanaang ti panangisalaysayko iti daytoy. Ay-ayatek ken pagraemak unay ket masansan a bisitaek agingga a kabaelak. No iti pisikal, awanen ti mabalinko nga aramiden.”​—Ni Anna, maysa a 78-anyos a babai a nangaywan iti asawana nga addaan Alzheimer’s disease iti nasurok a 10 a tawen ken inaywananna met iti napalabas nga 40 a tawen ti balasangda nga addaan Down’s syndrome.a

Saan a karkarna ti kaso ni Anna. Impalgak ti surbey idiay British Isles nga “iti dadduma a grupo ti edad (ti edad nga 40 ken nasursurok ken edad a 50 ken nasursurok) adda maysa iti tunggal dua a babbai nga agay-aywan.” Kas naisalaysay itayen, ti emosional a pannakariribuk ken dagiti parikut a sangsanguen dagiti agay-aywan mabalin a kasla din maibturan no maminsan.

“Patiek nga agarup 50% kadagiti agay-aywan ti agleddaang bayat ti umuna a tawen ti panagaywanda,” kuna ni Dr. Fredrick Sherman, iti American Geriatrics Society. Kadagiti babbaketen a kas ken Anna, ti kumapkapuyen a pigsa ken salun-atda pagbalinenna ti kasasaad a narigrigat a tamingen.

Tapno matulongan dagiti agay-aywan a mangsaranget kadagiti rebbengenda, masapul nga ammotayo dagiti kasapulanda. Ania dagidiay a kasapulan, ken kasano nga ipaaytayo ida?

Masapul nga Agsao Dagiti Agay-aywan

“Masapul nga agaliwaksayak,” kinuna ti maysa a babai a timmulong a nagaywan iti matmatayen a gayyemna. Kas naipakita iti immuna nga artikulo, masansan a nalaklaka a sanguen ken tamingen dagiti parikut no maisarita ida iti mannakaawat a gayyem. Natakuatan ti adu nga agay-aywan a makarikna a kasla nasiluanda kadagiti kasasaadda a ti panangisarsarita iti kasasaadda ti timmulong kadakuada a nangpalag-an iti riknada ken nangbang-ar iti namedmedan a rikriknada.

Malagip ni Jeanny dagidi tiempo a panangay-aywanna iti asawana, “Apresiarek no mabigbig dagiti gagayyem nga agpadpadakami a makasapul iti panangandingay.” Ilawlawagna a dagidiay agay-aywan masapulda ti pammaregta ken, no dadduma ti pangyebkasan iti ladingitda. Umanamong ni Hjalmar, a timmulong a nangaywan iti masakit a bayawna: “Masapulko ti maysa a dumngeg kadagiti pagam-amkak ken parikutko ken ti makaawat no ania ti riknak.” Maipapan iti nasinged a gayyemna, kuna pay ni Hjalmar: “Nagsayaatan ti bumisita kenkuana, uray iti kaguduat’ oras laeng. Umimdeng kaniak. Talaga nga ipategnaka. Mariknak a mabang-aranak kalpasan dayta.”

Dagiti agay-aywan makagun-odda iti adu unay a pammaregta manipud iti mannakaawat nga umimdeng. Nainsiriban a mamalakad ti Biblia: “Masapul a nasiglat koma maipapan iti panagdengngeg, nainayad maipapan iti panagsao.” (Santiago 1:19) Impalgak ti maysa a report iti The Journals of Gerontology a ti “laeng pannakaammo nga adda magun-odan a panangandingay masansan nga umdasen a mangipaay iti adu a bang-ar.”

Malaksid iti maysa nga umimdeng ken ti panangandingay, nupay kasta, ania pay ti masapul dagiti agay-aywan?

Panangipaay iti Praktikal a Tulong

“Magunggonaan ti pasiente ken ti pamilia iti aniaman a pamay-an a panangyebkas iti ayat ken pammaregta,” kuna ni Dr. Ernest Rosenbaum. Kas pangrugian, mabalin a mayebkas ti kasta nga “ayat ken pammaregta” bayat ti personal nga isasarungkar, bayat ti iyaawag iti telepono, wenno iti maysa nga ababa a surat (a mabalin a mapakuyogan kadagiti sabong wenno dadduma pay a sagut).

Malagip ni Sue ti sinagrap ti pamiliana a panangandingay idi matmatayen ni tatangna iti Hodgkin’s disease, “Makaliwliwa no sumarungkar ti gagayyem iti apagbiit. Maysa kadagiti gagayyemko,” kunana, “ti simmungbat iti telepono ken tinulongannak a naglaba ken implantsaannakami amin.”

Ti panangandingay kadagiti agay-aywan mabalin, ken rumbeng, nga iramanna dagiti espesipiko, makita a tulong. Malagip ni Elsa: “Natakuatak a makatulong ti panangipaay dagiti gagayyem iti praktikal a tulong. Saanda laeng a kinuna: ‘No adda maitulongko, ibagam laeng.’ Imbes ketdi, kinunada: ‘Mapanak makitienda. Aniat’ gatangek agpaay kenka?’ ‘Mabalin kadi a siakon ti mangtaripato iti hardinmo?’ ‘Mabalin a bantayak ken ibasaak ti pasiente.’ Ti natakuatanmi a praktikal a banag isu ti panangyurnos a mangibati dagiti bisita iti naisurat a mensahe iti notebook no nabannog idi ti masakit a gayyemko wenno matmaturog. Dayta ti nangparagsak unay kadakami amin.”

Dagiti espesipiko a kiddaw a tumulong mabalin nga iramanna ti aniaman a trabaho. Ilawlawag ni Rose: “Inapresiarko ti tulong a mangurnos kadagiti kama, panagsurat agpaay iti pasiente, panangsangaili kadagiti bisita ti pasiente, pananggatang iti agas, pananggulgol ken panangayus iti buok, panaginnaw.” Makatulong met ti pamilia ken dagiti gagayyem iti agay-aywan babaen ti pannakisinnublat a mangpakan.

No maitutop, praktikal met ti tumulong kadagiti simple a paset ti panangtaripato. Kas pagarigan, nalabit masapul ti agay-aywan iti tumulong a mangpakan wenno mangdigus iti pasiente.

Dagiti maseknan a miembro ti pamilia ken gagayyem nalabit mangipaayda iti praktikal a tulong no nabiit pay ti sakit, ngem no ngay agpaut ti sakit? Gapu iti okupado unayen nga eskediultayo, nalabit nalakatay laeng a malipatan ti agdama​—ken nalabit kumarkaro​—a rigat a sangsanguen dagiti agay-aywan. Anian a nakalkaldaang no mangrugin a mapukaw ti kasapulan unay a panangandingay!

No mapasamak dayta, nainsiriban no mangangay ti agay-aywan iti panagtataripnong ti pamilia tapno pagsasaritaan ti pannakaaywan ti pasiente. Masansan a posible ti mangkiddaw iti tulong dagiti gagayyem ken kabagian a nangipamatmat a situtulokda a tumulong. Kastoy ti inaramid ni Sue ken ti pamiliana. “Idi rimsua dagiti pakasapulan,” isalaysayna, “nalagipmi dagidiay nangitukon a tumulong ket tineleponuanmi ida. Ammomi a mabalin a kiddawenmi ti tulongda.”

Pagbakasionenyo Ida

“Nasken unay,” kuna ti libro a The 36-Hour Day, “para kenka [nga agay-aywan] ken ti [pasientem]​—nga adda regular a tiempom a ‘mangpanaw’ iti duapulo ket uppat nga oras a panangaywan iti nakaro ti sakitna a tao. . . . Ti panagbakasion, a di mangaywan iti [pasiente], ti maysa kadagiti kapapatgan a bambanag a mabalinyo nga aramiden tapno makapagtultuloykayo nga agaywan iti maysa a tao.” Umanamong kadi dagiti agay-aywan?

“Sigurado,” kuna ni Maria, a timmulong a nangaywan iti nasinged a gayyem a matmatayen gapu iti kanser. “Panapanawen, masapul nga ‘agbakasionak’ ken adda sumublat kaniak nga agaywan iti apagbiit.” Ni Joan, a nangaywan iti asawana nga addaan iti Alzheimer’s disease, kasta met laeng ti kapanunotanna. “Maysa kadagiti kadakkelan a kasapulanmi,” kunana, “isu ti panapanawen a panagbakasionmi.”

Kasano, nupay kasta, a makapagbakasionda iti rigat dagiti rebbengenda? Ni Jennifer, a timmulong a nangaywan kadagiti lakay ken baketen a nagannakna, ipamatmatna no kasano a nabang-aran: “Maysa a gayyem ti pamilia ti mangaywan ken nanang iti agmalem tapno makainanakami.”

Nalabit mapaginanayo ti agay-aywan babaen ti panangitukon nga iruaryo ti pasiente iti apagbiit, no praktikal nga aramiden dayta. Kuna ni Joan: “Makapabang-ar no adda mangiruar iti asawak tapno makapagbukbukodak iti sagpaminsan.” Iti kasumbangirna, mabalin a mangbusboskayo iti tiempo a kadua ti pasiente iti balayna. Aniaman kadagitoy, ipamuspusanyo a makagun-od ti agay-aywan iti kasapulan unay a panaglinglingay.

Laglagipenyo, nupay kasta, a saan a kanayon a nalaka ti agbakasion para kadagiti agay-aywan. Nalabit makonsiensiada a mangpanaw iti ingungotenda. “Saan a nalaka ti mangpanaw iti kasasaad ken agpalpaliwa wenno aginana,” inamin ni Hjalmar. “Mariknak a kayatko nga addaak idiay a kanayon.” Ngem natakuatanna a nataltalna ti isipna no makapagbakasion no saan unay a masapul ti bayawna ti panangasikaso. Inyurnos ti dadduma a maaywanan ti ingungotenda iti day-care center nga agpaay kadagiti adulto iti sumagmamano nga oras.

Panagpatingga ti Amin a Sakit

Talaga a nagdakkel a rebbengen ti mangaywan iti ingungoten a nakaro ti sakitna. Nupay kasta, makaparagsak ken makapnek unay ti mangaywan iti ingungoten. Ipatuldo dagiti managsirarak agraman dagiti agay-aywan a mapabileg ti relasion ti pamilia ken dagiti gagayyem. Kanayon a makasursuro dagiti agay-aywan kadagiti baro a kalidad ken abilidad. Adut’ makasagrap met kadagiti naespirituan a gunggona.

Ti kapapatgan, ipasimudaag ti Biblia a ni Jehova ken ti Anakna, ni Jesu-Kristo, dagiti naasi unay nga agay-aywan. Ipanamnama ti padto ti Biblia kadatayo a ti panungpalan dagiti amin a sakit, panagsagaba, ken ipapatay asidegen. Iti mabiiten, ti manangipateg a Namarsua ti tao gunggonaannanto dagiti nalinteg nga agindeg iti daga iti biag nga agnanayon iti naan-anay a makapasalun-at a baro a lubong​—lugar a sadiay “ti agtaeng dinanto kunaen, ‘Masakitak.’”​—Isaias 33:24; Apocalipsis 21:4.

[Footnote]

[Blurb iti panid 11]

Ti pagimbagan ti tao a masakit agpannuray a mismo iti pagimbaganyo

[Blurb iti panid 12]

Ti panangandingay dagiti nasayaat a gagayyem adut’ maaramidanna a mamagtultuloy kenka a mangsaranget kadagiti karirigatan a tiempo

[Kahon iti panid 12]

Makagunggona ti Panangaywan

‘MAKAGUNGGONA?’ nalabit kunaen ti dadduma. ‘Kasano a makagunggona?’ Pangngaasiyo ta usigenyo ti imbaga dagiti sumaganad nga agay-aywan iti Agriingkayo!:

“Ti panangidian kadagiti bukod a panggep ken tarigagay dina kayat a sawen a basbassit ti kinaragsak. ‘Ad-adu ti kinaragsak iti panangted ngem iti panangawat.’ (Aramid 20:35) Makapnek unay ti mangaywan iti maysa nga ingungoten.”​—Joan.

“Agyamanak ta natulongak ti kabsatko ken bayawko iti tiempo a pudno a kasapulanda​—uray didak masubadan. Ad-adda a pinasingednakami. Inanamaek nga addanto tiempo a mausarko ti kapadasak a tumulong iti maysa a tao nga adda iti umasping a kasasaad.”​—Hjalmar.

“Kas iti masansan nga ibagak idi iti masakit a gayyemko a ni Betty, ad-adu ti nagun-odak ngem ti impaayko. Nasursurok ti makipagrikna ken aganus. Nasursurok a mabalin a taginayonen ti positibo a kababalin iti sidong dagiti karirigatan a kasasaad.”​—Elsa.

“Nagbalinak a nabilbileg a tao. Naammuak a naan-anay no kasano ti agpannuray ken Jehova a Dios iti inaldaw ken ti panangpennekna kadagiti kasapulak.”​—Jeanny.

[Kahon iti panid 13]

No Bumisita iti Agay-aywan

• Umimdeng a buyogen ti pannakipagrikna

• Mangted iti naimpusuan a komendasion

• Mangipaay iti espesipiko a tulong

[Dagiti ladawan iti panid 10]

Andingayenyo dagiti agay-aywan babaen ti pannakitienda ken panagluto para kadakuada wenno panangtulong kadakuada a mangaywan iti pasiente