Maysa ket Kagudua a Siglo Dagiti Subway
BABAEN TI KORESPONSAL TI AGRIINGKAYO! IDIAY HUNGARY
KASLA di mamati dagiti para kali iti usok a mangmatmat iti nakalida. Tawen daydi ti 1912. Iti kaunggan dagiti kalsada ti New York City, bayat a kalkalienda ti silpo ti kaar-aramid a subway, nakalida ti dakkel a nalmeng a siled. Nagdaeg ti pannakaarkos ti siled—kasla palasio! Iti unegna, addada sarming, kandelero, ken fresco. Dagiti panel a kayo, nga agkulkulatlat gaput’ kinabayagdan, ti mangar-arkos pay laeng kadagiti diding. Iti tengnga ti siled, adda nagpintas a burayok, a nabayagen nga awan danumna.
Ti siled agturong iti usok. Iti nakasdaawan dagiti trabahador, adda sadiay ti nagpintas pannakadekorasionna a 22-pasaherona a kotse ti subway kadagiti rilesna. Adda kadin sabali a subway iti uneg ti New York sakbay daydiay kalkalienda? Asino ngatat’ nangaramid itoy a lugar?
Dagiti Usok ken Riles iti Uneg ti Daga
Rinibun a tawen a maus-usar dagiti dalan iti uneg ti daga agpaay iti panagminas, panangsuplay iti danum, ken operasion dagiti militar. Nupay kasta, nabiit pay dagiti paandaren ti makina a pangibiahe kadagiti pasahero iti uneg ti daga. Idi kattapog ti 1800, napnuan dagiti kalsada idiay London, Inglatera, iti amin a mapanunot a kita ti kontemporario a lugan, malaksid pay ti nagadu a tattao a magmagna. Rinibu ti inaldaw a mangballasiw iti Thames, babaen man iti balsa wenno iti London Bridge. No dadduma, nakabambannayat ti taray dagiti lugan isu a piman pay ta kitkitaen lattan dagiti negosiante a laylayen ti init ti apit nga inkagumaanda nga ipan idiay tiendaan.
Nakapanunot ni Marc Isambard Brunel, maysa a Pranses nga inheniero nga agnanaed idiay Inglatera, iti timmulong idi agangay a mangpabassit iti problema ti London maipapan iti transportasion. Napaliiw idi ni Brunel ti maysa a shipworm nga agpakpakarigat a sumrek iti maysa a pedaso ti natangken nga oak. Napaliiwna a ti laeng ulo ti bassit a biruruko ti salsalakniban ti maysa a shell. Inusar ti shipworm dagiti natadem nga iking ti shell-na a mangabut iti kayo. Bayat a nagtultuloy, imbatina iti inabutanna ti nalamuyot a mangsalaknib a pangkalupkop nga apug. Iti panangyaplikarna iti daytoy a prinsipio, pinatente ni Brunel ti dakkel a naandur a salaknib ti usok, a maiduron iti uneg ti daga babaen kadagiti jack. Bayat nga inikkat dagiti trabahador ti daga manipud iti uneg ti pangsalaknib, ti pangsalaknib ti manglapped iti panagtebbag. Bayat a mayun-uneg ti pangsalaknib iti uneg ti daga, dadduma a trabahador ti mangikabil kadagiti ladrilio iti uneg ti baro nga usok a pangsuporta iti dayta.
Iti panangusar iti pangsalaknibna, sibaballigi a nakompleto ni Brunel ti kaunaan iti lubong nga usok iti uneg ti danum a naaramid iti nalukneng a daga, iti uneg ti Thames, idi 1843. Iti panangaramidna iti kasta, impakitana a posible ti agaramid iti usok ken nangisagana iti pamay-an para iti irarang-ay dagiti moderno a subway. Idi 1863, nalukatan ti damo a sistema ti subway iti lubong iti nagbaetan ti kangrunaan a terminal ti tren iti London, ket idi 1865, nagatang ti usok ni Brunel tapno mapaatiddog ti sistema. Dayta nga usok ket paset pay laeng ti London Underground.
Buteng—Mapampanunot ken Maikanatad
Kanayon nga adda idi dagiti bumusor iti transportasion iti uneg ti daga. Kadagidi tawen ti 1800, kabuteng ti adu a tattao ti sumrek iti uneg ti daga ta patienda a ti umap-apuy nga impierno adda iti maysa a disso iti uneg ti daga. Patien pay ti adu a tattao a makayakar pay kano iti sakit ken makasabidong nga atmospera ti nasipnget, naagneb nga usok.
Iti kasumbangir ti isyu, lallalo a pimmasnek dagiti managiplano iti siudad iti tarigagayda a mangiremedio kadagiti kalsada ti siudad. Nagbalin dagiti subway kas kangrunaan a tema ti panagdedebate dagiti politiko. Adda nga agpayso rason ti pannakaseknan maipapan iti kalidad ti angin iti subway. Naipadas ti nadumaduma a pamay-an ti bentilasion, saan a naballigi ti amin. Dadduma ti nangusar iti angin a partuaten dagiti tren; dadduma ti addaan iti nagbaballaet a tangbaw nga addaan iti sara a kapatas ti kalsada, napipigsa a bentilador, wenno dagiti nagtitipon a sistema. Tapno masumra dagiti sikolohikal a lapped iti iseserrek iti nasipnget a pagnaan iti uneg ti daga, naikabil dagiti de-gas a silaw kadagiti estasion. Mainaig iti kasta nga aglawlaw, nakita ti din maus-usar a subway ti New York a natakuatan dagita a trabahador idi 1912.
Ti Kaunaan a Subway ti New York
Iti ballasiw ti Atlantico manipud London, inut-utob ti sabali pay a nasaguday nga imbentor a ni Alfred Ely Beach, ti nakaro a situasion ti trapiko idiay New York. Kas managipablaak iti pagiwarnak a Scientific American, manangitandudo ni Beach kadagiti moderno a solusion dagiti nabayagen a parikut, kas iti panaglilinnetlet iti kalsada. Idi 1849, nangitukon iti karkarna a plano: “Mangaramid iti usok idiay Broadway,” maysa kadagiti kangrunaan nga aduan-lugan a kalsada, “nga addaan ruangan ken agdan iti kada suli. Daytoy a kalsada iti uneg ti daga ket maikkan iti doble a riles, nga addaan iti agsinnumbangir a kalsada agpaay kadagiti magna a pasahero.”
Kabayatan ti simmaruno a dua a dekada, nangisingasing met ti dadduma a manangparang-ay iti transportasion iti napartak-a-lugan para iti New York. Saan met laeng a napatgan amin dagitoy. Di kinayat ti lider dagiti managkunniber iti politika a ni Boss Tweed a kompetensiaen iti aniaman dagiti kompania ti transportasion nga agtaray iti rabaw ti daga, ti di legal a dakkel a panguartaanna. Ngem ti managdilihensia a ni Mr. Beach, a di pulos nangilaksid iti ideyana, minaysaanna ti nangiwat a ni Boss.
Nagun-odan ni Beach ti legal a prangkisa ti pannakaaramid ti dua nga agkasigkay nga usok, a bassit unay a pangibiahe kadagiti pasahero, iti uneg ti Broadway. Agserbi koma dagidi “a pangitulod kadagiti surat, pakete ken tagilako” iti kangrunaan nga opisina ti koreo. Kalpasanna, nagaplikar para iti pannakaamienda a mangipalubos kenkuana a mangaramid iti maysa laeng a dakkel nga usok, tapno makaekonomia kano. Uray kaskasano ket saan a nadlaw ti kinasikapna, ket naanamongan ti amienda. Dagus a rinugian ni Beach ti proyektona ngem di nakita. Nagkali manipud iti basement ti maysa a tiendaan ti lupot, nga ikkatenna ti rugit no rabii babaen kadagiti karison a nabalkut dagiti pilidna tapno saan madlaw. Iti 58 laeng a rabii, nairingpas ti 95 metro nga usok.
“Agrikrikus nga Angin”
Sipapanunot unay ni Beach iti makapalungnguop a polusion kadagiti subway ti London, kas resulta ti pannakausar dagiti makina a paandaren ti alingasaw ti karbon. Pinatarayna ti kotsena babaen iti “agrikrikus nga angin”—ti puersa manipud iti dakkel a bentilador a naikabil iti lukong iti maysa a pungto ti usok. Ti angin ti siaannad a mangiduron iti kotse iti 10 kilometro iti kada oras, nupay mabalin pay a sangapulo a daras a naparpartak ngem iti dayta. No madanon ti kotse ti sabali a pungto ti linia, mapuligos ti bentilador tapno mapagsubli ti kotse! Tapno masumra ti panagkitakit dagiti tattao a padasen ti umuneg iti daga, sinigurado ni Beach a ti nalawa a siled a pagurayan ti nasilawan a naimbag iti zircon, a maysa idin kadagiti kararaniagan ken kalalawagan a magun-odan. Ket inarkosanna dayta kadagiti pangluho a tugaw, estatua, kinurtinaanna dagiti sinan-tawa, ken uray pay ti dakkel a piano ken tangke ti goldfish! Nalukatan ti bassit a sistema ti transportasion iti di nakadlaw a publiko idi Pebrero 1870 ket daydit’ madagdagus, makakellaat a balligi. Iti makatawen, 400,000 a tattao ti simmarungkar iti subway.
Makapungtot idi ni Boss Tweed! Kas resultana, nagtignay dagiti politiko, ket inallukoy ni Tweed ti gobernador tapno anamonganna ti mangbusor a plano para iti tren a magna iti rabaw ti daga a nangingngina iti 16 a daras ngem iti sistema a paandaren ti angin iti uneg ti daga nga inlungalong ni Beach. Di nagbayag kalpasanna, naidarum ni Tweed, a nakaibaludanna aginggat’ tungpal biagna. Ngem ti danag a malugi ti stock-market idi 1873 ti nakaiwaksian ti subway iti atension dagiti managipuonan ken opisial, ket kamaudiananna, sinerraan ni Beach ti usok. Isu a ti usok nagtalinaed a di nakutkuti, agingga a gapu iti aksidente, nakali dayta idi 1912, nasurok a pito a tawen kalpasan ti panaglukat ti agdama a subway ti New York idi 1904. Ti paset ti orihinal nga usok ni Beach idi agangay ti nagbalin a paset ti agdama a City Hall Station, iti kangrunaan a lugar ti negosio ti Manhattan.
Ti “Millenium Underground Railway”
Nasurok bassit a sangagasut a tawenen ti napalabas, adda segseggaan idi ti Hungary. Idi 1896, sinelebraran ti Hungary ti maika-1,000 nga anibersario ti pannakaipasdekna. Idi arinunos ti maika-19 a siglo, ti kabesera ti pagilian, ti Budapest, ti naibilangen kadagiti kadakkelan a siudad iti Europa. Aglilinnetleten dagiti kalsadana. Nailungalong ti maysa a de-koriente a tren a magna iti rabaw ti daga para iti maikasangaribu a selebrasion tapno maliklikan ti panaglilinnetlet. Ngem saan a daydiay ti ideya a tartarigagayan dagiti autoridad ti munisipio, ket nailaksid ti singasing. Kabayatanna, ti London Underground ti nangabbukay iti imahinasion dagiti managiplano iti transportasion iti sabsabali a pagilian. Maysa a kasta nga eksperto idiay Hungary, ni Mr. Mór Balázs, insingasingna ti ideya ti de-koriente a subway. Naanamongan daytoy, ket nangrugi ti pannakaaramidna idi Agosto 1894.
Naaramid ti subway a nausar ti pamay-an a putden-ken-akkuban—nakali ti dati a kalsada, ket naikabil dagiti riles iti baba ti patas ti kalsada. Kalpasanna, naaramid ti patad nga atep iti rabaw ti trensera, ket nasukatan ti kalsada. Idi Mayo 2, 1896, nainagurasionan ti 3.7 kilometro a subway. Dakkel a rinang-ayan ti panaglugan kadagiti saggaysa a patarayen ti koriente a kotsena no idilig iti makasugkar a kapadasan nga ib-ibturan dagiti aglugan iti immuna a London Underground! Sumagmamano nga aldaw kalpasan a nalukatan, sinarungkaran ni Ari Francis Joseph I ti baro a sistema [ti subway] ket inanamonganna a maipanagan dayta kenkuana. Kabayatan dagiti napolitikaaan a bagyo a simmaruno, nupay kasta, nasukatan ti nagan ti sistema ti subway iti Millennium Underground Railway. Dayta ti kaunaan a subway iti kontinente ti Europa. Di nagbayag, simmaruno dagiti sabsabali. Idi 1900, nagandar ti Paris Métro, ket nangrugi ti serbisio ti subway ti Berlin idi 1902.
Ti Tren iti Uneg ti Daga Kalpasan ti 100 a Tawen
Para iti maika-1,100 a tawen ti anibersario ti Hungary idi 1996, naisubli ti subway iti sigud a kinapintas ken estilona. Dagiti babassit a baldosa a puraw ken eskarlata nga arkos iti igidna ti mangdekorasion kadagiti pader ti estasion. Nalawag a mabasa dagiti nagan ti estasion—naikuadroda iti baldosa iti diding. Naaramid manen dagiti landok a poste ken napinturan iti berde tapno maipalagip ti atmospera iti napalabas a siglo. Ti kangrunaan nga estasion ti Budapest iramanna ti museo ti tren, a pakakitaam iti maysa kadagiti orihinal a kotse ti subway—nasuroken a 100 ti tawenna! Mabuya met dagiti mainaig iti pannakaaramid ti Millennium Underground Railway agraman ti namodmoderno a Budapest Metro.
No sarungkaranda ti museo, nalawag pay laeng a malagip dagiti Saksi ni Jehova idiay Hungary ti nabiit pay a dakkel a naaramidan ti subway iti uneg ti daga iti Nakristianuan a panagbiagda ditoy. Iti unos ti panawen a naparitan ti trabahoda iti Hungary, siaannad nga inusar dagiti Saksi dagiti estasion daytoy nalatak a subway a pangiranudan kadagiti sabsabali maipapan iti Pagarian ti Dios. Manipud 1989, tinagiragsaken dagiti Saksi ti wayawaya a mangasaba idiay Hungary. Ngem mabalin a masarakanyo pay laeng ida idiay Millennium Underground Railway a mangiranranud iti pammatida iti Milenio a nadeskribir iti Biblia—ti 1,000 a tawen a panagturay ni Kristo—a dumtengton.
Ti Pammatawid Dagiti Immuna a Subway
Ita, ibiahe dagiti subway dagiti pasahero iti uneg ti daga kadagiti kangrunaan a siudad iti intero a lubong. Iti dadduma, nainayonen ti graffiti ken krimen kadagiti datin a parikut iti ungor ken polusion iti angin. Ngem adu a sistema ti mangipamatmat iti makaay-ayo, napintas ken praktikal a kalat dagidi nagkauna a nangdibuho iti subway. Napigsa pay laeng ti tarigagay a mangpaadu ken mangparang-ay iti pagluganan ti adu. Nabiit pay a nairingpas wenno madama a maar-aramid dagiti subway kadagiti siudad a kas iti Bangkok, Medellín, Seoul, Shanghai, Taipei, ken Warsaw. Masdaawto kadi dagiti immuna a nangdibuho iti subway kadagitoy? Nalabit saan—pinadpadaanandan ti kasta a nasaknap a panangusar iti maysa ket kaguduan a siglo.
[Dagiti ladawan iti panid 23]
1. Ti naibangon manen nga estasion ti Millennium Underground Railway Museum ti Budapest
2-4. Maysa kadagiti orihinal a kotse ti de-koriente a subway ti Millennium Underground Railway idi 1896