Dagiti Gubat ti Relihion Idiay Francia
IDI Domingo, Marso 1, 1562, ti duke dagiti Guise ken ni adingna a Charles, kardinal ti Lorraine—dua a lider ti Katolisismo iti Francia—ti agbibiahe idi a kadua dagiti armado a guardiada nga agturong idiay Vassy, maysa a purok iti daya ti Paris. Inkeddengda ti dumsaag iti simbaan idiay Vassy tapno makimisa.
Kellaat a nangngegda ti uni dagiti himno. Agkankanta idi ti sumagmamano a gasut a Protestante a nagtataripnong iti maysa a kamarin tapno agdaydayaw. Impilit dagiti soldado ti simrek. Kabayatan ti simmaruno a riribuk, nagiinninsultoda ket kalpasanna nangrugidan a nagiinnubor. Rinugian metten dagiti soldado ti pimmaltog, a pinapatayda ti pinulpullo a Protestante ken dinangranda ti ginasut pay a sabsabali.
Ania dagiti pasamak a nangituggod itoy a masaker? Aniat’ reaksion dagiti Protestante?
Pakasaritaan
Kabayatan ti umuna a kagudua ti maika-16 a siglo, narang-ay ti Francia ken aduan iti tao. Napakuyogan daytoy nga irarang-ay ti ekonomia ken populasion kadagiti panagregget a mangalagad iti ad-adda a naespirituan ken nainkabsatan a kita ti Katolisismo. Kayat idi dagiti umili ti maysa a relihion a saan unay a nabaknang ken nasansantuan. Sumagmamano a kameng dagiti klero agraman dagiti nalaing a humanist ti nangkiddaw kadagiti narelihiosuan a panagbalbaliw tapno masumra ti panangabuso dagiti nangato ti saadda a prelado ken ti kinakapuy dagiti papadi. Maysa a klerigo a nangikagumaan iti panagbalbaliw ket ni Katoliko nga obispo Guillaume Briçonnet.
Iti diosesisna idiay Meaux, pinaregta ni Briçonnet ti amin a basaenda dagiti Kasuratan. Pinonduanna pay ketdi ti baro a patarus ti Kristiano a Griego a Kasuratan iti Pranses. Di nagbayag, naidissuor kenkuana ti pungtot ti Sorbonne University of Theology idiay Paris, ti mangay-aywan iti Katoliko nga ortodoksia, a nangpasardeng kadagiti panagreggetna. Ngem ti obispo ket salsalakniban idi ni Francis I, ti ari ti Francia manipud 1515 agingga iti 1547. Kadaydi a tiempo, kayat ti ari ti panagbalbaliw.
Ni Francis I, nupay kasta, pinanuynoyanna ti pammabalaw ti iglesia la ketdi no dina pagpeggaden ti urnos ti publiko ken panagkaykaysa ti nasion. Idi 1534, nagikabil dagiti Protestante nga extremist kadagiti poster a mangumsi iti Katoliko a Misa kas idolatria, nga uray la inlansada pay ti maysa a poster iti ruangan ti siled a pagturogan ti ari. Nagbanaganna, nagbalbaliw ni Francis I ket inlungalongna ti naulpit a kampania ti panangipawil.
Brutal a Panangipawil
Di nagbayag, mapupuoranen dagiti Protestante iti istaka. Nagtalaw iti pagilian ti adu a humanist, dagiti mangisakit kadakuada, ken dagiti pasurot ti kabbaro a Protestantismo. Dagiti libro ket nangrugin a sinukimat dagiti autoridad ken kinontroldan dagiti mannursuro, agipabpablaak, ken agimalmaldit.
Sinagaba dagiti Waldenses iti nakaro unay nga ibubusor dagiti opisial. Maysada laeng a minoridad a grupo dagiti nasursuruan-Biblia a tattao nga agnanaed kadagiti napanglaw a purok iti abagatan a daya ti pagilian. Dadduma ti napuoran iti istaka, ginasut ti namasaker, ken narebbek ti agarup 20 kadagiti purokda.—Kitaenyo ti kahon iti panid 6.
Tangay ammoda a kasapulan ti panagbalbaliw iti uneg ti iglesia, nagtataripnong ti maysa a konsilio dagiti Katoliko nga obispo idi Disiembre 1545, idiay Trent, Italia. Idi nagngudo ti konsilio idi 1563, sigun iti The Cambridge Modern History, ti “pangkaaduan nga epektona . . . ket mangpabileg iti im-ima dagidiay determinado a mangparut iti Protestantismo.”
Kasakbayan ti Gubat
Tangay nabannogdan nga agur-uray kadagiti panagbalbaliw, adu a kameng ti movimiento para iti panagbalbaliw iti uneg ti Iglesia Katolika ti dimmasig iti Protestantismo. Idi ag-1560, adu a Pranses nga aristokrata ken dagiti sumupsuporta kadakuada ti kimmappon kadagiti Huguenot, kas pannakaawag idi dagiti Protestante. Bimmileg ti timek dagiti Huguenot. Dagiti gimongda iti publiko, pasaray, gubuayan ti pananggargari ken ibubusor. Kas pagarigan, idi 1558, rinibu kadakuada ti nagtataripnong idiay Paris iti uppat nga agsasaruno nga aldaw tapno kantaenda dagiti salmo.
Amin daytoy ti namagpungtot agpadpada kadagiti nabileg a prinsipe ti Iglesia Katolika ken dagiti kaaduan a Katoliko a miembro. Iti panangdurog ni Cardinal Charles ti Lorraine, impaulog ni Ari Henry II, a simmuno ken ni amana a Francis I, ti Pammilin ti Écouen, idi Hunio 1559. Ti nalawag a panggepna ket pukawen ti “nakababain a Luterano a basura.” Daytoy ti nangituggod iti makapaaligaget a kampania idiay Paris maibusor kadagiti Huguenot.
Natay ni Henry II sumagmamano la a lawas kalpasanna gapu kadagiti sugat a linak-amna iti maysa a turnamento. Ti anakna a ni Ari Francis II, a dinurogan ti pamilia Guise, ti nangpabaro iti bilin a madusa iti ipapatay dagiti napinget a Protestante. Iti simmaganad a tawen, natay ni Francis II, ket ti inana, ni Catherine de Médicis, ti nagturay kas sandi ti sangapulo ti tawenna a kabsatna ni Charles IX. Ti pagalagadan ni Catherine a pannakikappia ket di kinayat dagiti Guise, a determinado idi a mangpukaw iti Protestantismo.
Idi 1561, nangorganisar ni Catherine iti maysa a seminar idiay Poissy, iti asideg ti Paris, a nagtataripnongan dagiti Katoliko ken Protestante a teologo. Iti pammilin a naipaulog idi Enero 1562, inikkan ni Catherine iti wayawaya dagiti Protestante nga agtataripnong tapno agdaydayaw iti ruar dagiti siudad. Nakapungtot dagiti Katoliko! Inwayaan daytoy ti napasamak dua a bulan kalpasanna—ti pannakamasaker dagiti Protestante iti maysa a kamarin iti purok ti Vassy, kas nadeskribir itay.
Ti Damo a Tallo a Gubat
Ti panangpapatay idiay Vassy ti dagus a nangpabettak iti damo kadagiti serye ti walo a narelihiosuan a gubat a nangirarem iti Francia iti makaaliaw a panagpipinnatay manipud 1562 agingga iti ngalay ti dekada 1590. Nupay nairaman met dagiti napolitikaan ken sosial nga isyu, ti relihion ti nangnangruna a nangisungsong iti panagpipinnatay.
Kalpasan ti Panagbabakal iti Dreux idi Disiembre 1562, a nanggudas iti 6,000 a biag, nagpatingga dayta a damo a gubat ti relihion. Ti Talna iti Amboise, a napirmaan idi Marso 1563, ti nangted kadagiti natan-ok a Huguenot iti limitado a wayawaya nga agdaydayaw iti sumagmamano a lugar.
“Ti maikadua a gubat ti nangiwaksi kadagiti pagbutbutngan dagiti Huguenot maipapan iti internasional a panagkukumplot dagiti Katoliko,” kuna ti The New Encyclopædia Britannica. Kadayta a tiempo, kadawyan a bitayen dagiti Katoliko a mahistrado dagiti umili gapu laeng ta Huguenot-da. Idi 1567, ti gandat dagiti Huguenot a mangkemmeg ken ni Ari Charles IX ken ni inana a Catherine, ti nangsilmut iti maikadua a gubat.
Kalpasan ti panangisalaysayda iti nadara unay a panagbabakal idiay St.-Denis, iti ruar ti Paris, insurat dagiti historiador a Will ken Ariel Durant: “Pampanunoten manen ti Francia no ania a relihion daytoy nangisungsong iti kasta a pinnatayan.” Di nagbayag kalpasanna, idi Marso 1568, ti Talna iti Longjumeau ti nangted kadagiti Huguenot iti kalalainganna a pannakapanuynoy a dati a tagtagiragsakenda iti sidong ti Talna ti Amboise.
Nupay kasta, nakaunget ken nagkedked dagiti Katoliko a mangipatungpal kadagiti nailanad a kondision iti talna. Gapuna nga idi Setiembre 1568, bimtak ti maikatlo a gubat ti relihion. Ti simmaruno a tulagan iti talna ti nangted kadagiti Huguenot iti dakdakkel pay a pannakabigbig. Dagiti nasarikedkedan nga ili, agraman ti sangladan iti La Rochelle, ti nayakar kadakuada. Kasta met a maysa a napateg a prinsipe a Protestante, a ni Admiral de Coligny, ti natudingan iti konsilio ti ari. Nakapungtot manen dagiti Katoliko.
Ti Masaker idi Aldaw ni “San” Bartolome
Agarup makatawen kalpasanna, idi Agosto 22, 1572, nalasatan ni Coligny ti pannakagudasna koma idiay Paris bayat a magmagna manipud Louvre Palace nga agawid iti balayna. Iti luksawda, impangta dagiti Protestante a mangaramidda kadagiti nainget nga addang tapno ibalsanda ti bagbagida no saan a dagus a maipaalagad ti hustisia. Iti pribado a konsilio, ti agtutubo pay idi a ni Ari Charles IX, ni inana a Catherine de Médicis, ken sumagmamano a prinsipe ti nangikeddeng a mapapatay ni Coligny. Tapno maliklikan ti aniaman a panagibales, imbilinda met ti pannakagudas ti amin a Protestante a napan idiay Paris tapno tabunuan ti panagkasar ti Protestante a ni Henry iti Navarre ken ti balasang ni Catherine a ni Margaret iti Valois.
Idi rabii ti Agosto 24, dagiti kampana ti simbaan iti Saint-Germain-l’Auxerrois, iti ballasiw ti Louvre, ti nangibatingting iti senias ti panangrugi ti masaker. Napan a dagus ti duke dagiti Guise ken ti tattaona iti pasdek a pagturturogan ni Coligny. Sadiay a napapatay ni Coligny ken naipalladaw iti tawa, sada rinangrangkay ti bangkayna. Inwaras ti Katoliko a duke ti damag: “Papatayenyo amin ida. Daytat’ bilin ti ari.”
Manipud Agosto 24 agingga iti 29, dagiti makaaliaw nga eksena ti nangpaalas kadagiti kalsada ti Paris. Kinuna ti dadduma a limmabbaga ti ayus ti karayan Seine gapu iti dara ti rinibu a napapatay a Huguenot. Nasaksian ti dadduma nga ili ti mismo a pannakagudasda. Nadumaduma ti pattapatta a bilang dagiti natay manipud 10,000 agingga iti 100,000; nupay kasta, kaaduan ket umanamong iti bilang nga agarup 30,000.
“Maysa a kinapudno, a kas iti kinaaprang ti masaker a mismo,” impadamag ti maysa a historiador, “isut’ inyabbukayna a panagrag-o.” Apaman a nadamagna ti panangpapatay, imbilin ni Pope Gregory XIII ti maysa a seremonia ti panagyaman ket impaidanonna ti kablaawna ken ni Catherine de Médicis. Imbilinna pay ti pannakaaramid ti espesial a medalia a panglaglagip iti pannakagudas dagiti Huguenot ket inautorisaranna ti pannakaipinta ti ladawan ti masaker, a nasuratan iti: “Anamongan ti Papa ti pannakapapatay ni Coligny.”
Kalpasan ti masaker, naipadamag nga addada kanito a masirmata ni Charles IX dagiti nagbalin a biktimana ket iyikkisna no kua iti narsna: “Nagdakes ketdin ti sinurotko a balakad! O Diosko, pakawanennak!” Natay idi 1574 iti edad a 23 ket ni adingna a Henry III ti simmuno kenkuana.
Nagtultuloy Dagiti Narelihiosuan a Gubat
Kabayatanna, ti Katoliko nga umili ket kiniwkiwan dagiti papanguluenna a bumusor kadagiti Huguenot. Idiay Toulouse, indagadag dagiti Katoliko a klerigo kadagiti pasurotda: “Papatayenyo amin ida, agsamsamkayo; dakami ti ammayo. Salaknibandakayo.” Babaen ti naranggas a panangipawil, ti ari, dagiti kameng ti parlamento, dagiti gobernador, ken kapitan ti nangyulidan, sa tinulad dagiti Katoliko a miembro.
Nupay kasta, bimmales dagiti Huguenot. Iti unos ti dua a bulan ti masaker idi Aldaw ni “San” Bartolome, rinugianda ti maikapat a narelihiosuan a gubat. Iti lugar nga ad-adu ti bilangda ngem kadagiti Katoliko, dinadaelda dagiti estatua, krusipiho, ken altar kadagiti simbaan dagiti Katoliko, ken nangpapatayda pay. “Awan ili wenno tattao a kayat ti Dios a maisalakan,” inwaragawag ni John Calvin, ti lider ti Pranses a Protestantismo, iti pampletana a Declaration to Maintain the True Faith.
Uppat pay a gubat dagiti relihion ti simmaganad. Nagpatingga ti maikalima idi pinirmaan ni Ari Henry III ti talna a mangipaay kadagiti Huguenot iti naan-anay a wayawaya iti panagdaydayaw iti intero a Francia. Idi agangay, immalsa ti napeklan a Katoliko a siudad ti Paris ket pinadisida ni Henry III, nga imbilangda a mannakikappia unay kadagiti Huguenot. Nangipasdek dagiti Katoliko iti gobierno oposision, ti Katoliko a Nasantuan a Liga, nga indauluan ni Henry dagiti Guise.
Kamaudiananna, nasaksian ti maikawalo a gubat, wenno ti Gubat ti Tallo a Henry, ti pannakialiansa ni Henry III (Katoliko) iti masakbayan a kasunona, ni Henry iti Navarre (Protestante), a maibusor ken Henry iti Guise (Katoliko). Nabalinan ni Henry III nga ipapatay ni Henry iti Guise, ngem idi Agosto 1589, ni Henry III a mismo ket pinatay ti maysa a Dominican a monghe. Isu a ni Henry iti Navarre, a naispal 17 a tawen sakbayna kabayatan ti masaker idi Aldaw ni “San” Bartolome, ti nagbalin nga Ari Henry IV.
Tangay Huguenot ni Henry IV, nagkedked ti Paris nga agpasakup kenkuana. Nangorganisar ti Katoliko a Nasantuan a Liga iti naarmasan nga ibubusor kenkuana iti intero a pagilian. Nangabak ni Henry iti sumagmamano a dangadang, ngem idi simmangpet ti maysa nga Español a buyot tapno suportaran dagiti Katoliko, inkeddengnan nga umikkat iti kina-Protestante ken awaten ti Katoliko a pammati. Iti pannakakoronana idi Pebrero 27, 1594, simrek ni Henry idiay Paris, a sadiay dagiti tattao, a nabannogan unayen kadagiti gubat, ti nangitan-ok kenkuana kas ari.
Kasta ti nagpatinggaan dagiti Narelihiosuan a Gubat dagiti Pranses kalpasan ti nasurok a 30 a tawen a panapanawen a panagpipinnatay dagiti Katoliko ken Protestante. Idi Abril 13, 1598, nangiruar ni Henry IV iti historiko a Pammilin iti Nantes, a nangted iti wayawaya ti konsiensia ken panagdayaw dagiti Protestante. Sigun iti papa, ti pammilin ti “kadadaksan pay laeng a mapanunot agsipud ta nangted iti wayawaya iti konsiensia iti amin, nga isut’ kadadamsakan a banag iti lubong.”
Iti intero a Francia patien dagiti Katoliko a ti pammilin ket panangliput iti kari ni Henry a suportaran ti kredoda. Saan a nagtalna ti iglesia agingga a, gistay maysa a siglo kalpasanna, winaswas ni Louis XIV ti Pammilin ti Nantes, a nangiwayat iti nakarkaro pay a pannakaidadanes dagiti Huguenot.
Dagiti Epekto ti Gubat
Idi arinunos ti maika-16 a siglo, napukaw ti kinarang-ay ti Francia. Naraut, nasamsam, nasubbot, wenno nadadael ti kagudua iti pagarian. Napalalo ti kaadu ti kiniddaw dagiti soldado, a nakaigapuan ti iyaalsa dagiti makitaltalon. Ti populasion dagiti Protestante a bimmassit gapu iti dusa nga ipapatay, masaker, pannakapapanaw, ken panangirenunsia, ti dinatngan ti maika-17 a siglo a bassiten ti bilangda.
Agparang a nangabak dagiti Katoliko kadagiti Panaggugubat ti Relihion idiay Francia. Ngem binendisionan kadi ti Dios ti panagballigida? Nalawag a saan. Tangay naumadan kadagitoy amin a panagpipinnatay iti nagan ti Dios, adu nga umili ti Francia ti awanan iti relihion. Isuda ti nangyun-una iti maaw-awagan kontra-Kristiano a kapanunotan iti maika-18 a siglo.
[Blurb iti panid 9]
“Awan ili wenno tattao a kayat ti Dios a maisalakan.” Kasta ti inwaragawag ti lider ti Protestantismo iti Francia
[Kahon/Ladawan iti panid 6]
Nagtalinaed a Di Maisin Dagiti Waldenses—Aniat’ Imbungana?
MAYSA idi a nabaknang a negosiante iti maika-12 a siglo a Francia ni Pierre Valdes, wenno Peter Waldo. Kabayatan daytoy panawen nga inggagara ti Iglesia Romana Katolika a pagtalinaeden dagiti tattao nga ignorante iti Biblia, pinonduan ni Waldo ti pannakaipatarus dagiti Ebanghelio ken dadduma a libro ti Biblia iti kadawyan a pagsasao dagiti umili iti abagatan a daya ti Francia. Insardengna idi agangay ti negosiona ket impamaysana ti biagna iti pannakaikasaba ti Ebanghelio. Di nagbayag, adu ti nakikadua kenkuana, ket idi 1184, isu ken dagiti kakaduana ti inlaksid ni Pope Lucius III.
Idi agangay, nagdinamag dagitoy a nasursuruan-Biblia a grupo dagiti manangaskasaba kas Waldenses. Intandudoda ti pannakaisubli dagiti pammati ken aramid ti nagkauna a Kinakristiano. Inlaksidda dagiti tradisional nga aramid ken pammati dagiti Katoliko, agraman dagiti indulhensia, pannakailualo dagiti minatay, purgatorio, panagdaydayaw ken ni Maria, panagkararag kadagiti “sasanto,” pannakabuniag dagiti maladaga, panagdayaw iti krusipiho, ken ti transubstantiation. Kas bungana, masansan a nakarot’ sinagaba dagiti Waldenses iti im-ima ti Iglesia Katolika. Iladawan ni historiador Will Durant ti kasasaad idi a nangilungalong ni King Francis I iti kampania maibusor kadagiti saan a Katoliko:
“Ni Cardinal de Tournon, a nangpabasol a dagiti Waldenses ket sitratraidor a makikumplot maibusor iti gobierno, ti nangguyugoy iti agsaksakit, makakitkitakit idi nga Ari a mangpirma iti bilin (Enero 1, 1545) a rumbeng a mapapatay amin a Waldenses a matakuatan a nakabasol iti kinaerehes. . . . Iti unos ti makalawas (Abril 12-18) sumagmamano a purok ti dimmapo; iti maysa kadakuada napapatay ti 800 a lallaki, babbai, ken ubbing; iti dua a bulan 3,000 ti napapatay, duapulo ket dua a purok ti narebbek, 700 a lallaki ti naipan kadagiti barko. Duapulo ket lima a napabutngan a babbai, a nagkamang iti maysa a rukib, ti naangsan gapu iti naipasged nga apuy iti wangawanganna.”
Maipapan kadagita a historikal a pasamak, inkomento ni Durant: “Dagitoy a panangidadanes ket nakaro a pannakapaay iti panagturay ni Francis.” Ngem ania ti epektona kadagidiay a nakapaliiw iti di maisin a kababalin dagiti Waldenses kabayatan dagiti panangidadanes nga inautorisaran ti ari? Insurat ni Durant: “Ti kinatured dagiti martir ti nangidayaw ken nangitan-ok iti ilablabanda; rinibu a managpaliiw ti nagamanga ken nariribukan la ketdi, a no awan koma dagitoy a karkarna a pannakapapatay, dida koma natignay a nangbalbaliw iti namulagatanda a pammati.”
[Ladawan iti panid 5]
Ti masaker idiay Vassy ti dagus a nangpabettak kadagiti narelihiosuan a gubat
[Credit Line]
Bibliothèque Nationale, Paris
[Ladawan iti panid 7]
Ti Masaker idi Aldaw ni “San” Bartolome, a nangpatayan dagiti Katoliko iti rinibu a Protestante
[Credit Line]
Photo Musée cantonal des Beaux-Arts, Lausanne
[Dagiti ladawan iti panid 8]
Pinapatay dagiti Protestante dagiti Katoliko ken dinadaelda ti sanikua ti simbaan (ngato ken baba)
[Credit Line]
Bibliothèque Nationale, Paris
Bibliothèque Nationale, Paris