Dagiti Waldenses​—Erehe a Nagbalin a Protestante

Tawen 1545 iti nangayed a rehion ti Lubéron idiay Provence, makin-abagatan a Francia. Naummong ti maysa nga armada tapno mangisayangkat iti nakaal-alingget nga iraraut nga insungsong ti relihion. Sinaruno dayta ti makalawas a panangpapatay.

NAREBBEK dagiti purok, ket naibalud wenno napapatay dagiti umili. Nangisayangkat dagiti naranggas a soldado iti nakaro a kinadangkok a namagkullayaw iti Europa. Adda 2,700 a lallaki a napapatay, ken 600 ti naipan nga agtrabaho kadagiti barko a magagaudan, malaksid laeng iti panagsagaba a linak-am dagiti babbai ken ubbing. Ti komander ti militar a nangisayangkat iti daytoy nadara a mision ket pinadayawan ti ari ti Francia ken ti papa.

Ti Alemania ket nabingaybingay idin gapu iti Repormasion. Maburibor idi ti Katoliko a ni King Francis I ti Francia gapu iti panagraira ti Protestantismo, ket nagpalutpot maipapan kadagiti napabasol nga erehe iti pagarianna. Imbes a sumagmamano nga indibidual nga erehe ti nasarakanda, natakuatan dagiti autoridad ti Provence nga adda dagiti intero a purok a sabali ti pammatida. Naipaulog ti bilin a mapaksiat ti kinaerehe ket, idi agangay, naisayangkat dayta a nagtungpal iti masaker idi 1545.

Siasino dagitoy nga erehe? Ken apay a nagbalinda a puntiria ti narelihiosuan a panangimameg?

Nabaknang a Nagbalin a Nakurapay

Dagiti napapatay ket kamengda ti maysa a narelihiosuan a movimiento a nangrugi idi maika-12 a siglo ken sinaknapanda ti nalawa a paset ti Europa. Ti wagas a panagsaknap ken ilalasat ti movimiento iti sumagmamano a siglo ti namagbalin iti daytoy a naisalsalumina iti historia ti narelihiosuan a pannakabingaybingay. Kumanunong ti kaaduan a historiador a ti movimiento ket nangrugi idi agarup tawen 1170. Idiay Lyons a siudad ti Francia, maysa a nabaknang a komersiante nga agnagan Vaudès ti naginteres unay a mangammo no kasano ti panangay-ayo iti Dios. Agparang a natignay daytoy iti pammagbaga ni Jesu-Kristo maipapan iti maysa a nabaknang a lalaki a nangilako kadagiti sanikuana tapno itedna kadagiti nakurapay. Pinatawidan ni Vaudès ti pamiliana iti kuarta sana inusar ti kinabaknangna tapno ikasaba ti Ebanghelio. (Mateo 19:16-22) Di nagbayag, naaddaan daytoy kadagiti pasurot a nabigbig idi agangay kas dagiti Waldenses.a

Ti kinapanglaw, panangasaba, ken ti Biblia ti kangrunaan iti biag ni Vaudès. Ti ibubusor iti kinabaknang dagiti klero ket saan a baro a pasamak idi. Adda tiempo a dagiti rinuker nga aramid ken panagabuso ti simbaan ket kinondenar dagiti adu a bumusbusor kadagiti klero. Ngem ni Vaudès ket saan a klero, kas iti kaaduan kadagiti pasurotna. Awan duadua a daytoy ti mangilawlawag no apay a nariknana a masapul ti pannakaipatarus ti Biblia iti pagsasao dagiti umili. Yantangay dagiti laeng klero ti makabasa iti Latin a Biblia iti simbaan, impaannong ni Vaudès ti pannakaipatarus dagiti Ebanghelio ken dadduma a libro ti Biblia iti Franco-Provençal, ti pagsasao a maawatan dagiti kaaduan a tattao idiay makindaya a sentro ti Francia.b Kas panagtignayda iti bilin ni Jesus a mangasaba, indanon dagiti Poor of Lyons ti mensaheda iti publiko. (Mateo 28:19, 20) Inlawlawag ni historiador Gabriel Audisio a nakaro ti panangsupiat ti simbaan kadagiti Waldenses gapu ta impapatida ti nangasaba iti publiko.

Katoliko a Nagbalin nga Erehe

Dagiti laeng klero ti mabalin a mangasaba idi, ket ti simbaan ti addaan iti kalintegan a mangipaay iti autoridad a mangasaba. Dagiti Waldenses ket minatmatan ti klero kas ignorante ken awanan adal, ngem idi 1179, nagkiddaw ni Vaudès iti opisial a pammalubos manipud ken ni Papa Alexander III tapno mangasaba. Naipaay ti pammalubos​—ngem iti kondision a patgan daytoy dagiti lokal a padi. Ngem kinuna ni historiador Malcolm Lambert a daytoy ket “nganngani kaipapananna ti naan-anay a panagkedked.” Kinapudnona, ti panangasaba dagiti awan adalna ket pormal nga imparit ni Arsobispo Jean Bellesmains ti Lyons. Simmungbat ni Vaudès babaen ti panangadawna iti Aramid 5:29: “Masapul nga agtulnogkami iti Dios kas agturay imbes a kadagiti tattao.” Gapu ta dina impangag ti panangiparit, ni Vaudès ket linaksid ti simbaan idi 1184.

Nupay napapanaw dagiti Waldenses manipud iti teritorio ti Lyons ken iti siudad, agparang a saan a nainget ti damo a pannakakondenarda. Adu nga ordinario a tao ti nangraem kadagiti Waldenses gapu iti kinapasnek ken wagas ti panagbiagda, ken uray dagiti obispo ket nagtultuloy a nakitungtong kadakuada.

Sigun iti historiador a ni Euan Cameron, agparang a saan a “ti Iglesia Romana ti mismo a busbusoren” dagiti manangaskasaba a Waldenses. ‘Tarigagayanda laeng ti mangasaba ken mangisuro.’ Kunaen dagiti historiador a ti movimiento ket nagbalin nga erehe gapu iti nagsasaruno a pammilin nga in-inut ken napaut a nangilaksid kadakuada. Dimmegdeg dagiti panangkondenar nga impaulog ti Fourth Lateran Council maibusor kadagiti Waldenses idi 1215. Kasano a nakaapektar daytoy iti panangasabada?

Nangasabada iti Nalimed

Natay ni Vaudès idi tawen 1217 ket, gapu iti pannakaidadanes, nawarawara dagiti pasurotna kadagiti purok iti kabambantayan nga Alps ti Francia, idiay Alemania, makin-amianan nga Italia, ken Sentral ken Makindaya a Europa. Ti met laeng panangidadanes ti makagapu a nagnaed dagiti Waldenses kadagiti away, ket daytoy ti nanglapped iti panangasabada iti adu a lugar.

Idi 1229, naibanag ti Iglesia Katolika ti Krusadana maibusor kadagiti Cathar, wenno Albigense, iti abagatan a Francia.c Dagiti Waldenses ti simmaruno a nagbalin a puntiria dagiti kasta a naranggas nga iraraut. Di nagbayag, immirteng ti Inkisision kadagiti amin a bumusbusor iti simbaan. Nangasaba a sililimed dagiti Waldenses gapu iti buteng. Idi 1230, saandan a nangasaba iti publiko. Inlawlawag ni Audisio: “Imbes nga agsapulda iti baro a pasurot . . . , impamaysada ti nangsapul kadagiti nakomberte, a tinulonganda dagitoy nga agtalinaed iti pammati iti laksid ti pammarigat ken panangidadanes.” Innayonna a ti “panangasaba ket nagtalinaed a napateg ngem naan-anay a nagbaliw ti pannakaipatungpalna.”

Dagiti Patpatien ken Aramidda

Imbes nga agpada a mangasaba dagiti lallaki ken babbai, idi maika-14 a siglo pinagduma dagiti Waldenses dagiti manangaskasaba ken dagiti manamati. Dagiti laengen nasanay a lallaki ti makipaset iti trabaho a panagipastor. Dagitoy nga agdaldaliasat a ministro ti naawagan idi agangay kas dagiti barbe (dagiti uliteg).

Dagiti barbe a bimmisita kadagiti pamilia a Waldenses kadagiti pagtaenganda ket nagporsegi tapno maitultuloy ti movimiento imbes a tapno maisaknap dayta. Makabasa ken makasurat amin dagiti barbe, ken naibatay iti Biblia ti pannakasanayda a nagpaut iti innem a tawen. Ti panangusar iti Biblia a naipatarus iti pagsasaoda ti timmulong kadakuada a mangilawlawag iti dayta kadagiti arbanda. Uray dagiti bumusbusor bigbigenda a dagiti Waldenses, agraman dagiti ubbingda, ket addaan iti nabileg a kultura a naibatay iti Biblia ken kabaelanda ti agadaw iti adu a paset ti Kasuratan.

Karaman kadagiti banag a linaksid dagiti nagkauna a Waldenses ti panagulbod, purgatorio, Misa para kadagiti natay, pammakawan ken panangpanuynoy ti papa, ken ti panagdayaw ken ni Maria ken kadagiti “sasanto.” Tinawen met a rambakanda ti Pangrabii ti Apo, wenno Maudi a Pangrabii. Sigun ken ni Lambert, ti porma ti panagdayawda “ket, kinapudnona, isu ti relihion dagiti ordinario a tattao.”

“Doble Kara a Panagbiag”

Nasinged dagiti komunidad dagiti Waldenses. Makiasawada laeng kadagiti kameng ti movimiento, ken kadagiti naglabas a siglo, daytoy ti namataud kadagiti apeliedo dagiti Waldenses. Ngem iti panagreggetda a makalasat, inkagumaan dagiti Waldenses nga ilimed ti kapanunotanda. Ti panangilimed iti narelihiosuan a patpatien ken aktibidadda ti nakatulong kadagiti bumusbusor nga agaramid iti nalabes a pammabasol maibusor kadakuada, kas koma iti panangibagada a dagitoy ket makipaspaset iti panagdayaw iti Diablo.d

Maysa kadagiti pamay-an dagiti Waldenses tapno maliklikanda dagiti kasta a pammabasol ket babaen ti pannakikompromiso ken panangaramid iti inawagan ni historiador Cameron a “medio panangkanunong” iti panagdayaw dagiti Katoliko. Adu a Waldenses ti nagkompesar kadagiti Katoliko a padi, timmabuno iti Misa, nagusar iti nasantuan a danum, ken nagperegrino pay ketdi. Kinuna ni Lambert: “Adu ti inannurotda nga aramid dagiti kaarrubada a Katoliko.” Prangka a kinuna ni Audisio nga idi agangay “nagbiag a doble kara” dagiti Waldenses. Innayonna: “Nagpammarangda a Katoliko tapno masaluadan ti relatibo a kinatalna nga adda kadakuada; iti sabali a bangir, adu a ritual ken ugali ti sinalimetmetanda a mangipasigurado a mataginayon ti komunidadda.”

Erehe a Nagbalin a Protestante

Idi maika-16 a siglo, nakaro a binalbaliwan ti Repormasion ti narelihiosuan nga eksena ti Europa. Dagiti biktima ti panangimameg ket mabalin nga agkiddaw iti legal a pannakabigbig iti bukodda a pagilian wenno mapanda iti sabali a pagilian a nawaywaya ti kasasaad. Limmag-an met ti parikut maipapan iti kinaerehe, yantangay adu a tao ti nangrugi a mangkuestion iti agdama idi a prominente a relihion.

Idi 1523, dagiti Waldenses ket dinakamaten ti mabigbigbig a Repormador a ni Martin Luther. Idi 1526, maysa kadagiti barbe a Waldenses ti nangipadamag iti Alps ti maipapan iti narelihiosuan a panagbalbaliw idiay Europa. Sinaruno daytoy ti tiempo ti komunikasion, a dagiti Protestante a komunidad inranudda dagiti kapanunotanda kadagiti Waldenses. Pinaregta dagiti Protestante dagiti Waldenses nga isponsoranda ti umuna a pannakaipatarus iti Biblia iti Pranses manipud iti orihinal a pagsasao. Nayimprenta daytoy idi 1535, ket naawagan idi agangay kas ti Biblia nga Olivétan. Ngem kaaduan a Waldenses ti saan a makatarus iti Pranses.

Bayat a nagtultuloy ti panangidadanes ti Iglesia Katolika, nagnaed ti adu a Waldenses iti nataltalged a rehion ti Provence idiay makin-abagatan a Francia, a kas iti inaramid dagiti imigrante a Protestante. Di nagbayag, nagdanag dagiti autoridad iti daytoy a panagindeg. Iti laksid dagiti adu a nasayaat a damag maipapan iti panagbiag ken moralidad dagiti Waldenses, adda dagiti tattao a nangkuestion iti kinasungdoda ken nangpabasol kadakuada kas pangta iti talna. Naipaulog ti Mérindol edict, a nagresulta iti nakaap-aprang a panangpapatay a nadakamat iti rugi daytoy nga artikulo.

Nagtultuloy nga immirteng ti susik iti nagbaetan dagiti Katoliko ken Waldenses. Gapu kadagiti iraraut maibusor kadakuada, nakidangadang dagiti Waldenses tapno maidepensada ti bagbagida. Daytoy a rinnisiris ti nangiduron kadakuada a makikaykaysa kadagiti Protestante. Gapuna nakinamin dagiti Waldenses kadagiti kangrunaan nga aramid ti Protestantismo.

Kadagiti naglabas a siglo, naipasdek dagiti simbaan dagiti Waldenses kadagiti pagilian nga adayo manipud Francia a kas iti Uruguay ken Estados Unidos. Nupay kasta, umanamong ti kaaduan a historiador ken ni Audisio, a nangibaga a “nagpatingga ti Waldensianismo idi tiempo ti Repormasion,” idi daytoy ket “inagsep” ti Protestantismo. Kinapudnona, napukawen daydi damo a regta ti movimiento dagiti Waldenses sinigsiglon ti napalabas. Napasamak dayta idi sibubuteng a binaybay-an dagiti miembrona ti panangasaba ken panangisuro a naibatay iti Biblia.

[Footnotes]

[Mapa/Ladawan iti panid 23]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Dagiti lugar nga inimpluensiaan dagiti Waldenses

FRANCIA

Lyons

PROVENCE

Lubéron

Strasbourg

Milan

Roma

Berlin

Prague

Vienna

[Ladawan]

Inisponsoran dagiti Waldenses ti pannakaipatarus ti Biblia nga Olivétan idi 1535

[Credit Line]

Bible: © Cliché Bibliothèque nationale de France, Paris

[Dagiti Ladawan iti panid 20, 21]

VAUDÈS

Ti pananguram iti dua a baket a Waldenses

[Credit Line]

Panid 20 ken 21: © Landesbildstelle Baden, Karlsruhe