Panagkamang Dagiti Huguenot iti Wayawaya

“Babaen ti Ari ken Reyna, . . . Ideklarami, Nga amin a Protestante a Pranses nga umay Agkamang, ken Umakar ditoy Pagarianmi, saan laeng a Naarian a Pannalaknibmi ti magun-odda . . . No di ket aramidenmi ti Kabaelanmi sigun kadagiti amin a nainkalintegan a Wagas ken Pamuspusan a Mangsuporta, Mangtulong ken Mangbadang kadakuada . . . tapno ti panagnaed ken kaaddada iti daytoy a Pagturayan ket komportable ken nanam-ay kadakuada.”

KASTA ti linaon ti deklarasion da William ken Mary idi 1689, ti ari ken reyna ti Inglatera. Ngem apay a dagiti Protestante a Pranses, wenno Huguenot, nga isut’ naipanagan kadakuada, kasapulanda idi ti agkamang ken agpasalaknib iti ruar ti Francia? Apay a paginteresantay itatta ti itatalawda manipud Francia agarup 300 a tawenen iti napalabas?

Idi maika-16 a siglo, nagsagaba ti Europa gapu iti gubat ken rinnisiris nainaig iti relihion. Ti Francia, gapu iti Gubgubat ti Relihion (1562-1598) iti nagbaetan dagiti Katoliko ken Protestante, dina naliklikan daytoy a riribuk. Ngem idi 1598, pinirmaan ni Pranses nga Ari Henry IV ti edikto ti panangpanuynoy, ti Edikto ti Nantes, a nangipalubos kadagiti Protestante a Huguenot a maaddaan iti wayawaya ti relihion. Daytoy legal a pannakabigbig dagiti dua a relihion ket naisalsalumina idi idiay Europa. Tiempo daydi a nagngudo dagiti narelihiosuan a panaggugulo a nangdangran iti nasurok a 30 a tawen iti maika-16 a siglo a Francia.

Nupay nairanta nga “agnanayon ken di mawaswas,” ti Edikto ti Nantes ket winaswas ti Edikto ti Fontainebleu idi 1685. Dineskribir kalpasanna ni Voltaire a Pranses a pilosopo daytoy a pannakawaswas kas “maysa kadagiti dakkel a trahedia ti Francia.” Ti giddato a nagbanaganna, sinugsoganna ti ikakamang ti agarup 200,000 a Huguenot kadagiti sabali a pagilian. Nupay kasta, nakarkaro pay dagiti imbungana. Ngem apay a nawaswas daydi immun-una nga edikto ti panangpanuynoy iti relihion?

Nabusbusor Nanipud Damo

Nupay opisial a nagepekto ti Edikto ti Nantes iti agarup 90 a tawen, kinuna ti maysa a historiador a dayta ket “matmatayen idi nawaswas idi 1685.” Kinapudnona, saan a natibker ti pamuon dayta nga edikto. Nanipud idi damo, rinubrobanna ti nadeskribir kas “cold war” iti nagbaetan dagiti klero a Katoliko ken dagidiay nanaganan “R.P.R.” (Makunkuna a Repormado a Relihion). Nanipud nairuar idi 1598 agingga idi agarup 1630, ti ibubusorda iti Edikto ti Nantes ti nanglikmut kadagiti debate publiko iti nagbabaetan dagiti Protestante ken Katoliko ken iti pannakaipablaak dagiti literatura dagiti denominasion. Nupay kasta, adu dagiti aspeto ti panangimameg.

Kalpasan ti pananggubatda kadagiti Protestante idi 1621 aginggat’ 1629, inkagumaan ti gobierno ti Francia a piliten ida nga agsubli iti Katolisismo babaen ti agsasagadsad a panangilupit. Kimmaro daytoy a panangikuspil iti sidong ni Luis XIV, ti “Ari Init.” Ti wagas a panangidadanesna nagtungpal iti pannakawaswas ti Edikto ti Nantes.

Ti Panangikuspilda

Kas paset iti panangikuspil, nagin-inut a naikkat ti sibil a kalintegan dagiti Protestante. Iti nagbaetan ti 1657 ken 1685, agarup 300 a desision, masansan nga insingasing dagiti klero, ti naipaulog maibusor kadagiti Huguenot. Dagita a desision inatakarda ti tunggal aspeto ti panagbiagda. Kas pagarigan, nagadu a propesion, kas iti medisina, abogasia, ken uray pay ti kina-komadrona, imparitda kadagiti Huguenot. No maipapan iti kina-komadrona, inkalintegan ti maysa a historiador: “Kasano nga italek ti maysa ti biagna iti erehes idinto ta gandatna a dupraken ti agdama nga urnos?”

Ad-adda pay nga immirut ti panangirurumen idi 1677. Asinoman a Huguenot a natiliw a mangkomkombertir iti maysa a Katoliko mamulta iti sangaribu a Pranses a pound (libra). Dagiti pundo ti estado manipud nadagsen a panagbuis nausarda a mangimpluensia kadagiti Huguenot a pakombertir. Idi 1675 inted dagiti klero a Katoliko ti 4.5 milion a Pranses a libra ken Ari Luis XIV, a kunkunada: “Ita masapul nga an-anayem ti panangipakitam iti panagyamanmo babaen ti panangusarmo iti autoridad a mangikisap a naan-anay kadagiti erehes.” Daytoy a wagas a “pananggatang” kadagiti makombertir nagresulta iti 10,000 a nag-Katoliko iti las-ud ti tallo a tawen.

Idi 1663 nagbalin nga ilegal ti panagbalin a Protestante. Naited pay dagiti restriksion no adino ti maipalubos a pagnaedan dagiti Huguenot. Ti pagarigan ti nakaro a pagalagadanda isut’ panagbalin a Katoliko dagiti ubbing nga agtawen iti pito uray di ipalubos dagiti dadakkelda. Naobligar dagiti nagannak a Protestante a mangbayad iti edukasion dagiti annakda iti babaen dagiti Jesuita wenno dadduma pay a Katoliko nga instruktor.

Sabali pay nga igamda a nangilupit kadagiti Huguenot isu ti nalimed a Compagnie du Saint-Sacrement (Kompania ti Nasantuan a Sakramento). Katoliko nga organisasion daytoy a sigun ken historiador Janine Garrisson nagbalin a “dakkel nga organisasion” a sinaknapanna ti intero a Francia. Nupay nastrekna ti kangatuan a tukad ti kagimongan, awanan uray kuarta wenno dagiti sekreto nga impormasion. Inlawlawag ni Garrisson nga adu ti taktika daytoy: “Manipud pammarigat aginggat’ pananglapped, manipulasion aginggat’ panangkondenar, inusar ti Compagnie amin a pamuspusan a mangpakapuy iti kagimongan dagiti Protestante.” Kaskasdi, kaaduan a Huguenot nagtalinaedda idiay Francia kabayatan daytoy a panawen ti pannakaidadanes. Kuna ni historiador a Garrisson: “Narigat a matarusan no apay a saan nga ad-adu ti dagup dagiti Protestante a nangpanaw iti Pagarian bayat nga in-inut a kimmarkaro ti ibubusorda kadakuada.” Nupay kasta, idi agangay nagbalin a nesesita ti panagkamangda iti wayawaya.

Isusubli iti Dati

Ti Paz ti Nymegen (1678) ken ti Tratado ti Ratisbon (1684) ti nangluk-at ken Ari Luis XIV manipud makinruar a gubat. Iti ballasiw ti Baybay idiay Inglatera, maysa a Katoliko ti nagbalin nga ari idi Pebrero 1685. Mabalin a gundawayan ni Luis XIV daytoy kabbaro a situasion. Sumagmamano a tawen kasakbayanna, dagiti klero a Katoliko idiay Francia nangiruarda kadagiti Uppat nga Artikulo a Gallicano, a nanglimitar iti pannakabalin ti papa. “Minatmatan [ngarud ni Papa Inocente XI] ti Simbaan ti Francia a gistay simmina.” Kabayatanna, babaen ti panangwaswasna iti Edikto ti Nantes, naalangon ni Luis XIV ti namulitan a reputasionna ket naisublina ti normal a relasionna iti papa.

Nagminar unay ti takder ti ari maibusor kadagiti Protestante. Nabatad a ti naanus a metodo (pananguyot ken pammalubos ti linteg) saan a nagbunga. Iti kasumbangirna, dagiti kabbaro a panangirurumen dagiti tropa a dragonnadea isudat’ nagballigi. Gapuna idi 1685, pinirmaan ni Luis XIV ti Edikto ti Fontainebleau, a nakawaswasan ti Edikto ti Nantes. Ti naranggas a panangidadanes a nainaig iti daytoy a pannakawaswas isut’ nangpakaro iti kasasaad dagiti Huguenot nga ad-adda no idilig iti kasakbayan ti Edikto ti Nantes. Aniat’ aramidenda itan?

Aglemmeng, Lumaban, Wenno Agkamang?

Dagiti dadduma a Huguenot kaykayatda ti agdayaw a sililimed. Idi a nadadael dagiti paggigimonganda ken naiparit ti silalatak a panagdaydayawda, nagturongda iti ‘Simbaan ti Disierto,’ wenno nalimed a panagdayaw. Inaramidda daytoy nupay dagiti kasta a naggigimong inrisgoda ti pannakasentensiada a mapapatay, sigun iti linteg a naipaulog idi Hulio 1686. Tinallikudan dagiti dadduma a Huguenot ti pammatida, nga impapanda a mabalindanto met la a sublian dayta kalpasanna. Dagiti kasta a nakomberte inalagadda ti parawpaw a Katolisismo nga isut’ tinulad dagiti simmaganad a kaputotan.

Inkagumaan ti gobierno a pasingkedan ti pannakakombertir dagita. Tapno mabalinda ti mangged, masapul nga iparang dagiti baro a nakomberte ti kasuratan a Katolikoda a pinirmaan ti padi ti parokia, a para lista iti pannakimisada. No saan a nabuniagan dagiti annakda ken dida pinadakkel kas Katoliko, mabalin nga isinada ida kadagiti dadakkelda. Katoliko nga edukasion ti patanoren dagiti eskuelaan. Inkagumaanda a parnuayen dagiti relihioso a libro a pabor kadagiti Katoliko para “kadagiti tattao ti Libro [ti Biblia],” a pangawagda kadagiti Protestante. Nasurok a maysa a milion a libro ti inyimprenta ti gobierno ket naipatulod kadagiti lugar a pakasarakan kadagiti adu a nakomberte. Nakaro unay dagiti impakatda ta no adda agsaksakit ngem dina awaten ti ritual para kadagiti agbugbugsot a Katoliko sa kalpasanna nakaungar, masentensiaan a maibalud wenno para gaud iti barko agingga a matay. Ket inton matayen, maibellengto ti bangkayna a kas basura, sadanto kompiskaren dagiti sanikuana.

Dagiti dadduma a Huguenot nagbalinda a gerilia. Idiay rehion ti Cévennes, nga agdindinamag iti relihioso a kinasaet, immalsa idi 1702 dagiti militante a Huguenot a maaw-awagan Camisard. Gapu iti panangsaneb dagiti Camisard ken irarautda iti rabii, pinuoran dagiti tropa ti gobierno ti purpurokda. Nupay nagtultuloy iti sumagmamano a panawen ti di mapakpakadaan nga iraraut dagiti Huguenot, pinarmek ti bileg ti armada ni Ari Luis dagiti Camisard idi 1710.

Sabali pay a reaksion dagiti Huguenot isut’ panangpanawda iti Francia. Daytoy nga ipapanaw naawagan a bale pannakawarawara. Dagiti kaaduan a Huguenot kimmurapayda idi nagtalawda gapu ta kinompiskar ti gobierno dagiti sanikuada, a ginuyod ti Iglesia Katolika ti dadduma a kinabaknangda. Isu a saan a nalaka idi ti pumanaw. Sipapartak a nagtignay ti gobierno ti Francia iti dayta a mapaspasamak, a binantayanda dagiti pagruaran ken sinukisokda dagiti barko. Kinautibo dagiti pirata dagiti barko a naggaput’ Francia, ta dakkel ti gunggona ti makatiliw kadagiti nagpuga. Nakaro ti pannakadusa dagiti Huguenot a natakuatan nga agpugpuga. Ad-adda pay a nangpakaro dagidiay espia a nakipulapol iti komunidad nga inkagumaanda nga ammuen ti nagnagan dagidiay agpalplano a pumanaw agraman dagiti rutada. Gagangay idi ti panangsillawatda kadagiti surat, panagpalsipikar, ken intriga.

Maabrasa a Pagkamangan

Ti ipapanaw dagiti Huguenot manipud Francia ken ti panangawat dagiti sabali a pagilian kadakuada ket naawagan Pagkamangan. Nagkamang dagiti Huguenot idiay Holland, Switzerland, Alemania, ken Inglatera. Idi agangay dadduma ti napan idiay Scandinavia, America, Ireland, West Indies, Sud Africa, ken Russia.

Adda sumagmamano a pagilian ti Europa a nangipaulog kadagiti edikto a nangawis kadagiti Huguenot a mapan kadagitoy a pagilian. Kas panggutugot intukonda kadakuada ti libre a pannakipagili, malibreda iti buis, ken libre a pannakimiembro kadagiti gunglo ti industria. Sigun ken historiador Elisabeth Labrousse, dagiti kaaduan a Huguenot ket “babbaro . . . alibtak, nagaget nga umili a napalalo ti kinanakmanda.” Gapuna ti Francia, idi adda iti alimpatok ti pannakabalinna, napukawna dagiti nalaing a trabahador kadagiti nagduduma nga industria. Wen, “dagiti sanikua, kinabaknang ken abilidad” napanda iti ballasiw taaw. Dagiti narelihiosuan ken napolitikaan nga elemento nakipasetda met a nangitukon iti pagkamangan dagiti Huguenot. Ngem ania ti napapaut nga imbunga daytoy nga ipapanaw?

Ti pannakawaswas ti Edikto ti Nantes ken ti kakuykuyogna a panangidadanes namataud iti negatibo nga internasional a reaksion. Ginundawayan ni William of Orange ti sentimiento a maibusor kadagiti Pranses ket nagbalin nga ari ti Netherlands. Iti tulong dagiti opisial a Huguenot, nagbalin met nga ari ti Gran Britania, ket sinandianna ni Katoliko a James II. Inlawlawag ni historiador Philippe Joutard a ti “takder ni Luis XIV maibusor kadagiti Protestante isut’ maysa a kangrunaan a gapu ti pannakapaksiat ni James II [ken] ti pannakabukel ti liga nga Augsburg. . . . [Dagitoy] a pasamak ti nangbalbaliw iti historia ti Europa, a nagturong iti panangsandi ti Ingles nga autoridad iti Pranses nga autoridad.”

Napateg a paset ti gapuanan dagiti Huguenot iti kultura ti Europa. Inusarda ti kabbaro a wayawayada a nangpartuat iti literatura a timmulong a nangsukog iti pilosopia ti Pannakalawlawag ken dagiti ideya ti panangpanuynoy. Kas pagarigan, adda Protestante a Pranses a nangipatarus kadagiti libro ni John Locke nga Ingles a pilosopo, nga insaknapna ti ideya maipapan kadagiti natural a kalintegan. Dagiti dadduma a mannurat a Protestante inggunamgunamda ti kinapateg ti wayawaya ti konsiensia. Rimsua ti kapanunotan a ti panagtulnog kadagiti agtuturay ket relatibo ken mabalin a di ikankano no salungasingenda ti tulagan nga adda iti nagbaetanda ken dagiti umili. Iti kasta, kas inlawlawag ni historiador Charles Read, ti pannakawaswas ti Edikto ti Nantes ket “maysa kadagiti nabatad a gapu ti Rebolusion ti Francia.”

Dagiti Leksion a Naadal?

Gapu iti negatibo nga imbunga ti panangidadanes ken ti pannakapukaw ti gobierno kadagiti adu a napapateg nga umili, ni Marquis de Vauban, militar a mammalakad ni Ari Luis XIV, indagadagna iti ari nga isublina ti Edikto ti Nantes, a kunana: “Ti laeng Dios ti makakombertir kadagiti puso.” Apay ngarud a di nakasursuro iti leksion ti Gobierno ti Francia ket binaliktadna koma ti pangngeddengna? Sigurado a ti maysa a makagapu isut’ panagamak ti ari a kumapuy ti estado. Mainayon pay, nalaklaka a gundawayan daydi gannuat dagiti Katoliko ken ti narelihiosuan a panangimameg idiay Francia idi maika-17 a siglo.

Gapu kadagiti pasamak nga imbunga ti panangwaswas, insaludsod dagiti dadduma, “Kasanot’ kawadwad ti nagduduma a turong a mabalin nga ipalubos ken panuynoyan ti kagimongan?” Wen, kas napaliiw dagiti historiador, ti panangamiris iti pakasaritaan dagiti Huguenot talaga nga agturong iti panangutob kadagiti “mekanismo ti turay ken dagiti kinabulokda.” Kadagiti kagimongan itatta a buklen ti nagduduma a rasa ken relihion, ti ikakamang dagiti Huguenot iti wayawaya ket maysa a makatukay-rikna a pammalagip iti mapasamak no ti politika a sinugsogan ti simbaan isut’ maipangpangruna imbes a ti pagimbagan dagiti umili.

[Footnote]

[Kahon iti panid 28]

Panangkomberte Dagiti Dragoon

Kadagiti Huguenot Babaen ti Terorismo

Minatmatan dagiti dadduma dagiti dragoon a kas “ekselente a misionero.” Ngem kadagiti Huguenot, inabbukayda ti panagalinggaget, ket kadagiti dadduma a kaso dagiti intero a purok nagpakomberteda a Katoliko apaman a madamagda ti isasangpetda. Ngem asino dagitoy a dragoon?

Dagiti dragoon isuda dagiti armado unay a soldado a dimmagus iti balbalay dagiti Huguenot a gakatda a butbutngen dagiti agnanaed. Ti pannakausar dagiti dragoon iti kastoy a wagas ket naawagan dragonnade. Tapno ad-adda a madagsenan dagiti pamilia, ti dagup dagiti soldado a naibaon iti maysa a balay ket ad-adu ngem ti kabaelan a pakanen ti pamilia. Autorisado dagiti dragoon a mangranggas kadagiti pamilia, a puyatenda ida, ken dadaelenda dagiti sanikuada. No tallikudan dagiti bumalay ti kina-Protestanteda, pumanawen dagiti dragoon.

Nausar dagiti dragoon a nangomberte idi 1681 idiay Poitou, Laud a Francia, lugar a nagpupuniponan dagiti Huguenot. Iti las-ud ti sumagmamano la a bulan, manipud 30,000 aginggat’ 35,000 dagiti nakomberte. Kasta met la ti inaramidda idi 1685 kadagiti dadduma a teritoria dagiti Huguenot. Iti las-ud ti sumagmamano a bulan, manipud 300,000 aginggat’ 400,000 ti timmallikud. Sigun ken historiador Jean Quéniart, ti panagballigi dagiti dragoon “isut’ namagbalin a din maliklikan ti Pannakawaswas [ti napanuynoy nga Edikto ti Nantes], ta agparang a posiblen.”

[Credit Line]

© Cliché Bibliothèque Nationale de France, Paris

[Ladawan iti panid 25]

Daytoy 1689 a deklarasion intukonna ti pagkamangan dagiti Pranses a Protestante nga agtarigagay a mangliklik iti pannakairurumen gaput’ relihion

[Credit Line]

Iti pammalubos ti Huguenot Library, Huguenot Society of Great Britain and Ireland, London

[Ladawan iti panid 26]

Pannakawaswas ti Edikto ti Nantes, 1685 (Naipakita ditoy ti umuna a panid ti pannakawaswas)

[Credit Line]

Documents conservés au Centre Historique des Archives nationales à Paris

[Ladawan iti panid 26]

Adu a templo dagiti Protestante ti nadadael

[Credit Line]

© Cliché Bibliothèque Nationale de France, Paris