Talaga Kadi nga Agsao Dagiti Tambor ti Africa?
Babaen ti koresponsal ti Agriingkayo! idiay Nigeria
KABAYATAN ti biahena a bimmaba iti Congo River idi 1876-77, bassit la ti gundaway ti managsukisok a ni Henry Stanley a mangpanunot iti pagimbagan ti lokal a panagtambor. Para kenkuana ken dagidi padana a biahero, ti mensahe dagiti tambor masansan a magupgop iti maysa a sao: gubat. Ti nakapsut a nangngeganda a panagtambor kaipapananna nga asideg idan a rauten dagiti narungsot a mannakigubat a naarmasan kadagiti pika.
Idi laengen agangay, idi nataltalnan ti panawen a naammuan ni Stanley nga adda pay gayam dadduma a mensahe dagiti tambor malaksid ti mangipakaammo laeng iti rinnupak. Iti panangdeskribirna iti maysa a tribu nga agnanaed idi iti igid ti Congo, insurat ni Stanley: “Saan[da] pay idi nga us-usaren dagiti de-koriente a pamay-an ti komunikasion ngem ik-ikutanda ketdi, ti maysa a sistema ti komunikasion a talaga nga epektibo. Ti nagdadakkel a tamborda a matambor iti nagduduma a pasetna ti mangyebkas iti lenguahe a nalawag a maawatan idi a kas iti isao ti ngiwat.” Naamiris ni Stanley a dagiti tumatambor saanda la a mangyallatiw iti kayarigan uni ti trumpeta wenno sirena; makayallatiw dagiti tambor kadagiti espesipiko a mensahe.
Mayallatiw dagita a mensahe iti nadumaduma a purok. Ti dadduma a tambor mangngegan iti kaadayo a lima agingga iti pito a milia, nangnangruna no rabii ti pannakatamborda manipud iti tumtumpaw a balsa wenno manipud iti turod. Dagiti tumatambor iti adayo ti dimngeg, nangtimud, ken nangyallatiw ti mensahe iti sabsabali. Insurat ti Ingles a biahero a ni A. B. Lloyd idi 1899: “Naammuak a manipud iti maysa a purok nga agturong iti sabali, iti distansia a nasurok a 100 a milia, mayallatiw dagiti mensahe iti awan pay dua oras, ket talaga a patiek a posible dayta iti ab-ababa pay a tiempo.”
Bueno agingga iti maika-20 a siglo, agtultuloy dagiti tambor nga addaan iti napateg nga akem a mangiranud iti impormasion. Kinuna ti libro a Musical Instruments of Africa, a naipablaak idi 1965: “Dagiti agsao a tambor ket mausar a kas telepono ken telegraph. Mayallatiw amin a kita ti mensahe—anunsio ti pannakayanak, ipapatay, ken panagasawa; panagay-ayam, pasala, ken seremonia iti pannakasanay ti baro a miembro; mensahe ti gobierno, ken gubat. No dadduma, dagiti tambor iyallatiwda ti tsismis wenno angaw.”
Ngem kasano a nakikomunikar dagiti tambor? Idiay Europa ken sadino man pay, mayallatiw dagiti mensahe babaen iti koriente kadagiti kable ti telegraph. Natudingan ti tunggal letra ti alpabeto iti bukodna a pagilasinan tapno maikurdit ti tunggal letra ti sao wenno sasao. Dagiti tattao ti Central Africa, nupay kasta, awan idi ti naisurat a lenguaheda, isu a dagiti tambor dida maikurdit ti sasao. Sabali a sistema ti inusar dagiti Africano a tumatambor.
Ti Lenguahe ti Tambor
Ti pangtarus iti komunikasion dagiti tambor agpannuray iti lenguahe dagiti Africano a mismo. Adu a lenguahe ti Central ken West Africa ket kangrunaanna duat’ tonadana—adda dua a kangrunaan a tono ti tunggal silaba ti kada maisao, nangato wenno nababa. No agbaliw ti tono, agbaliw ti kaipapanan ti sao. Usigenyo, kas pagarigan, ti sao a lisaka, manipud iti lenguahe a Kele iti Zaire. No amin a tallo a silaba ti maibalikas iti nababa a tono, ti sao kaipapananna “alog wenno aluguog”; ti nababa-nababa-nangato a panangibalikas kadagiti silaba kaipapananna ti sao a “kari”; ti nababa-nangato-nangato a panangibalikas kaipapananna ti “sabidong.”
Dagiti slit-drum iti Africa a nausar a mangyallatiw kadagiti mensahe addaan met iti dua a tono, nangato ken nababa. Umasping iti dayta, no dagiti lalat ti rabawna a tambor mangyallatiwda iti mensahe, mausarda a sagdudua, a ti maysa a tambor addaan iti nangato a tono ket ti sabali nababa ti tonona. Gapuna, ti nalaing a tumatambor makikomunikar babaen ti panangtuladna iti tonada ti sasao a mangbukel iti maisao a lenguahe. Kuna ti libro a Talking Drums of Africa: “Daytoy maawagan a lenguahe ti tambor ket kangrunaanna umasping a kas iti maisao a lenguahe ti tribu.”
Siempre, ti duat’ tonadana a lenguahe masansan nga aduan iti sao nga addaan agpada a tono ken silaba. Kas pagarigan, iti lenguahe a Kele, agarup 130 a pangnagan ti addaan iti isu met la a tonada (nangato-nangato) kas iti sango (ama). Nasurok a 200 ti addaan iti umasping a padron (nababa-nangato) kas iti nyango (ina). Tapno dida mariro, mangipaay dagiti tumatambor iti konteksto kadagita a sasao, nga iramanda ida iti ababa a pamiliar unay a sasao nga aglaon iti umdas a kinanadumaduma tapno maawatan ti dumngeg ti maisao.
Pannakisao Babaen iti Slit-Drum
Maysa a kita ti agsao a tambor ket ti kayo nga slit-drum. (Kitaenyo ti retrato iti panid 23.) Maaramid dagita a tambor babaen ti panangkungkong iti paset ti napukanen a kayo. Awan lalat a parabaw ti tambor iti agsinnumbangir a pungto. Nupay ti tambor iti retrato ket addaan iti dua a nagputdan, adu ti addaan iti maysa nga atiddog a nagputdan. Ti panangtambor iti maysa a pungto ti riang ti mangpataud iti nangato a tono; ti panangtambor iti kasumbangirna ti mangpataud iti nababa a tono. Dagiti slit-drum ket kadawyanna agarup maysa a metro, nupay mabalin nga ab-ababada a kas iti gudua ti maysa a metro wenno at-atiddog a kas iti dua a metro. Ti diametro mabalin a 20 a sentimetro agingga iti maysa a metro.
Dagiti slit-drum ket saan laeng a mausar a pangyallatiw iti mensahe iti nadumaduma a purok. Ti taga-Cameroon nga autor a ni Francis Bebey dineskribirna ti maaramidan dagitoy a tambor kadagiti ginnubal. Bayat a ti dua nga agsinnumbangir a dasig ti agsagana nga agranget iti plasa ti purok, agsala dagiti kampion iti ritmo ti slit-drum bayat a bansagan dagiti tambor ti panangidaydayawda. Ti tambor ti maysa a dasig mabalin nga iwaragawagna: “Kampion, naam-ammom kadin ti kapadam? Asinot’ makaartap kenka, ibagam kadakami no asino? Dagitoy a pimpiman a parsua . . . , ipagarupda a maabakdaka babaen iti pimpiman [a kararua] nga awaganda a kampion . . . ngem awan ti makaabak kenka.” Dagiti musiko iti karibal a kampo maawatanda dagitoy a nainggayyeman a karit ken itamborda a dagus ti proverbial a sungbat: “Ti bassit a sunggo . . . ti bassit a sunggo . . . kayatna a kalay-aten ti kayo ngem ipagarup ti amin a matnag. Ngem nabangad ti bassit a sunggo, dinto matnag iti kayo, umalimpatokto, daytoy a bassit a sunggo.” Dagiti tambor agtultuloy a manglinglingay iti intero a ginnubal.
Dagiti Tambor a Kalaingan nga Agsao Kadakuada Amin
Dagiti pressure drum ad-adu ti maaramidanda. Ti tambor a makitam iti retrato iti kannawan ket maawagan a dundun; daytat’ agdindinamag nga agsao a tambor dagiti Yoruba, manipud Nigeria. Ti sukogna a kas iti hourglass, naakkuban daytoy a tambor iti agsinnumbangir a pungto, a naaramid iti naingpis, nakortar a lalat ti kalding. Napagsilpo dagiti akkub babaen iti lalat a tali. No matiritir dagiti tali, umirteng ti rabaw ti pungtona isu a makapataud iti nota a manipud maysa nga octave wenno nangatngato. Babaen ti panangusar iti nagbakkug a drumstick ken panangbaliwbaliw iti ritmo dagiti uni, matulad ti nalaing a tumatambor ti panagngato ken panagbaba ti timek ti tao. “Makapagpapatang” ngarud dagiti tumatambor iti dadduma a tumatambor a makaipatarus ken makatokar iti lenguahe ti tambor.
Idi Mayo 1976, ti nakaskasdaaw nga abilidad dagiti tumatambor a makikomunikar babaen ti panagusarda iti tambor ti naidemostra babaen kadagiti musiko ti panglakayen dagiti Yoruba. Dagiti boluntario manipud iti tallaong ti nangyarasaas iti serye dagiti bilin iti kangrunaan a tumatambor, nga isu met kalpasanna ti mangtambor kadagiti instruksion iti sabali a musiko nga adda iti pangadaywen manipud iti paraangan. Iti panangsungbatna kadagiti maitambor nga instruksion, agkaraakar ti musiko ket aramidenna ti aniaman a tignay a makiddaw nga aramidenna.
Saan a nalaka a masursuro ti mangyallatiw iti maitambor a mensahe. Kinuna ti mannurat a ni I. Laoye: “Komplikado ken narikut nga arte ti panagtambor dagiti Yoruba nga agkasapulan iti adu a tawen a panagadal. Saan laeng a masapul a nasigo ken nalaing a mangtimud ti tumatambor iti ritmo, no di ket masapul nga addaan iti nasayaat a memoria maipapan iti daniw ken pakasaritaan ti ili.”
Kadagiti kallabes a dekada, dagiti tambor ti Africa saanda unayen nga agsao a kas iti sigud, nupay napategda pay laeng iti musika. Kuna ti libro a Musical Instruments of Africa: “Nakarigrigat ti agsursuro a mangtokar kadagiti mensahe iti tambor; gapuna, nakaparpartaken ti pannakapukawna idiay Africa.” Kuna pay ti espesialista ti warnakan a ni Robert Nicholls: “Dagiti nagdadakkelan a tambor iti napalabas, a dagiti unida agbiahe iti minilmilia ken ti kakaisuna a panggep ket mangyallatiw iti mensahe, ket mapukawton.” Para iti kaaduan a tattao kadagitoy nga aldaw, nanamnam-ay laengen ti agtelepono.
[Ladawan iti panid 23]
Slit-drum
[Ladawan iti panid 23]
Ti agsao a tambor ti Yoruba