Panangmatmat iti Lubong
Krimen—Narang-ay a Negosio
Makapastrek ti organisado a krimen idiay Italia iti mapattapatta a $200-240 bilion iti kada tawen, kuna ti 1997 a Report of the Commercial Confederation, maysa nga asosasion dagiti Italiano a negosiante. Agarup $18 bilion ti naipadamag nga aggapu iti ilegal a panaglako iti droga, $11 bilion manipud iti panagbalangkantis, ken $15-18 bilion manipud iti panagpaanak iti kuarta ken iti raket. “Tallo iti kada sangapulo a komersial a negosio ket tartarawidwidan dagiti indibidual wenno kompania a nainaig iti organisasion dagiti kriminal; mapagduaduaan ti nagtaudan ti 20 agingga iti 25 a porsiento kadagiti inaldaw a transaksion iti banko,” kuna ti periodiko a La Repubblica.
Nalatak pay Laeng ti Panagbasa iti Libro
Ti teknolohia iti computer ti mangbalbaliwto pay laeng iti ugali dagiti Britano a panagbasa, sigun iti surbey ti Policy Studies Institute. Kas naipadamag iti The Times, “gistay kagudua kadagidiay napagsaludsodan ti nagkuna a madama nga adda basbasaenda a libro a pagragsakanda, maysa a proporsion a nagbalbaliw bassit manipud 1989.” Ad-adu ti basaen dagiti babbai ngem kadagiti lallaki, ket dagiti tattao a nasurok a 55 ti tawenda ti kangrunaan a managbasa. Dagiti libro maipapan iti panagluto ti kalalatakan, a sarunuen dagiti estoria ti krimen wenno makapasegga nga estoria, nobela maipapan iti romansa, ken maika-20 a siglo a fiction. Nupay 30 porsiento kadagiti sangakabbalayan ti addaan iti computer, 7 laeng a porsiento ti addaan alikamen tapno mausarda dagiti CD-ROM, ti kakompetensia ti libro. Ket saan a kas iti laptop computer, kuna ti The Times, ti makapainteres a libro ket saan a dadaelen ti darat iti pagbakbakasionan a playa wenno kadagiti aglilinnetlet a bunggoy iti subway nga aduan iti tao, ket ti napintas pannakaaramidna a libro mabalin a “makaay-ayo a kitaen a kas iti kinasayaat dagiti linaonna.”
Panangusar Manen iti Danum
“Ti nabayagen a panagsapul kadagiti kemikal a pangsebseb iti uram a saan a mangdangran iti ozone layer ti nangiturong met laengen iti . . . danum,” kuna ti New Scientist. “Kalpasan ti panangsebsebda iti ginasut nga eksperimento nga uram, nakagteng ti Norwegian Fire Research Laboratory idiay Trondheim iti konklusion a ti pino a pannakaipugsit ti danum ti maitutop a kasandi dagiti makadadael-ozone a halon, a sisasaknap pay laeng a maus-usar kadagiti fire extinguisher.” Dagiti halon—naglaok a carbon, bromine, ken fluorine—lungnguopenda ti apuy. Kasta met laeng ti aramiden dagiti tedted ti danum, nga agalingasaw ken agwaras iti 1,700 a daras iti orihinal a kasaknapda a mangikkat iti oksihena. Ti laeng tiempo a saanda unay nga epektibo ngem kadagiti halon ket no bassit ti uram ken naasuk a saan a nakagteng iti temperatura nga umdas a mangpasengngaw iti danum. Ngem birbirokenda pay laeng dagiti artipisial a kasandi dagiti halon, tangay ti danum mangpataud iti sabali a parikut: Bassit ti maganansia iti panaglako iti danum.
Ita—Hepatitis G
Pinatalgedan dagiti doktor idiay Japan nga iti uneg ti bulan a nagpayalisonda iti dara, naimpektaran dagiti pasiente iti virus ti hepatitis G, ti baro a kita a naammuan idi 1995 idiay Estados Unidos. Babaen ti panangusigna manen iti dara dagiti pasiente nga adda kanser ti dalemda a nagpaopera iti nagbaetan ti 1992 ken 1994 idiay Toranomon Hospital sadi Tokyo, natakuatan dagiti doktor a 2 kadagiti 55 a pasiente ti naakaran sakbay ti operasion ken 7 a sabsabali pay ti naimpektaran kalpasan ti operasion. Dagiti namulitan a dara a nayalison iti tunggal maysa kadagiti 7 a pasiente ti naggapu iti promedio a 71 a nagidonar, kinuna dagiti doktor, a mangipakita a namulitan iti baro a virus ti 1.4 porsiento a suplay ti nausar a dara. Bassit pay la ti naammuan maipapan iti virus ti hepatitis G wenno mano a porsiento kadagiti addaan ti virus ti makapataudto pay iti hepatitis wenno kanser iti dalem, kuna ti Asahi Evening News.
“Ti Di Napakpakadaan a Depekto iti Daytoy a Milenio”
“Naammuan kas ti Di Napakpakadaan a Depekto iti Daytoy a Milenio, ti Parikut Inton Tawen 2000, wenno basta ‘Y2K,’” daytat’ “maysa kadagiti makadadael unay a puersa a naammuan iti moderno a panag-computer,” kuna ti U.S.News & World Report. Nangrugi dayta idi dekada ti 1960 idi a nangina ken limitado pay laeng ti memoria dagiti computer. Tapno makasalimetmet iti espasio, nagisurat dagiti agiprogprograma iti computer kadagiti petsa a mangusar laeng iti dua a maudi a numero ti tawen. Para iti computer, ti tawen 1997 ket basta “97.” Ti problema? “Inton Ene. 1, 2000, agarup 90 porsiento kadagiti hardware ken software ti computer iti lubong ti ‘agpanunot’ a daytat’ umuna nga aldaw ti 1900.” Addan dagiti napasamak a panagkamali. “Iti pagbaludan ti maysa nga estado, ti di napakpakadaan a depekto ti gapu ti di umiso a panagkuenta dagiti computer iti sentensia ti sumagmamano a balud a nawayawayaanen,” kuna ti Newsweek. “Dadduma a credit card ket di inawat dagiti tiendaan ken restawran idi a ti ‘00’ a petsa ti panagpatingga ti pannakausarda ti nangriro kadagiti computer. Ket iti sumagmamano nga estado, natakuatan dagiti tsuper iti trak a nakanselar dagiti lisensiada a maawat iti dadduma pay nga estado idi a din mataming dagiti computer ti panangpabaro iti aplikasionda gapu kadagiti petsa iti napalabas a siglo.” Masapul a mangbusbos dagiti korporasion iti sangalubongan iti mapattapata a $600 bilion tapno mabalbaliwan dagiti nailista a petsa—ket inanamaenda a maaramidanda dayta iti sumaganad a dua a tawen.
Manglab-aw Rekord nga Animal
Kabayatan ti kalgaw ti 1996, ti kadawyan a tern nakaipasdek iti rekord para iti “kaaadaywan pay laeng a biahe nga inaramid ti maysa nga animal iti iyaakarna” nga ita addan pammaneknektayo, kuna ti Italiano a periodiko a Corriere della Sera. Kalpasan ti panagrubbuatna manipud Finland, a sadiay ti nakasingsinganna, natiliw ti tern 18 a lawas kalpasanna iti estado ti Victoria iti Abagatan a daya nga Australia—kalpasan ti biahe a 24,400 a kilometro, a nangsaklaw iti promedio a 200 a kilometro iti kada aldaw. Dagiti napalabas a rekord ti inaramid ti maysa nga arctic tern a nagtayab iti 22,530 a kilometro manipud Russia agingga iti Australia idi 1955. Dadduma pay nga animal a ti iyaakarda saklawenna ti rinibu a kilometro ket ti red salmon, igat, monarch a kulibangbang, green turtle, ken humpback whale.
Dagiti humpback whale normal nga alaenda ti 102 nga aldaw nga umakar manipud Alaska agingga idiay Hawaii, ngem natakuatan dagiti managsirarak a ti maysa innalana laeng ti 39 nga aldaw a nanglangoy iti 4,465 a kilometro! Irepresentar ti biahe ti promedio a kapartak a nasurok nga uppat a kilometro iti kada oras. Nakita ti isu met la a balyena idiay Mexico. Umakar dagiti humpback whale idiay Hawaii tapno agpaaduda agsipud ta di madaeran dagiti annakda ti makaketter a danum iti Alaska. Ti iyaakarda ti maysa kadagiti kaadaywan a maaramidan dagiti mamalia iti danum, kuna ti The Times ti London.
Dayta a Naatap a Ngilaw!
Apay a nagrigat a patayen ti maysa a ngilaw? Kasano a makalibas a dagus? Ti sekreto adda iti istruktura iti utekna a maawagan giant fiber. Daytoy ket kasla laso a selula a makikomunikar a kas iti koriente, imbes a kas iti kemikal, iti dadduma a paset ti utek ti ngilaw. Kas resultana, ti koriente agtaray a sipapartak iti paset ti utek a mangpalagto ken mangpatayab, a mangtignay iti ngilaw a mangpanaw ti peggad iti apagkanito iti kada segundo. Iti kadawyan a tao, kas pagarigan, sapulenna ti agarup kakapat ti maysa a segundo sakbay a ti ima makapagtignay a mangaramid iti banag a makita ti mata. Tangay nakabalan iti daytoy a pannakaammo maipapan kadagiti ngilaw, dagiti managsirarak idiay Sussex University iti Britania ti manginanama a mangpataud iti insektisidio a mangdadaelto a sibaballigi iti reaksion ti ngilaw, kuna ti The Times ti London.
Krisis ti Pawikan
Nakabasbassiten ti populasion dagiti pawikan gapu iti nakaro a panaganup iti danum ti Asia-Pacific, kuna ti The Weekend Australian. Daytoy ti nangtignay iti Australia ken Indonesia tapno idauluanda ti maysa a komperensia idiay Java buyogen iti kalat a mangpasayaat iti pamay-an ti panangitalimeng. Agsipud ta umakar dagiti pawikan ket awan nasion a sadiay laeng ti pakasarakan kadakuada, dagiti kasayaatan a programa iti panangitalimeng ti maysa a pagilian ket bassit laeng ti pategna no anupan ti sabali a pagilian dagiti pawikan iti pagnaanna no umakar a dida man la panunoten ti masakbayan a pulida. “Mapattapatta a 50,000 a pawikan ti mapapatay iti kada tawen idiay Bali laeng para iti negosio a pangturista,” kuna ti periodiko, “ket ginasut a ribu nga itlog ti pawikan ti maala kas taraon.” Inegnegosio met ti Papua New Guinea dagiti pawikan iti baybay, agraman ti agpegpeggad a loggerhead ken ti di masalsalakniban a leatherback ken green turtle. Dagiti dadduma a kita nga agpegpeggad ket dagiti hawksbill, flatback, ken ti Oliver Ridley turtle.
Gistay Naungawen ti Morse Code iti 150 a Tawen
Nasurok a 150 a tawenen ti napalabas, tinudingan ni Samuel Morse, maysa nga Americano nga imbentor, ti tunggal letra ti alpabeto iti espesipiko a kodigo dagiti tulnek ken uged. Daytoy ti namagbalin kadagiti mensahe a matarusan babaen kadagiti allon ti radio gapu iti alikamen a pagaammo kas Morse key. Rinibu a biag ti naispal iti baybay idi agpegpegggad dagiti barko a nangusar kadagiti pang-emerhensia a kodigo nga SOS. Inaramat met dagiti buyot iti lubong daytoy simple a pamay-an ti komunikasion, agraman ti nagadu nga agdadamo iti panangyallatiw iti mensahe nga agpaay laeng iti pagragsakan. Ti dakkel a bentaha ti Morse code agpannuray iti kinalawagna, ti nasken a banag no ti opereytor ti radio adda napigsa a bengngatna wenno di makasao iti lenguahe a pakangngegan iti mensahena. Ngem dagiti mensahe ti Morse ti naynay a sinukatanen ti timek ti radio ken ti sistema ti komunikasion babaen iti satellite. Idi 1993, ti code ket din kasapulan kadagiti barko iti baybay. Binaybay-anen ti Francia ti sistema a Morse iti kattapog daytoy a tawen, ket inton 1999, mapukawto daytan iti intero a lubong.