Sadiay Pagsabatan ti Tao ken Pawikan

Babaen ti koresponsal ti Agriingkayo! idiay Australia

TI KASAYAATAN a panawen a masarakan ti maysa nga atap a pawikan ti baybay isut’ inton agitlog iti kabbaro nga umokna iti kadaratan. Kayatyo kadi ti sumurot kaniak bayat a sarungkarantayo ti Mon Repos​—ag-1.5 kilometro a kadaratan iti kosta ti Queensland, ti nadagaang nga estado ti Australia? Dikay madanagan iti kinabara ti init ti subtropiko gapu ta rabiinto ti isasarungkartayo. Ti nagbaetan ti alas otso ti rabii ken alas dose iti tengngat’ rabii ti kalalainganna nga oras iti kasta a makapasegga a panagpasiar.

Nasaysayaat a makikuyogtayo iti maysa a nasanayen a manangiwanwan ken nakurkurang ngem 10 a katimpuyog, yantangay addada sumagmamano a maipalubos ken maiparit nga aramidentayo no kayattay a makita ken masagid ti dakkel a kabáyan a pawikan. Bayat a magnatayo iti kadaratan ti nagatab a baybay, kiddawen ti mangiwanwan a ditay pagsilawen dagiti flashlighttayo gapu ta mapabutngan dagiti pawikan. Ket masdaawtayo a naglawag a makitatayo ti sangametrot’ kalawana a desdes ti pawikan iti kadaratan nupay awan silawtayo.

Sumaganad, pakaammuannatay ti mangiwanwanwan iti sumagmamano makapainteres nga impormasion maipapan kadagiti pawikan ti baybay iti dayta a lugar. Addada innem a nagduduma a kita kadagiti danum ti Australia, ngem uppat laeng kadagitoy ti masarakan ditoy Mon Repos, nga isut’ kasayaatan a lugar a pagitlogan[da] iti kosta ti Bundaberg. Iti naurnos a panagsasaganadda, dagitoy ti uppat a kita: loggerhead (Caretta caretta), flatback (Natator depressa), green (Chelonia mydas), ken leatherback (Dermochelys coriacea).

Ti Umuna a Makitatayo

Maragsakantay unay no makitatay ti maysa a dakkel a pawikan. Isut’ maysa iti umuna a kita nga inlistatayo​—ti loggerhead. Agbuyatay a siuulimek bayat nga agkarayam iti asideg ti marka ti atab iti kadaratan. Inton makaasidegtayo met laengen, makitatayo a nagkali iti kasla-pinggan nga abut babaen ti panangkurub iti darat ken panangkaosna iti rugit iti aglawlawna. Daytoy ti manglapped iti panagtubo ti ruot iti umokna ken mangkulong kadagiti kappessa inton rumkuasda kalpasan ti 7 agingga iti 12 a lawas. Nairingpasna met ti umokna babaen ti agsinnublat a panangkurub ken panangkaus iti darat babaen kadagiti akin-kutit a sakana​—kurub ditoy, kaus idiay; kaus ditoy, kurub idiay. Abuten daytoy ti agarup 45 a minuto.

Agingga ita, nalaka pay laeng a mapabutngan ket agsubli iti danum, ngem inton agitlogen, maipalubosen a sagidentayo. Silawan ti mangay-aywan, ket mabalintay a retratuen no kayattayo. Agtultuloy nga agitlog ti pawikan iti umokna iti 10 inggat’ 20 a minuto, agraman ti panagparuarna iti nalitnaw, kasla-buteg a pluido a mangsalaknib kadagiti itlog manipud iti fungus ken insekto bayat a mapessaanda. Adda promedio a 120 a kas kadakkel ti bola ti Ping-Pong a maiyitlog ti pawikan a loggerhead​—14 nga aldaw ti baet ti tunggal panagitlogna​—iti las-ud ti dua inggat’ uppat a tawen.

No sagidentay ti pawikan, masdaawtayo iti kinalamuyot ti kudilna​—isut’ makagapu a matarigagayan unay ti lalatna a mamagpeggad iti biag dagiti pawikan. Ti balayna, wenno carapace, ket buklen dagiti babassit a tulang a maiyarig iti duri ken paragpag. Ita rugiannan a gaburan dagiti itlogna. Ngem yantangay inyitlogna ida iti asideg ti nagataban, masapul a maiyakarda tapno agbiagda. Daytoy ti aramiden ti dua a kameng ti timpuyog a mangad-adal maipapan kadagiti pawikan a naikadua iti grupotayo.

Panangmarka Kadagiti Pawikan

Mamarkaan ti pawikanmi iti makinsango a sakana tapno makatulong iti panagsirarak maipapan kadagiti pawikan. Narigat daytoy gapu iti kanayon a panagkurubna iti darat. Naaramid dagiti etiketa iti di aglati a metal a nalaokan iti titanium. Iti likudna ti nakaikabilan ti lugar a pagtataenganna, ket napateg iti proyekto a panagsirarak nga amin a pawikan a masarakan ti amin [a tattao] ket maipakaammo babaen iti numero. No natayen ti pawikan, sa la maikkat ti etiketa ken maisubli agraman dagiti detalye ti lugar[na]. Iti makinsango nga etiketa isut’ pakabigbigan a numero ti pawikan. Ti pawikanmi ket namarkaan iti T54239, ngem inkeddengmi nga awagan laengen iti Tabitha.

Gapu ta saan pay laeng a naikkan iti etiketa idi damo, mabalin a dipay pulos nagitlog ni Tabitha ket makaipaay ngarud iti nasken nga impormasion tapno maipaalagad ti pannakasalaknib dagiti pawikan ken dagiti itlogda idiay Abagatan a Pacifico. Ita, tapno maammuan daytoy nga impormasion, naimatanganmi ti maysa nga apagbiit nga operasion ti pawikan iti daytoy met laeng nga igid ti baybay! Ti operasion ket maawagan ti laparoscopy a masansan a maus-usar kadagiti tao. Siaannad a napagdata ni Tabitha sa naikabil iti karetilia. Maasiankami ngem nadlawmi a ti panangapros iti tengngedna ti mangpakalma kenkuana. Saan a lulua dagiti makitami, ngem ti ketdi naapgad a lua a mangikkat iti darat a pulingna ken ti adu unay a naapgad a danum ti baybay a nainumna. Saanda a nainaig iti panagpaut-ot. Makaskasan ti kudil iti makingngato a sakana; sa maipastrek ti maysa a tubo iti maysa a bassit nga iwa, ken mapuyotan bassit iti angin. Babaen ti panangkitada iti obariona, maammuan dagiti managsirarak a damdamona ti agitlog, ket adu pay ti maiyitlogna. Mairekord amin dagitoy nga impormasion. Mairuarton ti angin iti maysa a balbula ti tubo sa madait ti naiwa [a kudilna].

Inton mapagdisson iti darat, siguden a tumapog ni Tabitha iti danum. Dagiti allon ti baybay ti manglapunosen ken mangiduron iti nabang-aran a ni Tabitha.

Panangiyakar Kadagiti Itlog

No agsublitayo, makitatayo a naiyakaren dagiti itlog manipud iti umokda. Kalpasan ti uppat nga oras dumketen ti itlog iti balayna ket maporma dagiti urat ti dara. No maiggamanda kalpasan dagitoy, agibbongda. Idiay pagitloganda, masansan a dua nga oras ti maipalubos a panangiyakar, ket naballigi unay dayta. Ti panggep ket tapno masalakniban ti umok ken itlog manipud danum ken panagreggaay. Ti temperatura ti darat ti mangikeddeng no kabáyan wenno kalakian ti mapessaan. Nalamiis ti kadaratan ti kaaduan a puro ket bin-ig a kalakian ti mapessaan, ngem iti nabara a kadaratan iti Mon Repos, kabáyan ti kaaduan a mapessaan.

Agpessa dagiti itlog manipud Enero inggat’ Marso. Kayuskusenda ti naigabur a darat nga agtinnag iti tukok ti umokda nga isut’ makatulong iti irurukkuasda. No saan unay a nabara ti temperatura ti darat, itultuloydan ti agkarayam manipud umokda nga agturong iti baybay. Ngem karugrugi pay laeng ti panagbiagda. Napaneknekan nga abutenna ti 50 a tawen sakbay a makapagitlogda. Bassit laeng ti makadanon iti dayta.

Nasken a Sursuruen ti Tao ti Mangsaluad

Daksanggasat, ti kinaliway ken kinaagum ti sangatauan ti nangpabassit agingga nga innem laengen a kita ti pawikan ti naammuan. Kanen dagiti pawikan dagiti plastik a bag a naibelleng idiay baybay a masansan a mapagkamalianda a karominas. Agsullat dagitoy iti bagisda nga isut’ mangpatay kadakuada. Mabalin a mangbekkel kadagiti pawikan ti dadduma pay a basura. Mangyeg peggad uray dagiti paligpalig dagiti barangay no di naannad ti bangkero. Mainayon pay iti daytoy dagiti naitedted a krudo ken makasabidong a basura a mabalin a naan-anay a mangpapatay iti amin a pawikan bayat ti panawen ti panagpaadu. Ket gapu ta masapul a lumung-aw ti pawikan iti kada 15 a minuto tapno aganges, mabalin a malmes ti pawikan iti naiwayat nga iket a nakaisalatanna.

Bayat nga umad-adu ti tao a makaammo kadagitoy a peggad ken sursuruenda nga aywanan a naimbag ti aglawlawda, dumtengto ti ad-adu a gundaway tapno makapagsabat ti tao ken pawikan​—a mangay-ayo ken mangparagsak iti sangatauan iti maysa pay a pagsidsiddaawan iti nabunga a nakaparsuaan.

[Dagiti ladawan iti panid 26]

Agrikos manipud makinngato a kannigid: apagbiit nga operasion, panagsubli iti baybay, pannakaiyakar dagiti itlog, panangikabil iti etiketa iti maysa a saka [ti pawikan]