Ti Tinawen nga Isasarungkar ti Nagdadakkelan a Leatherback
BABAEN TI KORESPONSAL TI AGRIINGKAYO! IDIAY MALAYSIA
NGANGNGANI alas dosen ti rabii. Nakaselsellag ti kabus a bulan a nangraniag iti natalinaay ken nalinak a baybay. Adda grupo ti tattao idiay aplaya ti Rantau Abang, daddumat’ sitatakder, daddumat’ nakadalupisak wenno agtugtugaw iti nalamiis, napino a kadaratan. Aniat’ ar-aramidenda ditoy iti daytoy nga oras? Siaanus nga ur-urayenda ti isasarungkar ti maysa a dakkel a [parsua nga addaan] balay ken uppat a saka—ti dakkel [ken] naglalat a pawikan, wenno leatherback.
Dagitoy a misterioso a sangaili nga agbiag iti takdang-danum ti limmatak iti sangalubongan iti daytoy di maikankano nga aplaya. Ti Rantau Abang ket masarakan iti daya a kosta ti Peninsular Malaysia, amianan laeng ti Dungun ken ag-400 a kilometro manipud Singapore. Daytat’ maysa kadagiti manmano a lugar iti lubong a tinawen a sarungkaran dagiti leatherback gapu iti napateg a panggep.
Manipud Mayo agingga iti Setiembre ti panagiitlog ditoy. Kabayatan dagiti kangitingitan a bulan ti Hunio, Hulio, ken Agosto, medio nalaka a paliiwen ti panagitlogda. Masansan a sumanglad dagiti pawikan la ketdi no simmipngeten. Adda met la kadi serserbi ti panagur-uray dagitoy sangaili a naggapu iti intero a Malaysia, Singapore, ken ti Makinlaud a Hemispero?
Naggapudat’ Baybay!
Kellaat, adda naganninag iti agkilkilap a danum a di unay pangadayuen iti takdang, adda masirpatan a pasaray lumung-aw bayat a tumtumpaw iti danum. Magagaranen ti bunggoy! Bayat nga umas-asideg iti takdang, nangrugin a limmung-aw ti maysa a nagtimbukel a banag manipud danum. Sumangsangladen ti pawikan! Impalagip ti sumagmamano a giya nga adda [sadiay] nga agingga iti mabalin, siuulimek la koma nga agbuya ti amin, di la ket ta mapabutngan dayta.
Ti ulona ti immuna a nagparang, sa ti tengnged, sa simmarunon ti makinruar a paset ti balayna ken ti kamauna a sakana, agingga a makitan iti takdang ti intero a pawikan. Ti apagapaman nga allon ti nangugas iti ipus ken kamaudi a saksakana. Nagdakkelan a talaga, nasurok a dua a metro manipud sungo agingga iti murdong ti ipusna! Di aggargaraw dayta idiay aplaya.
Kellaat a kinutina dagiti kamauna a sakana sa nagabante nga agwarwarsi. Apagbiit manen a nagsardeng, a kaslattay umang-angsab ken agpappapigsa agpaay iti sumaganad a pannagnana. Kastoy ti panagtignayna iti takdang. Nalimitaran ti distansia dagiti bunggoy iti agsumbangir. Nainget unay dagiti giya iti daytoy. Iti tunggal panagabantena, umabante met ti bunggoy—ngem siuulimekda unay.
Bayat a sumanglad ti leatherback, sigud nga ammona lattat’ papanannan. Ti nainkasigudan a pannakaammona ti mangipalubos kenkuana a mangsapul iti lugar a nadaras a pakapessaan dagiti itlogna. Nagrugin nga agkali sadiay iti abut. Nagserbin a pala dagiti kamaudi a sakana, a mangkali iti darat.
Kalpasan ti kasla nakaun-unday a panawen, maysa kadagiti giya, a maysa met a lisensiado a kolektor iti itlog, ti immay sana inkaut ti imana iti abut, a nakaun-uneg nga uray la pagatsikona. Bayat nga inruarna ti takkiagna manipud iti abut, nasdaaw ken naragsakan ti amin. Nakaala iti itlog!
Saan unay a napudaw ti maris ti itlog ti leatherback. Kasla bola ti ping pong agingga iti bola ti tennis ti kadakkelna. Ti tartaraudi a yitlogna ket masansan a kaslattay holen laengen. Saan a kas iti itlog ti manok, ti ukis ti itlog ket nakulbet a nalaka a lumnek no mapigsaam a talmegan. Nakaskasdaaw ta ti puraw ti itlog (albumen) ket agtalinaed a pluido latta uray naluton. Naipadamag a ti raman ti naluto nga itlog ket nakersang ken medio nalangsi. Makapagitlog ti pawikan iti promedio a 85 iti maminsan [a panagitlogna]. Ngem ti umok nga addaan 140 nga itlog ti kaaduan pay laeng a naipadamag idi 1967.
Ita nawayan a makapagiwas-iwas ti bunggoy. Daddumat’ siaannad a mangsagid ken mangusig iti pawikan. Daddumat’ mangsakay iti dayta wenno agsadag iti dayta tapno agparetrato nga ikabildanto iti album-da. Ipalgak ti asideg a panangmatmat iti pawikan ti pamuskolen [ken] nalasaw a marabuteg nga agtedtedted manipud matana a namermeran iti darat. Naammuan a ti pannakaikawana iti takdang manipud danum ti makagapu itoy. Masansan nga inganga ti pawikan ti ngiwatna tapno umanges buyogen iti nabangag nga uni.
Pananggabur Kadagiti Itlog
Kalpasan iti sumagmamano a kanito, mangrugin nga ikuray ti [pawikan] dagiti kamaudi a sakana a manggabur iti abut. Apaman a nagaburanen ti abut, sipipigsa a nangrugin ti leatherback nga agpinas babaen iti kamaudi a sakana. Uray la a nagtayab ti nagadu a darat iti amin a direksion! Dagus nga immatras ti bunggoy tapno dida mapulingan ken madaratan. Medio nabayag ti agtultuloy a panagpinas dagiti sakana. Ania ketdin a pigsa ken bileg ti impakatna! Idi nagsardeng met laengen dagiti sakana, di pulos makitan ti bunggoy ti aniaman a pamalatpatan iti yan ti abut a kinali ti leatherback. Talaga a nainkasigudan a kinasirib! Ngem ania ketdin nga adayo a natantan-ok ti kinasirib ti Namarsua iti daytoy a pawikan!
Sakbay a nagsubli ti leatherback iti baybay, inikkan ti lisensiado a kolektor iti itlog iti etiketa ti kamauna a sakana. Naaramid daytoy tapno mamonitor ti masansan nga itatakdangna ken ti tigtignayna idiay mismo a baybay. Tunggal panawenna, mamin-innem agingga iti maminsiam a daras ti panagitlogna, nga adda baetna a 9 agingga iti 14 nga aldaw.
Kellaat a nagbuelta ken nagal-aliston a mapan tumapog. Agsublin iti baybay, nga agdardaras ngem iti itatakdangna. Apaman a makatapog, din makita ti ulona, sa ti balayna. Di agbayag, pulos a din makita dayta. No lumung-aw man ti ulona, medio adayon ti nadanon ti pawikan. Sipepegges ti panaglangoyna iti baybay, ti lawag ti bulan ti agan-anninag iti murdong ti agongna. Anian ti kinasigo ken kinapeggesna iti danum! Naiduma unay iti kinabannayat ken kinabuntogna no adda iti takdang.
Mangitalimeng a Panangikagumaan
Kas iti umad-adu a bilang ti dadduma pay a kita ti ayup, agpegpeggad ti pawikan a leatherback gapu iti panangdadael ti namulitan nga aglawlaw ken kinaagum ti tao. Idi ngalay ti dekada ’70, ginasut a di pay unay nataengan a pawikan ti nasarakan a naisadsad iti takdang iti kabangibang nga estado ti Pahang—a nauyosen ti biagda! Sa dagiti itlog ti pawikan ti siaagum a makolekta a pangpennek iti agbibisin-karkarna a panagraman dagiti tattao.
Naimbag ta kadagitoy a pawikan, ti kasta unay a pannakaseknan idiay Malaysia gapu iti rumasrasayen a bilangda ti nakaigapuan iti pannakaputar ti Turtle Enactment idi 1951. Naiparit ti pribado a panagala iti itlog. Nupay kasta, gapu iti kinaagumda iti kuarta, addada manglablabsing itoy a linteg, gapu iti ayatda iti dakkel a masapulan. Kaskasdi, adda nagmamaayan dagiti mangitalimeng a panagregget.
Idiay aplaya ti Rantau Abang, maragsakankam a makakita iti naintar a babassit a plakard a naitugkel iti kadaratan. Tunggal maysa ilasinna ti lugar a nakaikalian ti sumagmamano nga itlog ti leatherback. Ipamatmat ti plakard ti bilang dagiti itlog, ti petsa ti pannakaikalida, ken ti pagilasinan a numero a mangipabigbig iti orihinal a grupo dagiti itlog. Ag-45 nga aldaw kalpasan ti panangikali, nayabbong ti kasla-moskitero nga alambre iti aglawlaw ti tunggal plakard tapno malapdan ti ililibas dagiti kappessa. Ag-52 agingga iti 61 nga aldaw ti mapalabas sakbay ti panagpessa. Bayat a rumkuasen dagiti kappessa, kadawyanna iti rabii kalpasan ti ilelennek ti init, mairekord ti bilangda iti tunggal abut. Maikabildanto iti pagkargaan sadanto maibulos iti igid ti baybay.
Ti mangitalimeng a programa ket sibaballigi a nakapadakkel iti rinibo a kappessa a pawikan ken naisublida iti kadandanuman a pagtaenganda. Ngem ti nakapuy a posibilidad ti pannakaispalda, agraman ti rumasrasay a bilang dagiti leatherback a sumarungkar idiay Rantau Abang ti agtultuloy a pakaigapuan ti pannakaseknan.
[Dagiti ladawan iti panid 18]
Ti leatherback a 1.8 metrot’ kadakkelna manipud ulo agingga iti ipus, ket makayitlog iti adu. Agarup walo a lawas kalpasanna, rumkuasen dagiti kappessa
[Dagiti Credit Line]
Leatherback a pawikan. Lydekker
C. Allen Morgan/Peter Arnold
David Harvey/SUPERSTOCK
[Picture Credit Line iti panid 17]
C. Allen Morgan/Peter Arnold