Pumpuntiriaenda Dagiti Lallakay ken Babbaket

DIKA paallilaw. Adut’ ammo dagiti suitik. Ammoda dagiti bambanag a mangallukoy kadagiti lallakay ken babbaket a nagsayaatan a puntiria iti panangsuitik. Idiay Estados Unidos, kas pagarigan, dagiti tattao nga agedad iti nasuroken nga 65 buklenda laeng ti agarup 12 porsiento iti populasion. Ngem adda personal a sapulda nga agdagup iti nasurok a $800 bilion, a mangbukel iti dandani 70 porsiento iti kinabaknang dagiti pamilia ti E.U. Saan ngarud a pakasdaawan, a dagita a lallakay ken babbaket buklenda ti agarup 30 porsiento dagiti amin a biktima ti panangallilaw.

Ania ti gapu a nalaka a mabiktima dagiti lallakay? “Gagangayen nga agtaltalekda ken nalabit awan pannakaammoda maipapan iti agdama a panagipuonan iti kuarta,” ilawlawag ti magasin a Consumers’ Research. Insennaay ti maysa nga opisial a polis a ti panangallilaw ti telemarketing “biktimaenna a nangnangruna dagiti malidliday ken dagiti nalaka a maallilaw​—lallakay ken babbaket​—a mangbukel iti kaaduan kadagiti biktima. Dagitoy dagiti tattao a dimmakkel idi tiempo a ti alamano ti maysa a tao ket kas iti kapateg ti saona.” Maysa a pannakabagi ti American Association of Retired Persons ti naadaw nga agkunkuna: “Namin-adun a naikuna a ti kinaagum pakariribukan ti maysa a tao. Kadagiti lallakayen, saan a ti kinaagum. Pagbutnganda ti pannakaibus ti kuartada sakbay a matayda. Dida kayat ti agbalin a dadagsen kadagiti annakda. Sa agbutengda nga agipulong [iti panangallilaw] agsipud ta pagamkanda a pagarupen dagiti annakda a saanda a maaywanan ti bagbagida.”

Dagiti lallakay ken babbaket a biktima ti panangallilaw saan a kanayon a naluko wenno naallilawda. Iti dadduma a kaso dagitoy malidlidayda, nalabit masapul a “gatangen[da]” ti pannakipagayam. Iti maysa a komunidad dadduma a malidliday a balo ti naallukoy nga agbayad iti $20,000 nga antisipo para iti “ingganat’ tungpal-biag a leksion iti panagsala,” insurat ti maysa a reporter ti maysa a diario. “Dadduma met ti nakapuy a magna. Saanda a tanga, madandanaganda laeng.” Ti klub dagiti sumasala mangipaay kadagiti kabbaro a nagpasalista iti lugar a papanan tapno makikaduada kadagiti kabbaro a nagayyemda, a masansan dagiti kaedadda. Narigat a pagkedkedan ti makaay-ayo, nasam-it nga agsao a nadayaw nga agtagilako, a nalabit agserbi met a kas ti mangisuro kadakuada iti sala.

Amirisenyo Dagiti Suitik Idiay Japan

Dadduma a suitik gundawayanda dagiti malidliday a lallakay ken babbaket iti sabali pay a pamay-an. Idiay Japan dagiti awan prinsipiona a suitik agpammarangda a naasi a tattao, nga adda tiempoda a makisarita kadagiti lallakay ken babbaket a biktima, a dumngegda kadakuada. In-inut a kanayon a bumisitada, ket inton nagun-odandan ti naan-anay a panagtalek ti puntiriada, aramidendan ti panangallilawda. Maysa a kadawyan a pagarigan dagita a mangallilaw a gakat isu ti panangallilaw maipapan iti bugos a balitok nga agarup 30,000 a tattao, agraman dagiti adu nga agpempension, ti naipadamag a nasuitik iti 200 bilion a yen ($1.5 bilion). “Awan Gundaway a Mabawi ti Pukaw Dagiti Biktima,” kasta ti paulo ti Asahi Evening News iti Japan.

Nagipadamag ti Asahi Shimbun iti Tokyo maipapan itoy a kaso: Bimmisita ti agkabannuag a babai nga agtagtagilako iti maysa a lakay, a kunkunana: “Ad-adda a maseknanak kenka, Mr. K., ngem ti trabahok, ta agsolsoloka nga agbibiag.” Nagimdeng iti adu nga estoriana, ket naallilaw gapu iti imnasna. Idi pumanawen, kiniddawna ti pammalubos nga agsubli iti sumaganad nga aldaw. “Agsublika latta,” insungbatna.

Simmarunon dagiti kanayon nga ibibisita; mangrabiida nga agkadua, ket mangisangpet pay iti taraon para ken Mr. K. “Aywananka agingga a matayka,” inkarina. Kalpasanna dimtengen ti masansan a panangal-allukoy: “Imatonak ti sanikuam. Ti kompania a pagtartrabahuak nabiit pay a nangpataud iti mabiit nga agganansia a wagas ti panangusar iti sanikua.” Ti gakat masapulna ti panangisaldana iti pagtaengan ken sanikuana, gumatang kadagiti bareta a balitok, ket idepositona iti kompaniana. Naisaaden ti silo. Ni Mr. K. nagbalin a sabali manen a biktima ti adun a panangsuitik. Idi naibanagen ti transaksion, saanen a pulos a nagsubli ti babai.

“Idi soldadoak,” kinuna ni Mr. K., “dandaniak natayen. Ngem narigrigat pay nga ibturan ti masuitik a mapukawan ti sanikua gapu kadagidiay manggundaway iti kinakapuymi a lallakay nga awanan kadagiti kabagian a pagpannurayan. Kasla nakagtengen ti lubong iti tiempo a dagiti tattao tarigagayanda ti kuarta, uray pay babaen iti panangkusit.”

Panangsuitik Kadagiti Lallakay ken Babbaket Idiay Italia

Ti libro a L’Italia che truffa (Ti Italia a Mangsuitsuitik) impadamagna ti nagsayaat ti pannakaiplanona a gakat a napanunot dagiti suitik idiay Italia a mangibus iti napateg nga urnong dagiti lallakay ken babbaket. Idi 1993 naporma ti maysa a gobierno nga indauluan ti dati a gobernador ti Bank of Italy. Siempre, nagparang ti pirmana iti kuarta (a nalawag a magasto pay laeng) a nairuar idi panawen ti kinagobernadorna. Kalpasan ti panagparangda iti ruangan dagiti lallakay ken babbaket, adu a suitik, a mangilasin iti bagbagida a kas opisial ti Bank of Italy ken addaan kadagiti bogus nga ID a mangpaneknek iti dayta, kinunada iti tunggal biktimada: “Pagaammom a ti gobernador ti Bank of Italy nagbalinen a presidente ti Cabinet of Ministers; ngarud, ti pirmana nga agparang iti papel de banko saanen nga agkurri. Rebbengenmi ti mangkolekta kadagiti amin a daan a papel de banko kadagiti nadumaduma a pamilia ken sukatan ida iti baro a pinirmaan ti kasunona . . . Adtoy ti resibo. Mapanka iti bankom ket itugotmo daytoy a dokumento iti aldaw kalpasan no bigat, ket maawatmonto ti gatad ti kuarta nga inyawatmo kadakami itatta.” Babaen daytoy a gakat, nakakolekta dagiti suitik iti 15 milion a lira (agarup $9,000) iti maysa nga aldaw!

Dadduma a suitik idiay Italia kasaritada dagiti saan a naannad, agraman dagiti lallakay ken babbaket, iti kalsada. Kiddawenda kadagiti saan a naannad a makipasetda iti maysa a surbey ket mangtedda iti papel a pirmaanda, nga ibagada a ti pirmada ket mangpatalged laeng a nakipasetda iti surbey. Iti kinapudnona, pirpirmaanda ti kontrata a mangpilit kadakuada a mangaramid wenno gumatang iti maysa a banag.

Inton agangay, makaawatton ti biktima iti pakete a naikoreo a naglaon kadagiti sumagmamano a bambanag, a nalabit adda pakdaar a nalawag a makita iti balkut a no pagkedkedan dagiti bambanag, mabalin a madusa. Dadduma, nangnangruna dagiti lallakay ken babbaket, agbutengda, a nasaysayaat no bayadandan ti bassit a gatad ket alaendan dagiti bambanag a saan met a napateg ngem ti maidarumda iti korte.

Kasano kasaknap ti panangsuitik idiay Italia? Sigun iti L’Italia che truffa, ti bilang dagiti maipulong a panangsuitik ket agdagup iti agarup 500,000 iti tinawen. Agarup tallo a daras ti kaadu ti panangsuitik a di maipulong. Nagkomento ti maysa a periodista iti TV: “Ti nakagupgopan ket agarup dua milion a nadumaduma a kita ti silo iti tunggal tawen, wenno adda lima agingga iti innem a ribu iti inaldaw.”

Ket agtultuloy a kasta. Awan grupo ti edad (wenno rasa, nasion, wenno puli, maipapan iti dayta) a lisian dagidiay a masuitik a mangibus iti kuarta dagiti tattao​—ken masansan ti inurnongda iti intero a panagbiagda. Agannadka! Mabalin a mapasamak kenka.

[Kahon/Ladawan iti panid 8]

No Kasano a Liklikan ti Masuitik

SAAN a nagulib dagiti amin nga organisasion a telemarketing. Idiay Estados Unidos, kas pagarigan, adda 140,000 a kompania a telemarketing ti negosioda idi 1994, sigun iti American Association of Retired Persons (AARP). Napattapatta a 10 porsiento, wenno 14,000, kadakuada ti manangallilaw. Nasken, ngarud, ti agalerto no ti singasing ket nakasaysayaat ta kasla di nakapapati. Adtoy ti sumagmamano a singasing a tumulong kenka a mangliklik iti panangsuitik dagiti telemarketer.

◆ No adda umawag kenka a mangibaga a nangabakka iti premio, nalabit ti kasayaatan nga aramidem isu ti panangibabam iti telepono.

◆ No ipapilit ti telemarketer a gumatangka itan ta no saan naladawton, daytoy kaaduanna ipamatmatna a bogus ti tukon.

◆ Annadam ti numero ti credit-card-mo. Dika ited dayta iti ganggannaet a sumarungkar a mangur-or iti pondo.

◆ Dika gumatang ti aniaman babaen iti telepono malaksid no sika ti umawag ken babaen iti kompania a mail-order nga am-ammom ken mapagtalkan.

Dagiti addaan balay rebbeng nga agannadda kadagiti manangallilaw nga agtartarimaan iti balay. Adtoy ti sumagmamano a pagannadan, nga inkeddeng ti AARP Consumer Affairs:

◆ Dika mangtangdan iti ganggannaet malaksid no naan-anayen a nasukimatmo dagiti reperensiana; kiddawem dagiti nagan ken numero ti telepono dagiti dadduma a suki a nagserbiannan.

◆ Dika agpirma iti aniaman a saanmo a naan-anay a sinukimat dayta, ket siguraduem a naawatam ken umanamongka kadagiti amin nga annuroten iti aniaman a kontrata wenno tulagan.

◆ Dika agtalek iti siasinoman a mangilawlawag kenka iti maysa a tulagan malaksid no dayta ket am-ammom ken talkem. Basaem a mismo dagiti babassit ti pannakayimprentana nga impormasion.

◆ Dika pulos antisipuan ti panangtarimaan. Siguraduem a kompleto ti trabaho agingga a mapnekka sakbay nga itedmo ti maudi a bayadmo.

Agalertoka. Usarem ti sentido komon. Dika agtukiad nga agkedked no dika interesado a gumatang. Ket laglagipem: No nakasaysayaat ti tukon ta kasla di nakapapati, nalabit mangallilaw.

[Ladawan iti panid 7]

Nalabit agpammarang dagiti suitik a manangipateg a tattao, tapno masuitikda dagiti lallakay ken babbaket