Panangkitikit iti Kayo—Kadaanan nga Arte Dagiti Africano
Babaen ti koresponsal ti Agriingkayo! idiay Nigeria
NABAYAGEN a makumikom dagiti kumikitikit iti kayo idiay Benin City, a masarakan iti makin-abagatan a Nigeria itan. Uppat a gasut a tawenen ti napalabas, ti Benin City ti kabesera ti nabileg ken organisado unay a pagarian iti kabakiran. Nagsiddaawan dagiti sangaili manipud Europa ti nalalawa, diretso a kalsada ti siudad, ti nakaur-unos a balbalay, ken ti nadayaw ken managtulnog nga umilina. Adun a siglo a rimmang-ay ti Benin City kas maysa kadagiti kapatgan a sentro ti komersio ken kultura iti makinlaud nga Africa.
Ti pagarian ti Benin ket inturayan ti nagsasaganad nga ari a naawagan nga oba. Ti arte ket siaaktibo nga intandudo dagiti oba. Ti nayadorno iti nangayed a palasio idiay Benin City ket dagiti nakitikit nga ulo, nagpipintas a bronse a plake iti diding, ken obramaestra a marfil a siaannad ti pannakakitikitda. Nupay dagiti kadaanan a kitikit iti kayo dida nalasatan ti panangdadael ti panawen ken anay, nalawag nga aktibo idi dagiti kumikitikit iti kayo iti pagarian. Insurat ni Martins Akanbiemu, dati a para-aywan iti National Museum idiay Lagos: “Ti asosasion dagiti kumikitikit iti kayo . . . agparang a kababayaganen nga asosasion a nagtrabaho para iti Oba.”
Idi 1897, rinaut dagiti buyot ti Britania ti Benin City ket impanda idiay Europa dagiti nakangingngina itan a gamengna iti arte—nasurok a 2,000 a pedaso. Ita, dagiti kaaduan a koleksion dagiti nagkauna a taga-Benin ti maipabuya, saan nga idiay Nigeria, no di ket kadagiti museo idiay London ken Berlin.
Panagkitikit iti Kayo Ita
Narang-ay itan nga ili ti Benin City a kas met la ti dadduma pay iti Nigeria. Ngem adda pay laeng dagiti pakakitaan iti sigud a kinadayagna. Naibangon manen ti palasio, ket agnanaed sadiay ti agdama nga oba. Makitam ti pammaneknek ti nauneg a trensera a nanglikmut iti kadaanan a siudad; ket no dumngegka a naimbag, mangngegam ti naalumamay a panagkanalteek ti paet iti kayo.
Ag-20 a tawenen nga agkitkitikit iti kayo ti maysa a lalaki nga agnagan Johnson idiay Benin City. Kadagiti napalabas a siglo, dagiti kayo ken suer nga ulo ipreserbada ti pakalaglagipan dagidiay a natayen; nayadornoda kadagiti altar para iti panagdaydayaw kadagiti inapo. Ngem dagiti ulo a kitkitikiten ni Johnson saan a kaarngi dagidiay dati a maus-usar iti narelihiosuan a panggep. Pangdekorasion laeng dagiti ar-aramidenna.
Us-usaren ni Johnson ti ballatinaw, maysa a natangken, narasi a kayo a maibagay iti panagkitikit. Kaaduan nga usarenna ket ti bugas ti kayo, wenno tengnga ti kayo. Ti bugas ti ballatinaw ti Nigeria masansan a nangisit, nupay dadduma a kayo mangpataud iti bugas a garitgaritan wenno kolor dapo agingga a nangisit. Usarenna met ti dadduma a sapwood, wenno makinruar a kayo, iti panagkitikit; daytoy ti mangnayon iti makaay-ayo a nalabaga a kolor, a maibagay iti nangisit. Agpadpada a nagsayaat a pasilengen ti nalabaga ken nangisit a ballatinaw.
Naruay ti ballatinaw idiay Nigeria. No mapukan ti kayo a ballatinaw, masansan a mabaybay-an iti kabakiran iti sumagmamano a bulan tapno maganggangan. Uray pay kalpasan a naipanen ti kayo a ballatinaw iti puestona, bay-an ni Johnson ti kayo a maganggangan iti sumagmamano pay a bulan sakbay nga usarenna dayta. Napateg daytoy, tangay agbalbaliw ti sukog ken agbirri ti kayo a di maganggangan.
No nakasaganan nga agkitikit, mangragadi ni Johnson iti pedaso nga agarup 15 a pulgada. Kalpasan ti panagurayna iti makalawas pay tapno masigurado a saan nga agbirri ti kayo, markaan ni Johnson ti kayo babaen iti tisa tapno maibalabalana ti ulo a kayatna a kitikiten, sa mangrugin nga agtrabaho.
Umuna, mangusar iti daplat a paet, sa likop, sa pangpapino a paet. Kalpasanna, lihaenna. Ti imuko ti kumikitikit ti mausaren a pangukit iti nadumaduma a detalye. Bayat nga agtartrabaho ni Johnson, naipamaysa ti atensionna iti kayo. Ti di kinaannad agresulta iti karkarna a langa ti isem ti mauk-ukit wenno mata a di umiso a direksion ti kitkitaenna.
No mairingpasen ti panagkitikit, dagiti sansanayen ni Johnson lihaenda ti pedaso iti nadumaduma a kita ti liha. Kamaudiananna, barnisan wenno bitonenda ken pasilengen babaen iti eskoba. Dua nga aldaw a makitikit ti kayo nga ulo a kas kadagiti naretrato. Tallo pay nga aldaw a maliha ken mapasileng.
No nalpasen a makitikit, ipasuli pay la ni Johnson iti dua a bulan tapno masigurado nga awan birrina. No naan-anay a naganggangan ti kayo sakbay a makitikit, saanto nga agbirri. Kadaywan a kastat’ mapasamak. No agbirri, ti nakitikit ket maipan manen iti puesto tapno masiliaan, maliha, ken mabarnisan manen.
Panangsursuro iti Arte ti Kumikitikit
Adda innem a sansanayen ni Johnson, nga agedad iti 10 aginggat’ 18. Paatras ti panagsursuroda iti arte ti kumikitikit, manipud iti maudi a trabaho agingga iti umuna. Iti daytoy nga urnos, ti umuna a banag a masursuro ti masansanay ket agbarnis. Kalpasanna sursuruenna ti agliha. Kalpasanna, maisuro kenkuana no kasano ti agusar iti garugad. Inton agangay, dumtengen ti aldaw a pidutennan ti daplat a paet tapno rugiannan a paetan ti baro a bloke ti kayo.
“Saan nga amin makabael nga agkitikit,” kuna ni Johnson. “Umuna, kasapulan nga adda laingmo agraman ti abilidad nga agipamaysa. Masapul a sursuruem met ti aganus iti irarang-aymo ken no kasano a mapasayaat dagiti pagkamaliam. Kasapulan nga agreggetka met, tangay tallo a tawen ti kasapulan tapno lumaingka nga agkitikit. Ngem saan a dayta ti patinggana—ti panagsursuro di agpatingga. Babaen ti panagensayo, kanayon a rumang-ayka.”
[Kahon/Ladawan iti panid 20]
Ti Anay ken ti Kumikitikit iti Kayo
Kuna ti dadduma a nakautang ti arte dagiti Africano iti anay. Mangparnuay ti kumikitikit iti kayo iti eskultura, ket ti anay (agraman ti sumagmamano a tulong ti tropikal a klima) dadaelenna dayta, dadduma iti unos ti sumagmamano nga aldaw! Kadagiti adu a siglo, ti anay pinagtalinaedna a makumikom ti kumikitikit iti kayo. Awan patinggana ngem nagsayaat a siklo: Agdadael ti anay, ket ti kumikitikit mangrugi manen, buyogen iti gundaway a mangparang-ay iti laingna ken mangpatanor iti nagpipintas a baro nga estilo.
Kuna ti libro nga African Kingdoms: “Ti buot ken ti nagaget nga anay nakaro ti panangikkatda iti aniaman a gundaway dagiti sumaganad a kaputotan a mangkopia kadagiti detalye dagiti nabayagen a gapuanan. Kas resultana, karaman ti kanayon a panagkasapulan iti baro a trabaho, adda met dakdakkel nga oportunidad para iti panagduduma iti porma; manmano met ti agkopia, ken ad-adu ti agpannuray iti kinasigo ken imahinasion ti tunggal maysa.”
Kuna ti dadduma a daytoy a relasion ti anay ken ti kumikitikit iti kayo tumulong a mangilawlawag iti artistiko a kinalaing a naglatakan ti arte dagiti Africano. Iti librona a Nigerian Images, kuna ti eskolar a ni William Fagg: “Padayawantayo ti anay, a nupay di tarigagayan ti tao ti kaaduan a trabahona mabalin, a nakiraman iti adun a siglo ken milenio nga agtultuloy ken kasta unay a nabunga a relasion iti kumikitikit iti tropiko.”
[Picture Credit Line]
Impaay ni Dr. Richard Bagine
[Dagiti ladawan iti panid 19]
Panagukit:
1. panangpili iti kasayaatan a pedaso ti kayo,
2. panangbalabala iti ulo a maukit,
3. panangpaet, 4. panangliha, 5. panangbarnis