No Kasano a ti Gubat Dadaelenna Dagiti Ubbing

TI GUBAT, maysa kadagiti gerra sibil idiay Sierra Leone, napasamak idi kattapog ti 1995. Idi nagkalma dagiti paltog, naidasay ti uppat-tawenna a ni Tenneh, a dagiti nagannak kenkuana natayen gapu iti gubat. Limmumlom ti bala iti ulona, iti likudan ti kannawan a matana, ket adda peggad a makaimpeksion ti bala ket agsaknap iti utekna ket pakatayanna.

Sangapulo ket innem a bulan kalpasanna, nayurnos ti agassawa a Britano nga ipan ni Tenneh idiay Inglatera tapno maopera. Inikkat ti grupo dagiti siruhano ti bala, ket naragsakan dagiti tattao ta naballigi ti operasion a nakaispalan ti biag ti maysa nga ubing. Ngem, napengdan ti panagrag-o idi naammuanda nga agtalinaeden nga ulila ni Tenneh a saan koma a pulos a napaltogan.

Dagiti Armas, Bisin, ken Sakit

Nupay napuntaan ni Tenneh iti naitawtaw a bala, umad-adun nga ubbing ti saan nga aksidente a biktima no di ket puntiria. No rumsua ti dangadang dagiti puli, saan nga umdas ti panangpapatay kadagiti adulto; mamatmatan ti annak dagiti biktima a kabusor iti masanguanan. Kinuna ti maysa a komentarista iti politika idiay Rwanda iti 1994 a brodkas ti radio: “Tapno mapapatay dagiti dadakkel nga utot, masapul a patayem ti babassit.”

Kaaduan nga ubbing a matay iti gubat, nupay kasta, saanda a biktima ti bomba wenno bala no di ket iti bisin ken sakit. Kadagiti gubat idiay Africa, kas pagarigan, ti awan a taraon ken pannakaagas pinapatayda ti agarup 20 a daras nga ad-adu a tattao ngem ti pinatay ti aktual a dangadang. Ti pannakaikkat dagiti nasken a kasapulan ket maysa a taktika ti gubat a siraranggas a mayaplikar iti moderno a tiempo. Dagiti buyot minulaanda kadagiti mina ti nalalawa a daga a pagapitan iti taraon, dinadaelda dagiti abasto a binukel ken dagiti bomba ken tubo ti danum, ken inagawda dagiti rasion. Rinebbada met dagiti sentro a pagpaagasan, a nakasinasinaan dagiti mangngagas.

Dagita a taktika dakes unay ti epektona kadagiti ubbing. Iti baet ti 1980 ken 1988, kas pagarigan, adda 330,000 nga ubbing a natay gapu iti gubat idiay Angola ken 490,000 idiay Mozambique.

Awan Pagtaenganna, Awan Pamiliana

Ti gubat pataudenna dagiti ulila babaen ti panangpapatay kadagiti nagannak, ngem mamataud met kadagiti ulila babaen ti panangsinasina kadagiti pamilia. Iti sangalubongan, pinanawan ti agarup 53 milion a tattao dagiti pagtaenganda gapu iti pangta a kinaranggas. Daytat’ agarup 1 iti tunggal 115 a tattao ditoy daga! Ubbing ti agarup kagudua. Gapu iti panagamak bayat ti ipapanaw, masansan a maisina dagiti ubbing kadagiti nagannak kadakuada.

Kas banag ti panagdadangadang idiay Rwanda, 114,000 nga ubbing ti naisina kadagiti nagannak kadakuada idi arinunos ti 1994. Sigun iti surbey idi 1995, 1 nga ubing iti kada 5 idiay Angola ti kasta met laeng ti kapadasanda. Para iti adu nga ubbing, nangnangruna kadagiti ubbing pay unay, ti trauma ti pannakaisina kadagiti nagannak ket ad-adda a mangriribuk ngem ti danag gapu iti gubat a mismo.

Natay Gapu Kadagiti Mina

Iti intero a lubong ginasut a ribu nga ubbing a napan nagay-ayam, nagipastor, nangayo, wenno nagmula, ti natay gapu kadagiti mina. Dagiti mina papatayenna ti 800 a tattao iti tunggal bulan. Iti 64 a pagilian adda dagup a 110 milion a naimula a mina iti daga. Ti Cambodia laengen namulaan iti agarup pito a milion a kakasta a mina, dua para iti tunggal ubing.

Nasurok nga 40 a pagilian ti agpataud iti agarup 340 a kita ti mina a nagduduma ti sukog ken kolorda. Dadduma ti kaasping dagiti bato, dadduma ti arig dagiti pinia, ti dadduma pay ket kaasping dagiti babassit a berde a kulibangbang a nakain-inayad nga agdisso iti daga, a saan a bumtak, nga aggapu kadagiti helikopter. Naipadamag a dadduma a mina, a nadisenio a kaasping dagiti ay-ayam, ti naikabil iti asideg dagiti eskuelaan ken pagay-ayaman a sadiay ti pakasarakanto dagiti babbai ken ubbing.

Agarup $3 laeng ti magasto a mangpataud iti mina a panglaban kadagiti soldado, ngem aggatad iti baet ti $300 ken $1,000 ti magasto a mangbirok ken mangikkat iti maysa a mina. Idi 1993 agarup 100,000 a mina ti naikkat, ngem dua a milion a kabbaro a mina ti naimula. Amin dagitoy agur-urayda laeng a mamapatay a pulos a dida maturog, dida mailasin ti soldado ken ubing, dida bigbigen ti aniaman a tulagan ti kappia, ket aktiboda agingga iti 50 a tawen.

Idi Mayo 1996, kalpasan ti dua a tawen a saritaan idiay Geneva, Switzerland, dagiti nangtaming iti negosasion dagiti nasion saanda a napatalgedan ti sangalubongan a pannakaiparit dagiti mina. Nupay napawilan ti dadduma a kita ti mina ken naparitan ti pannakausar ti dadduma, ti naan-anay a pannakaiparit dagiti mina santo la mausig manen iti sumaganad a mangrepaso a komperensia, a nayeskediul inton tawen 2001. Iti baet daytoy, papatayento dagiti mina ti sabali pay a 50,000 a tattao ken pawadanna ti 80,000. Adunto kadagitoy ti ubbing.

Matutuok ken Marames

Kadagiti kallabes a gubat natutuok dagiti ubbing, tapno dusaenda dagiti nagannak kadakuada wenno manggun-od iti impormasion maipapan kadagiti nagannak kadakuada. No maminsan, ti panagbiag iti narungsot a panagdadangadang, saanen a masapul ti panangikalintegan ket mapasamak ti pannakatutuok dagiti ubbing a pagliwliwaan laengen.

Ti kinaranggas iti sekso, agraman ti panangrames, gagangayen iti gubat. Iti panagdadangadang idiay Balkan, kadawyanen ti panangrames kadagiti tin-edyer a babbai ken piliten ida a mangipasngay iti anak dagiti kabusor. Kasta met, idiay Rwanda dagiti soldado inusarda ti panangrames kas armas a pangdadael iti singgalut ti pamilia. Iti dadduma a panangraut gistay amin a balasitang a nakalasat iti panangraut dagiti soldado ti narames. Adu a balasitang a nagsikog ti inlaksid dagiti pamilia ken komunidadda. Dadduma a balasitang pinanawanda dagiti annakda; dadduma nagpakamatayda.

Madandanagan

Dagiti ubbing iti tiempo ti gubat masansan nga ibturanda dagiti nakarkaro pay a kapadasan ngem ti kadadaksan a pagam-amkan ti adu nga adulto. Idiay Sarajevo, kas pagarigan, impakita ti surbey iti 1,505 nga ubbing a gistay aminda ti nakapadas iti pannakabomba. Nasurok a kagudua ti napaltogan, ket ti dua a kakatlo napadasanda dagiti kasasaad a namnamaenda a mataydan.

Naammuan iti maysa pay a surbey ti 3,000 nga ubbing iti Rwanda a 95 porsiento ti nakasaksi iti kinaranggas ken panangpapatay bayat ti panangikisap iti puli ken gistay 80 porsiento ti napukawan kadagiti miembro ti pamilia. Nasaksian ti agarup kakatlo ti pannakarames ken seksual a panangraut ket nakita ti nasurok a kakatlo ti dadduma nga ubbing a nakipaset iti panangpapatay wenno panangmalo. Dagita a kapadasan dadaelenda ti isip ken pakinakem dagiti agtutubo. Kinuna ti maysa a report kadagiti na-trauma nga ubbing a naggapu iti dati a Yugoslavia: “Kanayonto a malaglagipda ti napasamak . . . a mangpataud iti panagaligaget, inaldaw a sumipsiplot dagiti maka-trauma a pasamak, panagamak, kinaawan talged ken pannakarurod.” Kalpasan ti panangikisap iti puli idiay Rwanda, impadamag ti maysa a sikologo iti National Trauma Recovery Centre: “Maysa kadagiti sintoma nga imparangarang dagiti ubbing ket panagaligaget, di makaipamaysa, panagliday ken mapukpukawan iti namnama maipapan iti masanguanan.”

Kasano a Matulongan Dagiti Ubbing?

Mamati ti adu a managsirarak a saan a maikkat ti trauma no impenen dagiti ubbing ti rikna ken pakalaglagipanda. Masansan a mangrugi ti pannakaagas no sanguen ti ubing dagiti dakes a pakalaglagipan babaen ti panangisarsarita iti maysa a mannakipagrikna ken adut’ ammona nga adulto maipapan iti napasamak. “Maysa kadagiti kapapatgan a tulong isu ti pananggutugot kadagiti talaga a mariribukan nga ubbing nga agestoria ken agsao a siwayawaya,” kinuna ti maysa a social worker idiay Laud nga Africa.

Ti sabali pay a napateg a tulong iti panangagas iti sakit ti nakem ket nabileg a panagkaykaysa ken saranay ti pamilia ken ti komunidad. Kas kadagiti amin nga ubbing, dagiti biktima iti gubat kasapulanda ti ayat, pannakaawat, ken empatia. Ngem, talaga kadi nga adda rason a pamatian nga adda namnama para kadagiti amin nga ubbing a mangtagiragsak iti naraniag a masakbayan?

[Kahon/Ladawan iti panid 8]

Kaasping ti Bola

Idiay Laos, maysa a balasitang ken ti manongna magmagnada a mapan mangipastor iti nuang. Nakita ti balasitang ti banag iti kanal a kaasping ti bola. Pinidutna ket impuruakna iti kabsatna. Nagdisso iti daga ket bimtak, isu a kellaat a nangpapatay iti kabsatna.

[Kahon iti panid 9]

Maysa Laeng Kadagiti Rinibu

Idi nangrugi ti panagdadangadang iti lugarna nga Angola, ni Maria, maysa a 12-anyos nga ulila, narames ken nagsikog. Idi kimmaro ti dangadang, timmalaw ni Maria, a nagna iti 300 a kilometro a napan iti natalged a lugar, a sadiay simrek iti maysa a center nga agpaay kadagiti napanawan nga ubbing. Agsipud ta ubing unay, nasapa a nagpasikal, ken narigatan a nangipasngay iti di nadanonan nga ubing. Nagbiag laeng iti dua a lawas ti ubing. Natay ni Maria dua a lawas kalpasanna. Ni Maria ket maysa laeng kadagiti rinibu nga ubbing a natutuok ken narames kadagiti kallabes a gubat.

[Kahon/Ladawan iti panid 9]

Nadadael nga Isip ken Pakinakem

Nagsayaat ti panangiladawan ti walot’-tawenna a ni Shabana, iti India, no kasano a dagiti ubbing masansan nga apektaran ti kinaranggas. Nakitana dagiti managderaaw a nangmalo ken tatangna agingga a natay ken kalpasanna pinugotanda ni nanangna. Nabibinegen ti isip ken pakinakemna, a nangilinged iti amak ken pukaw. “Diak mailiw kadagiti nagannak kaniak,” kunana iti nabangag, awan ganaygayna a timek. “Diak pampanunotenen ida.”