Dagiti Bomba a Naimula iti Daga​—Panangtingiting iti Epektoda

Idi Disiembre 26, 1993, agpaspasiar ti innem ti tawenna a ni Augusto iti nawayang a tay-ak iti asideg ti Luanda, ti kabesera ti Angola. Idi kuan, nakakita iti nasileng a banag iti daga. Gapu ta agusioso, inkeddengna a piduten dayta. Bimtak ti bomba a naimula iti daga idi pinidutna.

Naputed ti kannawan a saka ni Augusto gapu iti panagbettak. Ita ta 12 ti tawennan, naka-wheelchair laengen iti kaaduan a tiempo, ken bulseken.

NAPUKOLAN ni Augusto babaen ti kontra militar a bomba a naimula iti daga. Makuna a kasta agsipud ta ti kangrunaan a puntiriana ket tattao imbes a dagiti tangke wenno dadduma a lugan ti militar. Napattapatta nga itatta, napatauden ti nasurok a 350 a kita ti kontra militar a bomba a naimula iti daga iti di kumurang a 50 a pagilian. Adu kadagitoy ti nadisenio a mangdangran, saan a mangpapatay. Apay? Agsipud ta dagiti madangran a soldado kasapulanda ti tulong, ken ti soldado a napukolan iti bomba a naimula iti daga ti mangpabannayat iti panagtignay ti militar​—dayta ti apag-isu a kayat ti kabusor. Kasta met, ti agpapaarayat nga ikkis ti nadangran a mannakigubat pagbutngenna ti kakaduana. Isu a dagiti bomba a naimula iti daga gagangay a maibilangda a kaepektibuan no agbiag ti biktima​—uray no gistay laeng natay.

Nupay kasta, kas naipakita iti immuna nga artikulo, saan a soldado no di ket sibilian ti kaaduan a biktima ti ibebettak ti bomba a naimula iti daga. Saan a kanayon nga aksidente daytoy. Sigun iti libro a Landmines​—A Deadly Legacy, dadduma kadagiti bomba ti “nairanta kadagiti sibilian tapno mapanawan ti teritoria, madadael ti gubuayan ti taraon, umadu ti agbakuit, wenno basta mangisaknap iti panagbuteng.”

Kas maysa a pagarigan, iti panagraranget idiay Cambodia, naimula dagiti bomba iti aglawlaw dagiti purok ti kabusor, ket dagitoy a purok ti kankanayon a napaputokan. Idi inkagumaanda ti agtalaw, nagturong a dagus dagiti sibilian iti tay-ak a namulaan iti bomba. Kabayatanna, bayat nga ikagkagumaanda idi ti makisarita iti gobierno, nagimula dagiti miembro ti Khmer Rouge kadagiti bomba iti taltalon, a namagbuteng kadagiti mannalon ken talaga a nangpasardeng iti panagtalon.

Nalabit narangranggas pay ti napasamak idiay Somalia idi 1988. Idi nabomba ti Hargeysa, napilitan a nagtalaw dagiti pumurok. Kalpasanna, nagimula dagiti soldado kadagiti bomba iti napanawan a balbalay. Idi nagpatinggan ti panagrurupak, nagsubli dagiti nagbakuit tapno pukolan wenno patayen laeng dagiti nailemmeng a bomba.

Ngem ad-adu pay a peggad ti maaramidan dagiti naimula a bomba malaksid iti panangpatay ken panangpukol. Amirisem ti dadduma nga epekto dagitoy a nakaam-amak nga armas.

Epektona iti Ekonomia ken iti Kagimongan

Kuna ni Kofi Annan a sekretario heneral ti United Nations: “Ti kaadda​—wenno uray ti panagbuteng iti kaadda​—ti maysa laeng a bomba a naimula iti daga lapdanna ti pannakatalon iti intero a talon, ikkatenna ti pagbirokan ti intero a purok, ken lapdanna pay ti pannakapasayaat ken pannakaparang-ay ti pagilian.” Iti kasta, idiay Afghanistan ken Cambodia, agarup 35 porsiento pay koma a daga ti matalon no saan a mabuteng dagiti mannalon a bumaddek iti daga. Dadduma ti mangirisgo. “Mabutengak kadagiti bomba,” kuna ti maysa a mannalon idiay Cambodia. “Ngem no diak mangruot ken agpukan iti kawayan, dikam agbiag.”

Masansan a dagiti makalasat iti panagbettak ti bomba a naimula iti daga mapasanguanda ti makairurumen a paggastuan. Kas pagarigan, iti maysa a napanglaw a pagilian, bayat ti panagbiag ti ubing a napukolan idi agtawen iti sangapulo nalabit agkasapulan iti 15 nga artipisial a saka a tunggal maysa ket aggatad iti promedio a $125. Ipapantayon a saan unay a nangina dayta kadagiti dadduma. Ngem, para iti kaaduan nga umili iti Angola, ti $125 katupagna ti nasurok a tallo a bulan a sueldo!

Usigem met ti makatuok nga epektona iti kagimongan. Kas pagarigan, liklikan dagiti umili iti maysa a pagilian iti Asia ti makilangen kadagiti pukol, ta maamakda a maakaran iti “malas.” Para iti maysa a pukol, nalabit maysa laengen a naatap nga arapaap ti pannakiasawa. “Diak plano a mangasawa,” insennaay ti maysa a lalaki a taga Angola a napukolan ti sakana kalpasan a nadangran iti bimtak a bomba a naimula iti daga. “Kayat ti maysa a babai ti lalaki a makapagtrabaho.”

Nalawag ngarud a marikna ti adu a biktima nga awan kaes-eskanda. “Mabainak agsipud ta diak mabiagen ti pamiliak,” kuna ti maysa a lalaki a taga Cambodia. No dadduma, ad-adda pay a mangpakapuy ti kasta a rikna ngem ti pannakapukol. “Patiek a ti kakaruan a pakaupayak ket emosional,” kuna ni Artur, biktima a taga Mozambique. “Mamin-adu a daras a marurodak gapu laeng iti panangkita ti maysa a tao kaniak. Impagarupko nga awanen ti mangraem kaniak ken nikaanoman saanen nga agbalin a normal ti panagbiagko.”a

Ti Ngay Panangikkat Kadagiti Bomba?

Kadagiti kallabes a tawen napinget ti panangikagumaan a nangparegta kadagiti nasion tapno maiparit ti panagusar kadagiti bomba a naimula iti daga. Kasta met, rinugianen ti dadduma a gobierno ti napeggad a trabaho a panangikkat kadagidiay bomba a naimulan. Ngem adda sumagmamano a lapped. Maysa kadagita ket mainaig iti tiempo. Nakabambannayat ti panangikkat kadagiti bomba. Kinapudnona, pattapattaen dagiti agik-ikkat kadagiti bomba nga, iti promedio, mamingasut a daras a mabaybayag ti mangikkat iti bomba ngem ti mangimula iti maysa. Ti gastos ti sabali pay a lapped. Aggatad ti maysa a bomba iti $3 agingga iti $15, ngem aganay a $1,000 ti magasto a mangikkat iti maysa kadagita.

Isu a ti naan-anay a pannakaikkat dagiti bomba ket kasla imposible. Tapno maikkat amin dagiti bomba a naimula iti daga idiay Cambodia, kas pagarigan, masapul nga ipaay ti amin nga umili ti intero a birokda iti daytoy a trabaho iti sumagmamano a tawen. Napattapatta nga uray no adda dagiti magasto, mabalin a maysa a siglo ti kapaut ti panangikkat iti amin a bomba a naimula sadiay. Lalo pay a makapaleddaang ti kasasaad ti intero a lubong. Napattapatta a no usaren iti agdama a teknolohia, $33 bilion ti magasto ken agpaut iti nasurok a sangaribu a tawen ti panangikkat kadagiti bomba iti planeta!

Ipapantayon a naisingasingen dagiti kabbaro a pamay-an ti pannakaikkat dagiti bomba​—mausar ti dadakkel a lugan a kontrolen ti radio a mangikkat kadagiti bomba iti lima nga acre iti kada oras imbes a mausar dagiti kontrolen ti gene nga insekto nga agkaan kadagiti prutas (fruit fly) a mangilasin kadagiti bomba. Ngem, mabayag pay sakbay a sisasaknap a mausar dagita a pamay-an. Mabalin a dagiti laeng kabaknangan a pagilian ti makagun-od kadagitoy.

Iti kaaduan a lugar, maaramid ngarud ti panangikkat kadagiti bomba iti kadaanan a pamay-an. Agin-inayad nga agkarayam ti tao a nakapakleb a mangsukimat iti daga iti sanguananna babaen ti bislak. Madalusanna laeng ti 20 agingga iti 50 a metro kuadrado iti maysa nga aldaw. Napeggad? Wen! Iti tunggal 5,000 a bomba a maikkat, maysa nga agik-ikkat iti bomba ti matay ket dua ti madangran.

Panagkaykaysa a Mangparmek iti Panagusar iti Bomba a Maimula iti Daga

Idi Disiembre 1997, pinirmaan dagiti pannakabagi ti adu a pagilian ti Tulagan iti Pannakaiparit ti Pannakausar, Pannakaurnong, Pannakapataud ken Pannakayakar Dagiti Kontra Militar a Bomba ken ti Pannakadadaelda a maawagan met a tulagan idiay Ottawa. “Awan pay nagapuanan a kastoy wenno awan kapadana iti man internasional a pannakaikkat ti armas wenno iti internasional a linteg a makipagrikna iti tao,” kuna ni Jean Chrétien a primero ministro ti Canada.b Kaskasdi, dandani 60 a pagilian​—agraman ti dadduma a dadakkel nga agpatpataud iti bomba a maimula iti daga​—ti saan pay a nagpirma iti tulagan.

Maikkatto kadi ti tulagan idiay Ottawa ti pannaplit dagiti bomba a maimula iti daga? Nalabit adda magapuananna, ngem adu ti agduadua. Ipatuldo ni Claude Simonnot, maysa kadagiti direktor iti Handicap International, idiay Francia, nga “uray suroten ti amin a pagilian iti lubong ti napagnunumuan idiay Ottawa, daytat’ maysa laeng nga addang iti pannakaikkat ti amin a panagpeggad iti bomba iti planeta.” Apay? “Minilion a bomba ti naikali pay laeng iti daga, nga agur-uray kadagiti biktima,” kuna ni Simonnot.

Impatuldo ti historiador iti militar a ni John Keegan ti sabali pay a makagapu. Ti pannakigubat, kunana, “umukuok iti kaunggan ti puso ti tao, . . . a sadiay agari ti kinatangsit, sadiay ti nangnangruna a pagtaudan ti emosion, sadiay ti pagarian ti naikasigudan nga ugali.” Saan a mabalbaliwan dagiti tulagan ti immukuoken a kababalin ti tao a kas iti gura ken kinaagum. Ngem daytoy kadi kaipapananna a dagiti tattao ket agnanayonen nga awanan gaway a biktima dagiti bomba a naimula iti daga?

[Dagiti Footnote]

[Kahon iti panid 6]

Makategged iti Mamindua?

Ti maysa a kangrunaan a prinsipio iti negosio ket manungsungbat dagiti kompania no makadangran dagiti produktoda. Gapuna, ikalintegan ni Lou McGrath, iti Mines Advisory Group, a dagiti kompania a nagganansian iti panagpataudda kadagiti bomba a naimula iti daga rumbeng nga agmultada. Ngem, nakalkaldaang ta adu nga agpatpataud ti aggangganansia a mismo iti pannakaikkat dagiti bomba. Kas pagarigan, nakikontrata ti dati nga agpatpataud iti bomba a taga Alemania iti $100-milion iti panangikkatna kadagiti bomba idiay Kuwait. Ket idiay Mozambique, kinontrata ti tallo a kompania iti $7.5 milion ti panangdalusda kadagiti kangrunaan a kalsada​—dua kadagitoy ti nangpataud idi kadagiti bomba a naimula iti daga.

Mamati ti dadduma a nakadakdakes ta dagiti kompania nga agpatpataud kadagiti bomba a naimula iti daga isuda met laeng ti makategged gapu iti panangikkatda kadagitoy a bomba. Kayariganna, kunada, makategged iti mamindua dagiti agpatpataud kadagiti bomba a naimula iti daga. Nupay kasta, agpadpada a rumangrang-ay dagiti negosio a panangpataud ken panangikkat kadagiti bomba a naimula iti daga.

[Diagram iti panid 5]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Promedio a bilang dagiti bomba a naimula iti daga iti tunggal 2.5 a kilometro kuadrado kadagiti siam a pagilian a kaaduan ti bomba a naimula iti daga

BOSNIA and HERZEGOVINA 152

CAMBODIA 143

CROATIA 137

EGYPT 60

IRAQ 59

AFGHANISTAN 40

ANGOLA 31

IRAN 25

RWANDA 25

[Credit Line]

Gubuayan: United Nations Department of Humanitarian Affairs, 1996

[Dagiti ladawan iti panid 7]

Idiay Cambodia, mamakdaar dagiti nabatad a poster ken pagilasinan maipapan kadagiti bomba a naimula iti daga

Iti tunggal 5,000 a maikkat a bomba, maysa nga agik-ikkat ti matay ken dua ti madangran

[Dagiti Credit Line]

Background: © ICRC/Paul Grabhorn

© ICRC/Till Mayer

© ICRC/Philippe Dutoit