Arimbangaw Moderno a Pakadangranan
BABAEN TI KORESPONSAL TI AGRIINGKAYO! IDIAY BRITANIA
“Maysa kadagiti pakarigatan iti biag.”—Makis Tsapogas, mamalbalakad iti World Health Organization.
“Ti kasasaknapan a mamagpeggad iti America.”—The Boston Sunday Globe, E.U.A.
“Ti kakaruan a mamagpeggad iti tiempotayo.”—Daily Express, London, Inglatera.
DIKAY makita, maangot, maramanan, wenno maiggaman. Ti ARIMBANGAW, ti makadangran iti moderno a panagbiag iti siudad, pagpegpeggadenna itan ti probinsia.
Maysa a naturalista nga Americano a nangbusbos iti agarup 16 a tawen a mangirekrekord kadagiti uni iti nakaparsuaan natakkuatanna a rumigrigaten ti trabahona. Idi 1984 inadalna ti 21 a lugar idiay estado ti Washington, E.U.A. a natalingenngen iti nagbabaetan a 15 minuto wenno nasursurok pay. Lima a tawen ti napalabas, tallo laengen ti nagtalinaed a natalingenngen.
Kadagiti adu nga agindeg iti lubong, maysa a karit ti panangbirok iti tallo a lugar a natalingenngen. Idiay Japan, kinuna ti maysa a report iti intero a nasion idi 1991 a ti arimbangaw ad-adu ti pinarnuayna a reklamo ngem ti dadduma a porma iti polusion. Kinapudnona, apag-isu ti panangiladawan ti The Times iti London iti arimbangaw a kas “ti kadakkelan a saplit iti agdama a biag.” Gagangayen ti arimbangaw, manipud iti makaparurod a kanayon a taul ti aso agingga iti nakapigpigsa nga uni ti stereo ti kaarruba wenno ti kankanayon a panaguni ti burglar-alarm wenno ti radio ti kotse. Ngem saanen a kabbaro ti kinaarimbangaw. Nabayagen ti historiana.
Saan a Baro a Parikut
Tapno malapdan ti panaglilinnetlet iti trapiko, pinaritan ni Julius Caesar dagiti kariton a lumasat iti sentro ti Roma no aldaw. Ngem asi pay ken dagiti padana a Romano, ta ti bilin pinataudna ti nakaro nga arimbangaw iti rabii, “a kumaradukod dagiti kayo ken landok ti daligna a kariton iti nabato a kalsada.” (The City in History, ni Lewis Mumford) Nasurok a maysa a siglo kalpasanna, nagreklamo ti dumadaniw a ni Juvenal a ti arimbangaw pataudenna ti nakaro nga alimbasag kadagiti Romano.
Idi maika-16 a siglo, ti kabesera ti Inglatera, ti London, nagbalinen a narang-ay a siudad. “Ti umuna a banag a nadlaw dagiti kaaduan a bisita,” insurat ni Alison Plowden, autor ti Elizabethan England, “ket ti aridenggan: ti ariangga ken ungor ti rinibu a pagtrabahuan, ti karadukod ken it-it dagiti kariton, ti uga dagiti baka a maukod iti tiendaan, ti agkakanat nga ikkis dagiti aglaklako iti kalsada a mangipukpukkaw kadagiti tagilakoda.”
Ti maika-18 siglo napasungadanna ti industrial a rebolusion. Ket dagiti epekto ti arimbangaw dagiti makina madlawen bayat nga agsagaba dagiti trabahador iti paktoria iti nadadael a panagdengngegda. Ngem uray dagiti agindeg kadagiti siudad a saan nga agindeg iti asideg dagiti paktoria nagreklamoda iti kumarkaro a pannakaisturbo. Ti historiador a ni Thomas Carlyle nagkamang iti “kuarto nga adayo iti arimbangaw” iti tuktok ti balayna idiay London tapno maliklikanna ti taraok ti kawitan, piano ti kaarruba, ken ti asideg a trapiko iti kalsada. Ipadamag ti The Times: “Awan serbina.” Apay? “Isut’ marurod iti baro a nakaad-adu nga arimbangaw, agraman ti busina ti barko ken tren”!
Nasaknapen a Moderno a Mamagpeggad
Ita dagiti agprotesta iti arimbangaw ipamaysada ti reklamoda kadagiti eropuerto bayat a sipipinget a laplapdan dagiti kompania ti eroplano ti pannakaipaulog dagiti linteg a maibusor iti kinaarimbangaw. Idi ti eropuerto ti Manchester idiay Inglatera automatiko a minultana ti tunggal panagtayab ti supersonic Concorde, epektibo kadi daytoy? Saan. Maysa a kapitan ti Concorde inaminna a naarimbangaw ti eroplano ngem no tumayab a basbassit ti gas-na tapno maksayan ti arimbangaw, di makagteng idiay Toronto wenno New York a di sumarsardeng.
Problema met ti pananglapped iti ungor iti trapiko. Idiay Alemania, kas pagarigan, ipalgak dagiti panagadal nga istorbuen daytoy a kita ti panangdangran ti 64 porsiento iti populasion. Ket kumarkaro a parikut dayta, a naipadamag a maminsangaribu a daras a nakarkaro ngem idi sakbay nga immadu ti lugan iti kagimongan. Kuna ti maysa a padamag a naggapu idiay Grecia a ti “Atenas ti maysa kadagiti kaarimbangawan a siudad idiay Europa ket nakaro ti arimbangaw ta makadangran iti salun-at dagiti taga Atenas.” Kasta met nadlawen ti Environmental Agency iti Japan ti kumarkaro nga arimbangaw iti trapiko ket ipagapuna daytoy iti agtultuloy a panagusar kadagiti kotse. No nainayad ti kotse, ti makina ti kangrunaan a gubuayan ti ungor, ngem no naparpartak ngem 60 kilometro iti kada oras, kaaduanna a ti dalig ti nauni.
Ti arimbangaw dagiti kaarruba ti kakaruan a pagtaudan ti reklamo idiay Britania. Idi 1996, impadamag ti Chartered Institute of Environmental Health iti Britania ti 10-porsiento nga inaduan dagiti reklamo maipapan kadagiti naarimbangaw a kaarruba. Maysa a babai a pannakangiwat ti institute ti nagkomento: “Narigat nga ilawlawag. Nalabit ti maysa a makagapu ket ti apurado a panagbiag dagiti tattao nga agtartrabaho ti mangpakaro iti panagkalikagumda iti talna ken kinatalingenngen idiay pagtaengan.” Dua a kakatlo iti amin a reklamo a naipulong idiay Britania idi 1994 ramanenna ti naladawen a panagpatokar iti musika ken ti naungor a makina ti kotse, alarma, ken busina. Ngem ti ngay napattapatta a 70 porsiento a biktima ti kinaarimbangaw a saan nga agreklamo ta maamakda nga adda agriri? Agpayso a nasaknapen ti parikut.
Kas resulta ti nasaknapen a panangdangran ti arimbangaw, sipipinget nga ipapilit dagiti ahensia nga agpangpanggep a mangsalaknib iti aglawlaw ti pannakaipaalagad dagiti linteg a manglapped iti kinaarimbangaw. Idiay Estados Unidos, kas pagarigan, dadduma a komunidad nangipaulogda kadagiti lokal nga alagaden a manglimitar iti panagusar kadagiti de koriente a pagarbas. Idiay Britania, ti baro a Noise Act puntiriana dagiti naarimbangaw a kaarruba ket palubosanna ti insigida a pannakamulta gapu iti panaglabsing iti baet ti alas 11:00 t.r. ken alas 7:00 t.b. Mabalin pay a kompiskaren dagiti autoridad ti napigsa nga stereo a nausar. Ngem agtultuloy ti arimbangaw.
Gapu ta agpayso a kumarkaron a parikut ti arimbangaw, mabalin a panunotenyo no ania ti maaramidanyo kas biktima. Ngem, kasano a maliklikanyo met ti mangpataud iti arimbangaw? Addanto pay aya agnanayon a talna ken kinatalingenngen? Para kadagiti sungbat, basaenyo dagiti sumaganad nga artikulo.