Moscow​—Siudad a Nagtalinaed ti Maika-850 nga Anibersariona

“KABSAT, umayka ditoy Moscow.” Daytoy nga imbitasion ni Yury Dolgoruky iti padana a prinsipe idi 1147 ti agparang a damo a pannakadakamat ti Moscow kadagiti rekord ti historia. Ti petsa​—850 a tawen a napalabasen​—ti naibilang kas ti pannakabuangay ti Moscow, ti kabesera a siudad ti Russia, nupay ti ebidensia ti arkeolohia ipakitana a sakbayna nabayagen nga adda purok iti lugarna.

Iti pananginanama iti maika-850 nga anibersario ti Moscow, ginasut kadagiti pasilidad ti siudad ti napabaro ken natarimaan​—dagiti estadium, teatro, simbaan, estasion ti tren, parke, ken patakder a para iti publiko. Anian a nakaskasdaaw a pannakapabaro! “Ti intero a bloke dagiti patakder,” kinuna ti maysa a taga Moscow, “nabalbaliwanda a din mabigbig.”

Bayat ti ibibisita idiay Moscow itay napan a Hunio, nakitami dagiti bunggoy nga agtartrabaho kadagiti proyekto a panangpabaro iti aglikmut ti sentro ti siudad, iti asideg ti Red Square. Agtultuloy ti trabaho, 24 nga oras iti maysa nga aldaw. Ket iti sadinoman, adda pammalagip maipapan iti maika-850 nga anibersario​—kadagiti tawa ti tiendaan, iti Metro, kadagiti poste ti silaw, kadagiti tagilako​—uray pay ti pabuya ti sirko iti Moscow a binuyami adda panangtukoyna iti dayta.

Iti Setiembre, idi adda rinibu a bisita a naggapu iti intero a lubong para iti naisangsangayan a maika-850 a tawen a panagrambak, nakaskasdaaw ti rinang-ayan ti buya ti Moscow. Wen, nupay adda dagiti nakaro a panagsagaba iti intero a historiana, nakalasat ti Moscow ket rimmang-ay.

Maysa nga eskolar ti Biblia nalawag a pampanunotenna ti maysa kadagita a tiempo iti historia ti Moscow idi a, bayat ti kattapog ti naudi a siglo, isut’ nagkomento maipapan iti “gubat” a mainaig iti “Armagedon” iti Biblia. (Apocalipsis 16:14, 16, King James Version) Kinunana a dadduma ti mangibagbaga a ti lugar ti Armagedon ket Moscow, nupay no isu a mismo dina patien dayta a panangmatmat.a

Apay a kasta ti kunaen ti dadduma? Bueno, amirisenyo ti makakayaw ken masansan a nakalkaldaang a historia ti Moscow.

Nagtalinaed Kadagiti Immuna a Tawen

Naisaad ti Moscow iti asideg ti estratehiko a pagsasabatan dagiti kangrunaan a karayan (ti Oka, ti Volga, ti Don, ken ti Dnieper) agraman dagiti napapateg a ruta iti daga. “Insaad [ni Prinsipe Dolgoruky] dagiti pamuon ti ili ti Moscow,” kuna ti detalyado a pakasaritaan idi 1156, a nalawag a kaipapananna a binangonna ti immuna a sarikedked a tambak a daga a naparabawan iti alad a kayo. Daytoy a Kremlin, wenno sarikedked, ket masarakan iti trianggulo a daga iti nagbaetan dagiti Karayan ti Moskva ken ti Neglinnaya, maysa a bassit a waig.

Nakalkaldaang ta 21 a tawen laeng kalpasanna, ti prinsipe iti asideg a Ryazan “napan idiay Moscow ket pinuoranna ti intero nga ili.” Naibangon manen ti Moscow, ngem idi Disiembre 1237, dagiti Mongol iti sidong ni Batu Khan, ti apoko ti agdindinamag a ni Genghis Khan, kinautibona ken pinuoranna manen nga interamente ti Moscow. Dagiti Mongol tinakawanda met ti siudad idi 1293.

Makitayo kadi a nakaskasdaaw a nagtalinaed ti Moscow kalpasan ti tunggal makapakapuy a panangraut? Nagbalin met ti siudad a sentro ti relihion iti Russia idi 1326, idi a ti prinsipe ti Moscow, ni Ivan Kalita, inallukoyna ti pangulo ti Orthodox Church ti Russia nga agindeg idiay Moscow.

Idi agangay, idi tiempo ti panagturay ni Ivan the Great (nanipud 1462 agingga iti 1505), nagun-odanen ti Moscow ti wayawaya manipud kadagiti Mongol. Idi 1453 kinautibo dagiti Ottoman Turk ti siudad ti Constantinople (Istanbul itan), ket dagiti laeng agtuturay ti Russia ti nabati nga Orthodox nga agtuturay iti lubong. Kas banagna, nabigbig ti Moscow a kas ti “Maikatlo a Roma” ket dagiti agtuturay ti Russia naawaganda idi a czar, wenno cesar.

Idi arinunos ti turay ni Ivan the Great​—idi madama nga aglaylayag ni Christopher Columbus kadagiti America​—napalawa ti Kremlin, ket naibangon dagiti pader ken torre a ladrilio a nakalasat agingga itatta a dandani di nagbalbaliw. Nasurok a 2,235 a metro ti kaatiddog dagiti pader, agingga iti 6 a metro ti kapuskolda, ken 18 a metro ti kangatoda, ket likmutenda ti lugar ti Kremlin, a dandani 30 nga ektaria.

Nalabit masdaawkayo nga idi ngalay ti dekada 1500, ti Moscow makuna idi a dakdakkel ngem ti London. Kalpasanna, dimteng ti didigra idi Hunio 21, 1547, idi a ti siudad nagsagaba iti nadawel nga uram, a nangibati iti dandani intero a populasion nga awan pagtaenganda. Ket dagiti manangipamuspusan a tattao iti Moscow nagibangonda manen. Nagparang metten iti daytoy a tiempo ti St. Basil’s Cathedral, a naibangon tapno maselebraran dagiti namilitaran a panagballigi kadagiti Tatar, wenno dagiti Mongol, iti Kazan. Uray itatta, daytoy nga obramaestra ti arkitektura iti Red Square (a nakompleto idi 1561) ti agdindinamag a simbolo ti Moscow.

Agarup sangapulo a tawen kamaudiananna, idi 1571, dagiti Mongol iti Crimea rimmautda ket kinautiboda ti Moscow, a nangpataud iti di nakapapati a panangdadael. Dandani pinuoranda ti isuamin malaksid ti Kremlin. Ipalgak dagiti rekord a kadagiti 200,000 nga umili ti siudad, 30,000 laeng ti nakalasat. Ipadamag dagiti editor iti liblibro a Time-Life iti Rise of Russia a “napnapno ti Karayan Moscow kadagiti bangkay ta naisiasi ti ayusna, ket iti adu a milia lumabaga ti danum nga agpababa.”

Maminsan pay a kasapulan a maisubli ti Moscow. Ket naisubli dayta! Idi agangay, napalawa manen ti siudad manipud iti Kremlin, nga adda agsasagadsad a pader a manglakub kadagiti paset a naawagan Kitai Gorod, White City, ken Wooden City. Adda umasping a nagbukbukel a balabala ti Moscow a nabati agingga itatta, nga adda dagiti agrikrikus a kalsadana imbes a dagiti pader a manglikmut iti Kremlin.

Kadagitoy a tiempo madandanagan unay dagiti tattao iti Moscow gapu iti mangirurumen a turay ni Ivan the Terrible, apoko ni Ivan the Great. Kalpasanna, idi 1598, natay ti baro ken kasuno ni Ivan the Terrible, ni Fyodor, nga awanan anak nga agtawid. Daytan ti nangrugian ti “Tiempo ti Riribuk,” nga awagan ti Rise of Russia a “ti kakaruan a riribuk ken makariro unay a tiempo iti intero a pakasaritaan ti Russia.” Nagpaut dayta iti agarup 15 a tawen.

Panangibtur iti Naisangsangayan a Krisis

Nabiit pay kalpasan a nagtugaw iti trono ni Boris Godunov, a bayaw ni Fyodor, nagsagaba ti Moscow iti nakaro a tikag ken bisin. Bayat ti nagsasaganad a pito a bulan idi 1602, 50,000 ti naipadamag a natay. Nasurok a 120,000 ti dagup dagiti natay iti siudad iti nagbaetan ti 1601 ken 1603.

Kalpasan unay dayta a kalamidad, maysa a lalaki nga agkunkuna nga isu ni Prinsipe Dmitry, anak ni Ivan the Terrible, rinautna ti Russia babaen ti tulong dagiti soldado a taga Poland. Kinapudnona, ipamatmat dagiti ebidensia a ti pudno a Dmitry ket napapatay idi 1591. Idi natay a di napakpakadaan ni Godunov idi 1605, ti makunkuna nga Ulbod a Dmitry simrek iti Moscow ket nakoronaan a czar. Kalpasan laeng iti 13-bulan a panagturay, isut’ ginudas dagiti kabusorna.

Simmaruno dagiti dadduma pay nga aginkukuna nga agtawid iti trono, agraman ti maikadua nga Ulbod a Dmitry a tinulongan met ti Poland. Nasaknap ti pananggulib, gerra sibil, ken panangpapatay. Ti ari a ni Sigismund III Vasa, iti Poland, rinautna ti Russia idi 1609, ket idi agangay, napirmaan ti maysa a tulagan a nangbigbig iti barona a ni Władysław IV Vasa a kas ti czar ti Russia. Idi nakastrek dagiti taga Poland iti Moscow idi 1610, inturayan ti Poland ti siudad. Ngem di nagbayag bimmileg manen dagiti Ruso a nangbusor kadagiti taga Poland ket pinapanawda ida manipud Moscow idi arinunos ti 1612.

Dagitoy a tiempo ti riribuk pinagbalinna ti Moscow a ‘langalang a nakasamsamek kadagiti siit ken ruot iti nakaad-adu a kilometro a lugar idi dagiti kalsada.’ Napuoran ti pader ti Wooden City, ket dagiti patakder iti Kremlin saanen a natarimaan. Maysa a bumisbisita a pannakabagi ti gobierno ti Sweden ti nagkuna: “Dayta ti nakaro ken makadidigra a nagtungpalan ti agdindinamag a siudad ti Moscow.” Nupay kasta, isut’ nagbiddut.

Maysa a czar ti Russia a naggapu iti pamilia a Romanov ti naibutos idi 1613, ket daytoy baro a dinastia dagiti czar a Romanov ti nagpaut iti nasurok a 300 a tawen. Nupay ti agtutubo a kabbaro a czar, ni Michael, naipadamag nga “awan ti mabalinna a pagindegan” gapu iti pannakadadael, naibangon manen ti Moscow ket nagbalin manen a kangrunaan a siudad iti lubong.

Idi 1712, ni czar Peter the Great, apoko ni Michael, inyakarna ti kabesera ti Russia manipud Moscow a napan iti St. Petersburg, nga imbangonna iti Baybay Baltic. Ngem nagtalinaed ti Moscow nga ingungoten a “puso (sentro)” ti Russia. Kinapudnona, ti Pranses nga emperador a ni Napoléon Bonaparte, nga agsapsapul idi iti parmekenna, naipadamag a kinunana: ‘No makautibok ti Petersburg, alaek ti Russia babaen iti ulona, ket no makautibok ti Moscow, dadaelek ti pusona.’

Pudno a naala ni Napoléon ti Moscow, ngem kas ipamatmat ti historia, ti pusona ti nadadael, saan a ti Moscow. Ti napasamak iti Moscow ket nakaam-amak ta daytoy ti nalawag a nakagapu a ti siudad inaig ti dadduma iti Armagedon.

Ti Moscow Bumangon Manipud Rebbek

Idi primavera ti 1812, rinaut ni Napoléon ti Russia babaen iti puersa militar nga immabut iti agarup nga 600,000. Babaen ti panangipakat iti wagas ti panagtignay a “nakset a daga,” pimmanaw dagiti Ruso ket awan ti imbatida a maipaay iti kabusor. Kamaudiananna, inkeddengda a panawan ti nabaybay-an a Moscow kadagiti Pranses!

Kuna ti adu nga autoridad a dagiti taga Moscow a mismo ti nangpuor iti siudadda imbes nga ipalubosda a masakup dagiti Pranses. “Maysa nga alawig ti namagbalin iti apuy a pudno nga impierno,” kuna ti maysa a libro ti historia dagiti Ruso. Awan ti nabati a taraon ken taraon dagiti animal a para kadagiti Pranses, kas ilawlawag daytoy a historia: “Awan ti uray maysa a sako nga arina wenno sangakariton a garami nga imbati dagiti Ruso kadagiti buyot a Pranses.” Gapu ta awan ti pamuspusanda, pinanawan dagiti Pranses ti Moscow idi kurang pay nga innem a lawas kalpasan ti iseserrekda ket napukaw ti dandani amin a buyotda iti panagsanudda.

Naispal ti agdindinamag a siudad gapu iti kinatured dagiti taga Moscow, ket buyogen ti natibker a determinasion imbangonda dayta manipud iti rebbek. Ni Aleksandr Pushkin, a masansan a naibilang a katan-okan a bumiberso ti Russia, ket 13 ti tawenna idi rinaut ni Napoléon ti Moscow, ti ingungoten ni Pushkin nga ili. Maipapan iti Moscow insuratna: “Anian a kapanunotan iti tunggal pudno ti panagpuspusona a Ruso ti manglapunos iti dayta a sao! Anian a nagpigsa nga aweng sadiay ti mangngegan!”

Ilalasat ken Irarang-ay

Adu a sibibiag itatta malagipda, manipud man iti memoriada wenno kadagiti pelikula, ti nakarigrigat a tiempo a napadasan ti Moscow bayat ti rebolusion dagiti Ruso a nangrugi idi 1917. Ngem, ti siudad saan laeng a nakalasat​—rimmang-ay pay. Naibangon ti metro idi, a kas met ti Moscow-Volga Canal a mangabasto iti siudad iti danum. Nasken a mapukaw ti kinakuneng, ket idi arinunos ti dekada 1930, addan nasurok a sangaribu a libraria ti Moscow.

Idi 1937, maysa a dati a mayor iti Manchester, Inglatera, insuratna iti libro a Moscow in the Making: “No awan koma ti dakkel a gubat, . . . patiek nga iti ngudo ti sangapulo a tawen a plano, ti Moscow rimmang-ayton iti kasasaadna, no maipapan iti salun-at, kinanam-ay, ken kasayaat ti biag para kadagiti amin nga umilina, ti kasayaatan ti pannakaiplanona a dakkel a siudad a naammuan ti lubong.”

Ngem idi Hunio 1941, ti Alemania intag-ayna ti di nagargari a panangraut iti Russia, ti kaduana a nangpirma iti tulagan a di mangraut, awan pay dua a tawen sakbayna. Iti Oktubre, nakagtengen dagiti soldado nga Aleman iti kaadayo nga 40 a kilometro laengen iti Kremlin. Kasla di maliklikan ti pannakatnag ti Moscow. Gistay kagudua iti 4.5 milion nga umili ti Moscow ti naibakuit. Agarup 500 a paktoria ti nagimpake kadagiti makinariada ket impatulodda iti baro a lugar iti makindaya a Russia. Ngem, ti Moscow nagkedked a matnag. Ti siudad literal a nagkali, binangenanna ti bagina, ken linabananna dagiti Aleman.

Ti Moscow nagsagaba iti nakaro, a kas kadagiti adu a siudad ti Russia. “Nakaad-adu ti sinagaba ti Moscow iti las-ud ti maysa a siglo,” insurat ti reporter nga Americano a nagindeg sadiay idi dekada 1930 ken 1940, “masdaawak ta nakalasat dayta.” Kinapudnona, nakaskasdaaw ta nagtalinaed ti Moscow a nagbalin a maysa kadagiti kadakkelan ken kapatgan a siudad iti moderno a lubong.

Itatta, ti Moscow addaan iti populasion a nasurok a siam a milion ken kalawa nga agarup 1,000 kilometro kuadrado a mamagbalin iti dayta a dakdakkel ken ad-adu ti taona ngem ti New York City. Adda agsasagadsad nga agrikus a kalkalsada a manglikmut iti Kremlin, agraman ti nasurok a 100 a kilometro a Moscow Ring Road a mabalin a mangbukel iti makinruar a beddeng ti Moscow. Dagiti nalawa a lansangan agturongda iti ruar, a kakasla rayos ti dalig, manipud iti sentro ti siudad.

Kaaduan kadagiti taga Moscow, nupay kasta, ti agbiahe babaen iti nakaskasdaaw a Metro ti siudad, a nanayonan tapno iramanna dagiti siam a ruta ken agarup 150 nga estasion, nga agserbi kadagiti amin a paset ti siudad. Dagiti estasion ti Metro iti Moscow awagan ti World Book Encyclopedia a “ti kaaartean iti lubong.” Dadduma nga estasion ket kakasla palasio, naarkosan kadagiti kandelero, estatua, de kolor a sarming, ken nakaad-adu a marmol. Kinapudnona, ti umuna a 14 nga estasion a naibangon addaan iti nasurok a 70,000 metro kuadrado a marmol, ad-adu pay ngem kadagiti amin a palasio nga imbangon dagiti Romanov iti las-ud ti 300 a tawen!

Napabaro ti Langa ti Siudad

Bayat ti ibibisitami idi napan a kalgaw, limmugankami iti Metro tapno makitami ti maysa kadagiti kadakkelan a proyekto ti panangpabaro​—ti nagdakkel a Lenin Stadium a pagtugawan ti 103,000, a naibangon iti abagatan ti Moscow idi dekada 1950. Maikabkabil dagiti baro a tugaw idi simmangpetkami, ket pinampanunotmi ti maikka-ikkat nga atep a mamagbalin a posible ti mangaramid kadagiti panagtataripnong iti intero a tawen.

Ti parupa ti GUM a nalatak a department store iti ballasiw ti Red Square no aggapu iti Kremlin, adda nagsayaatan a baro a langana. Iti sabali a sikigan ti Kremlin, a sadiay ti nagayusan idi ti Neglinnaya sakbay a naiturong ti ayusna iti uneg ti daga bayat ti napalabas a siglo, ti panangpapintas iti aglawlaw iramanna itan ti artipisial a waig a kapadpada ti dati a karayan. Iti ballasiw a mismo ti waig, maibangbangon ti nagdakkelan a sumagmamano a grado a shopping mall iti uneg ti daga, agraman dagiti restawran ken dadduma pay a pasilidad. Maysa a mannurat a taga Moscow inawaganna dayta a “kadakkelan a shopping centre iti Europa,” ngem innayonna, “wenno patienda a kasta idiay Opisina ti Mayor.”

Iti sabali a lugar nga asideg iti Kremlin, kasla adda iti isuamin a lugar dagiti pagibangbangon a crane, ket alisto ti panagibangon. Adda dagiti natakkuatan a gameng kadagiti lugar a nakabakab, agraman ti naidulin a nasurok a 95,000 a sinsilio ti Russia ken Makinlaud a Europa iti maysa a lugar a napetsaan idi maika-15 agingga iti maika-17 a siglo.

Napabaro dagiti simbaan ket naibangon manen ti dadduma. Ti Our Lady of Kazan Cathedral, iti Red Square, a nadadael idi 1936 ken nasukatan idi iti kasilias ti publiko, ket nalpasen. Ti dakkel a Cathedral of Christ the Savior, a naibangon tapno maselebraran ti panangabak ken Napoléon, nadadael idi 1931 bayat ti kampania dagiti Komunista a maibusor iti relihion. Bayat ti ibibisitami dandani malpasen a maibangon iti dati a lugarna, nga iti adu a tawen ket nakaikabilan ti dakkel a napapudot a paglalangoyan.

Makaparagsak ti pumasiar kadagiti lugar a pagibangbangonan, nangnangruna ta pampanunotenmi ti baro a buya ti Moscow inton agngudo ti tawen. Ngem, ti panangipategmi iti Moscow ket gapu iti tattaona. “Malapunos ti bisita iti pannakipagayam a nainkasigudan kadagiti taga Moscow,” a napaliiw idin ti maysa a koresponsal a napan idiay Moscow. Naammuanmi a pudno dayta, nangnangruna no aglalanglangkami iti bassit a lamisaan iti kosina, a mangtagtagiragsak iti kinabara ti ayat ken kinamanagpadagus ti pamilia a Ruso.

Nakaragragsak ta naammuanmi nga adu a taga Moscow ti nakaammo iti pudno a kaipapanan ti Armagedon, maysa a gubat a sadiay ti Namarsua kadatayo dalusannanto ti intero a daga. Daytoy ti mangyegto iti tiempo nga amin a pudno nga agayat kenkuana makapagnaeddanto a sangsangkatunos nga awan ti panangidumduma ken panagilem, no di ket addaan pannakaawat ken panagtalek, kas annak ti Dios nga agiinnayat ken agserbi a sangsangkamaysa iti Dios. (Juan 13:34, 35; 1 Juan 2:17; Apocalipsis 21:3, 4)​—Naipatulod.

[Footnote]

[Ladawan iti panid 13]

Ti St. Basil’s Cathedral ken dagiti pader ti Kremlin, dagiti agdindinamag a simbolo ti Moscow

[Ladawan iti panid 15]

Iti sadinoman a lugar, adda palagip maipapan iti maika-850 nga anibersario

[Ladawan iti panid 16]

Ti GUM a nalatak a department store, iti baro a langana

[Ladawan iti panid 16, 17]

Adu nga estasion ti Metro ti kakasla palasio

[Credit Line]

Tass/Sovfoto

[Ladawan iti panid 16, 17]

Panangpabaro iti Lenin Stadium

[Ladawan iti panid 17]

Baro a panangpapintas iti aglawlaw ti Kremlin

[Dagiti ladawan iti panid 18]

Kasla adda iti isuamin a lugar dagiti pagibangbangon a crane, ket alisto ti panagibangon