Panangmatmat iti Lubong
Dagiti Agpegpeggad a Taaw
Inanamongan ti nasurok a 1,600 a marine scientist ken conservation biologist manipud iti 65 a nasion ti “kiddaw para iti panagtignay” a mangsalaknib kadagiti taaw manipud iti nakarkaro pay a pannakadadael, kuna ti The Journal of Commerce. “Talaga nga agpegpeggad ti baybay, nakarkaro nga amang a peggad ngem iti sigud nga impagaruptayo,” kuna ti marine ecologist a ni Elliot Norse. Maysa a pagarigan a nadakamat ket ti 18,000 kilometro kuadrado a paset ti taaw iti Gulf of Mexico a pagaammo kas natay a sona. Kas ipamatmat ti naganna, ti natay a sona ket awanan iti ikan, pasayan, ken kaaduan kadagiti animal nga agnanaed iti taaw. Kuna dagiti sientipiko a ti makagapu iti parikut ket ti dakkel a populasion dagiti algae a mangmangan kadagiti nabaknang ti sustansiana a danum manipud iti Mississippi River. No matay ti algae, matnagda iti lansad ti taaw. Bayat a runoten ti bakteria ti natay nga algae, bumassit ti oksihena iti tukok ti taaw. Kuna ti marine scientist a ni Dr. Nancy Rabalais: “Matayto inton agangay ti aniaman a saan a makapanaw iti tukok ti taaw.”
Dagiti Agidonar iti Lalaem
Kayatmo kadi nga alaen dagiti dadduma ti lalaemmo inton matayka? Dayta ti kuestion a sangsanguen ti adu a Braziliano tangay naipatungpalen ti baro a linteg idi Enero 1, 1998. Sagudayen ti linteg nga amin a Braziliano a nasurok a 18 ti tawenda ti automatiko nga agidonar iti lalaemda malaksid no agpirmada kadagiti dokumento a mangkidkiddaw a saanda a kayat ti agdonar. Ngem “adda dagiti umdas a pagilasinan a kaykayat ti kaaduan a Braziliano ti di maikkatan iti lalaem kalpasan a nataydan,” kuna ti The Miami Herald. “Iti napalabas nga innem a bulan, tallo iti tunggal uppat a tattao a mangal-ala iti lisensiada nga agmaneho ti nagkedked nga agidonardanto koma iti lalaemda.” Apay? Pagamkan ti dadduma a tattao a mapilitanto dagiti doktor a nasapa a mangideklara a natayen ti utek dagiti pasiente tapno maaladan ti lalaemda.
Dakes a Tawen Kadagiti Mammadles
Gistay “pulos nga awan ti nasirmata” dagiti mammadles idiay Alemania idi 1997, kuna ti Nassauische Neue Presse ti Frankfurt. Kadagiti mapattapatta a 70 a padles nga inusig ti Association for Scientific Research Into the Parasciences (GWUP), awan a pulos ti pimmayso. Saan a pulos a nasirmata dagiti mammadles dagiti agpayso a makapakellaat a pasamak iti 1997. Awan uray maysa a psychic, kas pagarigan, ti nakaipakpakauna iti kellaat a pannakatay ni Princess Diana. Nagbalinen a nakaan-annad ti adu a mammadles ta pangpanggependa laengen nga ipadto ti pagtun-oyanto dagiti mapaspasamaken, kas kadagiti parikut iti ekonomia ken politika. Dagitoy “ti bambanag a mapanunotto met laeng ti tunggal managbasa ti periodiko,” kuna ni Edgar Wunder ti GWUP.
Napeggad Unay a Pannakidenna
Manipud 1994 agingga iti 1996, sinaludsodan dagiti managsirarak idiay Rhode Island Hospital ken Boston City Hospital, sadi Estados Unidos, ti 203 a pasiente a nakaptan iti HIV maipapan iti seksual nga aramidda. Ania ti impakita dayta a surbey? “Uppat iti tunggal sangapulo a tattao a nakaptan iti H.I.V. ti saan a nangipakaammo kadagiti nakidennaanda maipapan iti kasasaadda, ket gistay dua-kakatlo kadagidiay ti saan a kanayon nga agusar iti kondom,” kuna ti The New York Times. Gagangay ti kasta a panangilimed maipapan iti kaadda ti HIV, kuna dagiti managsirarak. “Saan a kinaignorante daytoy,” kuna ni Dr. Michael Stein iti Brown University Medical School, idiay Providence, Rhode Island. “Maawatan dagiti tattao a makaakar ti H.I.V.-da. Saan[da] nga ignorante kadagitoy a banag. Kasapulanna laeng ti kinamapagpiaran.”
Kinalukmeg ken ti Sakit ti Puso
“Ti kaeepektibuan a panglapped iti CAD [coronary artery disease] iti kinaadulto ket ti pananglapped iti kinalukmeg kabayatan ti kinaubing,” kuna ti The Journal of the American Medical Association. Adda idi tiempo a naammuan dagiti opisial iti salun-at a ti kinalukmeg ti ubing ti mangpakaro iti peggad ti alta presion, diabetes, hyperlipemia (sobra a taba iti dara), coronary heart disease, ken dadduma pay a grabe a sakit. Ngem iti laksid dagiti singasing ti dodoktor a limitaran ti maipauneg a taba ken regular nga agehersisio, makuna a sobra ti kinadagsen wenno kinalukmeg ti maysa a kakatlo iti amin a taga Amianan nga America. “Kasano kaadu nga impormasion ti kasapulantayo sakbay a magutugottayo kas maysa a kagimongan nga agtignay tapno malapdan ti kinalukmeg babaen iti panangisuro kadagiti annaktayo a manganda iti nasaysayaat a taraon ken agehersisioda?” iyimtuod ni Linda Van Horn iti Northwestern University Medical School idiay Chicago. “Nagadu dagiti manamnama a pagimbagan. No mabaybay-an, dagiti ibunga ti saksakit ti puso ket maipakpakauna, mangbaldado, ken nangina.” Nupay kasta, kuna dagiti resulta ti nabibiit pay a panagadal a nagparang iti The New England Journal of Medicine a limitado ti peggad ti kinalukmeg iti salun-at ti maysa a tao. Natakkuatan a ti kinalukmeg “pakaruenna ti posibilidad ti nasapa nga ipapatay ngem saan unay a kas iti ipato ti adu a dodoktor,” kuna ti The New York Times.
Dagiti Mapukpukaw a Kabakiran
Mapukpukawen ti gistay dua a kakatlo kadagiti kabakiran iti intero a daga sakbay a dinadael ti tao ida, kuna ti World Wide Fund for Nature (WWF). Iti laksid ti kasta unay a panagregget ti tao a mamakdaar kadagiti tattao maipapan iti parikut, immadu dagiti nakalbo a kabakiran iti daytoy a dekada nga uray la awananton dagiti sumagmamano a pagilian iti aniaman a natural a kabakiran. Ti pananguma iti kakaykaywan tapno adda kayo ken daga a pagmulaan ti mangpabassit iti kita dagiti mula ken animal. Kasta met a ti panangpuor kadagiti kayo ti mangipugso iti carbon dioxide iti atmospera ti daga, a pagam-amkan ti adu a pakaigapuan iti panagbara ti globo. Idagdagadag ti WWF ti pannakasalaknib ti di kumurang a 10 a porsiento iti amin a kita ti kabakiran iti intero a lubong inton tawen 2000, kuna ti periodiko ti London a Guardian.
Mapattapatta ti Kinakirang ti Taraon iti Sangalubongan
Sigun iti panagadal ti Johns Hopkins University, “malaksid no bumannayat ti iyaadu ti populasion ken umadu unay ti maapit a taraon, inton tawen 2025 awanto ti umdas a taraon ti mapattapatta a 8 bilion a mabisbisin a tattao iti lubong,” kuna ti damag nga inruar ti Associated Press. Ipakpakauna dagiti managsirarak a “no ti kaadu dagiti maipasngay ket saan a bumaba iti mapattapatta a dua nga annak iti kada babai,” masapul a madoblento ti maapit a taraon inton tawen 2025 a “pakagun-odan iti umdas a makapasalun-at ken nasustansia a taraon” tapno agtalinaed a nakaradkad dagiti tattao. Ti mangdegdeg iti parikut ket ti kurang a danum, namulitan a daga, ti kanayon a pannakapukaw ti rabaw ti daga gapu iti panagreggaay, ken dagiti panagbalbaliw ti klima. Uray ita, tinawen nga agarup 18 a milion a tattao ti matmatay gapu iti bisin, uray no mapatpataud ti umdas a taraon a pangbiag iti gistay 6 a bilion a tattao nga agnanaed ita ditoy daga.
Ti Mapukpukaw a Buaya iti Orinoco
Agpegpeggad dagiti buaya iti Karayan Orinoco idiay Venezuela, sigun iti magasin ti Caracas nga Estampas. Maan-anup dagitoy a parsua gapu kadagiti lalatda sipud pay idi 1930. Idi, “ti populasion dagiti buaya idiay Venezuela ket ad-adu ngem iti tattao,” kuna ti magasin. Ngem iti nagbaetan ti 1931 ken 1934, gistay 1.5 a milion a kilo a lalat ti buaya, a mangirepresentar iti di kumurang nga 4.5 a milion a buaya ti nailako iti sabali a pagilian. Idi 1950, “kalpasan dagiti tawen ti awan sardayna a panaganup,” bimmassit unay ti populasion dagiti buaya ta 30,000 a kilo “laengen” ti mabalin nga ilako iti sabali a pagilian. Ita, adda nabatbati a basbassit ngem 3,000 a buaya iti Orinoco, ket kuna dagiti eksperto a dagitoy, agraman ti 312 a dadduma pay a kita ti animal idiay Venezuela ti agpegpeggad nga ungawen dagiti tattao.
Nakaskasdaaw a Kinabileg ti Bituen
Mangipaay ti nabiit pay a nakita ti Hubble iti kanayonan nga ebidensia nga adda bituen iti ariwanastayo a naidumduma a kita ti bituen a maawagan a “luminous blue variable.” Sigun kadagiti astronomo, kasla sukog ti paltog ti narimat a bituen ken ti nanglikmut a nebula, isu a napanaganan iti Pistol. Mapattapatta a ti Pistol ket di kumurang nga 60 a daras a napigpigsa ngem iti Inittayo ken gistay 10 a milion a daras a nabilbileg. Daytat’ mabalin a “kapipigsaan a bituen iti langit,” kuna ti magasin a Science News. Ngem gapu iti makalinged a tapok, ti bituen ket makita laeng babaen kadagiti infrared detector. Daytat’ mangilawlawag no apay a ti Pistol, a masarakan iti kaadayo a 25,000 light-year manipud Daga, ket natakkuatan idi laeng arinunos ti dekada 1990. Innem laeng a dadduma pay a bituen a kastoy a kita ti nakitan iti ariwanastayo.
Panagmaneho ken Panagtelepono—Napeggad no Paggiddanen
Mabalin a nakaro ti panagkamali dagiti tsuper iti lugan nga agteltelepono bayat nga agmanmanehoda nupay dida madmadlaw dayta. Daytoy ti konklusion a nagteng iti pannubok a naisayangkat para iti General Automobile Club of Germany. Nakiddaw kadagiti tsuper a leppasenda ti kurso ti panagmaneho a mangsubok iti mamitlo a daras. Ti umuna, dida agtelepono. Ti maikadua, agusarda iti dida iggaman a mobile phone; ket ti maikatlo, agusarda iti maiggaman a telepono. Kasano kalaing dagiti tsuper iti pannubok? Iti promedio, dagiti tsuper a di nagtelepono nakaaramidda iti 0.5 a panagkamali iti panagpreno ken panagtalinaed iti lane-da, dagidiay nagusar iti telepono a di maiggaman, nagkamalida iti 5.9, ket dagidiay nagusar iti maiggaman a telepono nagkamalida iti 14.6. Gapuna, ipadamag ti Süddeutsche Zeitung, ti konklusion ti panagadal ket ti panagusar kadagiti iggaman a telepono bayat ti panagmaneho “mangpataud iti adu a peggad.”