Ti Landok a Dalan​—Agtalinaed Ngata?

Babaen ti koresponsal ti Agriingkayo! idiay Britania

KANAYON a karit no kasano ti nalaka ken napartak a pannakaibiahe dagiti tagilako ken tattao iti takdang. Nanipud idi pinaadu ti industrial a rebolusion ti kasapulan a materiales a pagputar, adda naaramidan ti riles ti tren (no dadduma ket maawagan a landok a dalan) iti pannakarisut daytoy a parikut. Gapu iti kinamasansan a panagpannuray ita iti makina a paandaren ti gasolina ken ti pannakaseknan maipapan iti polusion, adu ti mangpampanunot manen iti riles ti tren.

Kasano a napataud ti landok a dalan?a Ania ti maaramidanna iti moderno a kagimongan? Ania ti masakbayanna?

Irarang-ay Idi Maika-19 a Siglo

Idi 1804, ti makina a paandaren ti steam, nga inaramid ti Cornish nga inheniero a ni Richard Trevithick, ginuyodna ti sangapulo a tonelada a landok iti 14 a kilometro a riles iti kapartak a 8 a kilometro iti kada oras. Ngem di nagbayag daytoy a balligi ti landok a dalan idi unana, ta narba idi agangay ti nakapuy a riles gapu iti kinadagsen ti makina. Ti karit idin ket mangaramid iti makina nga umdas ti kadagsenna a kumpet kadagiti landok a riles ken malapdan ti pannakailigsay ngem dina dadaelen ti riles.

Walo a tawen kalpasanna, nangaramid ni John Blenkinsop iti riles para kadagiti tren a paandaren ti steam iti pagminasan ti karbon idiay Yorkshire. Kalpasanna, naparmek ni William Hedley ti parikut maipapan iti panagkapet iti riles babaen ti panagusarna iti bileg ti steam kadagiti enggranahe iti nasurok ngem maysa a paris dagiti dalig ti makina. Idi agangay, naannayasen ti panagtaray dagiti tren. Idi 1820, dagiti napanday a landok a sag-6 a metro ti kaatiddogda ti nangsuportar kadagiti napataud a daddadakkel ken nadagdagsen a makina a paandaren ti steam.

Naidaydayaw ti Stockton & Darlington Railway ti Inglatera idi 1825 idi imbiahe ti kaunaan iti lubong a pagpasada a tren a paandaren ti steam ti 69 a tonelada a karga ken nasurok nga 600 a tattao iti 34 a kilometro a riles iti kapartak a 24 a kilometro kada oras. Maysa kadagidiay a pasahero, ti Americano a ni Evan Thomas a taga Baltimore, Maryland, ket nagawid ken pinaregtana dagiti padana a negosiante a mangaramidda iti landok a dalan iti siudadda imbes a kanal. Gapuna, nabuangay ti Baltimore & Ohio Railroad idi 1827.

Dagiti asero a riles, 60 a daras a nalaplap-it ngem iti napanday a landok a riles ti nasurot a nausar. Idiay Britania, nausar la dayta idi 1857 agpatpatuloy. Idi 1870, nakagteng ti riles ti pagilian iti nasurok a 20,000 a kilometro. “Nagdakkelan” ti epektona, kuna ti The Times ti London. “Sakbay a timmaud dagiti tren, saan unay a makapasiar ti kaaduan a tao iti deppaar ti mismo a purokda.”

Uray iti sadinoman, umad-adu dagiti riles ti tren. Kas pagarigan, idi 1847, nangrugin nga ibaon dagiti babaknang idiay Zurich, Switzerland, dagiti adipenda iti kabangibang a Baden iti kain-inagurasionna idi a riles ti tren tapno alaen ti tarigagayanda unay a monay (brötli) dagiti Español. Kasta ti panangrugi ti 150-tawen ti kapautna a pannakinaig dagiti Swiso kadagiti trenda.

Dakkel ti naaramidan dagiti tren iti irarang-ay ti Estados Unidos. Idi 1869, nakompleto idiay Amianan nga America ti kaunaan a rilesna a bumallasiw iti sabali a kontinente, manipud Daya a Kosta agingga iti Laud a Kosta. Nangrugi a nausar dayta iti makinlaud a paset ti Estados Unidos tapno napartak ti panangokupar kadagiti daga. Idi 1885, nairingpas idiay Canada ti kaunaan a tren a bumallasiw iti sabali a kontinente, manipud Montreal, Quebec, agingga iti Vancouver, British Columbia. Wen, iti intero a lubong, immadu dagiti tren.

Dagiti Panagbalbaliw iti Pangpataray iti Makina

Bayat ti panaglabas ti panawen, nangrugi nga inadal dagiti manedyer iti kompania ti tren ti nadumaduma a wagas ti naan-annayas a panangpataray iti luganda. Natakuatanda a naek-ekonomia a patarayen ti makina a mapataray babaen iti diesel ken koriente, a dua ket kagudua a daras a naan-annayas ngem kadagiti makina a patarayen ti steam. Nupay nanginngina ti pannakaaramid dagiti makina a patarayen ti diesel ngem iti steam, ti ad-adu a pakausaranda kaipapananna a basbassit a makina ti kasapulan. Naparpartak ken medio awan ti polusion ti panangpataray babaen iti koriente. Nupay kasta, nagtultuloy a nausar ti bileg ti steam iti adu a lugar.

Idiay Francia, sakbay pay ti Gubat Sangalubongan I, dagiti makina a patarayen ti koriente ti nangpaandar kadagiti tren iti kabangibang ti siudad, ket kalpasan ti gubat nausarda nga agibiahe iti adayo. Umasping iti dayta, gistay nagbalbaliwen a naan-anay idiay Japan ti panangpataray manipud steam a nagbalin a diesel sa nagbalin a koriente. “Ti nguminngina a fuel ken pangtangdan kadagiti trabahador dagiti kangrunaan a rason,” kuna ti Steam Locomotives of Japan, sana innayon: “Ti maysa pay a rason ket nalabit limmaus, din makaay-ayo iti adu a moderno a tattao ti makina a patarayen ti steam. Saan a matagiragsak ti ordinario a pasahero ti agbiahe a maas-asukan ti rupana; kayatna ti nanam-ay ken napartak.” Umanamong ti pannakangiwat ti tren ti India. “Masapul nga isardengmin ti agusar kadagiti makina a patarayen ti steam. Kayat ti amin ti napartak a panagbiahe. Lausen dagiti makina a patarayen ti steam. Makadangranda pay ketdi iti aglawlaw.”

Gapu ta ti kinapartak ken kapasidad ti kangrunaan a naamiris iti naballigi a pannakapaandar ti moderno a tren, inadal dagiti manedyer ti dadduma pay a pagrang-ayan. Idiay Britania, adu a moderno a pagpasada a tren a patarayen ti koriente ket naaramid a dagiti kotse ti tren ket espesipiko a naurnos nga addaan makina iti pungto ken guard’s van nga addaan iti pagyanan ti tsuper iti kasumbangirna a pungto.

Adda rimsua a parikut iti pannakausar ti koriente iti panagtaray iti landok a dalan. Ti metal a riles a pagtarayan ti koriente a mapan kadagiti motor ti tren ken dagiti kable nga agusar iti direct current ket agpadpada nga agkasapulan iti adu a substation a mangmantiner iti bileg. Ngem ti pannakapataud ti sistema a mangusar iti alternating current a medio nangato ti boltahena a mangusar iti nalaglag-an a kable ti nayasmang kadagiti babbabassit ken nalaglag-an a de-koriente a motor tapno mapataud ti nalaklaka a tren. Ita, kanayon ti panagtaray dagiti tren nga agbiahe iti adayo a mangusar iti maibagaybagay a gubuayan ti bileg iti abay ti rutada.

Napabiag Babaen iti “Light-Rail Transit”

Maysa a gapu ti panagsubli manen ti landok a dalan ket ti pannakapataud ti light-rail transit.b Naipasdek dagiti kabbaro a sistema ti trambia kadagiti lumawlawa a siudad ti lubong. Idiay Sydney, Australia, naipadamag a patien dagiti panguluen iti transportasion a di umiso a mabaybay-an dagiti trambia ti siudad, isu a maus-usar manen dagiti light-rail a lugan.

No igiddiat iti napasamak iti adu nga ili ti Britania idi kattapog daytoy a siglo, pinagtalinaed ti kaaduan a siudad iti Europa ti 100-ti-tawennan a network ti trambia. ‘Idiay Zurich, ti trambia ket ari,’ kuna ti periodiko a The Independent. “No umadani ti trambia iti silaw ti trapiko, tignayenna ti panagiddep ti berde a silaw tapno sigurado a din aguray . . . Kanayon nga agtaray dagiti trambia iti husto nga oras.”

Nupay naannayas ti panagandar dagiti sistema ti subway wenno ti metro kadagiti siudad a minilion ti populasionda, nagballigi dagiti trambia kadagiti siudad a kagudua a milion wenno basbassit ti populasionda, kuna ti maysa nga Italiana a managitalimeng iti aglawlaw.

Kas iti dadduma a lugan iti kalsada ti panagtaray dagiti trambia. Nupay basbassit ti karga dagiti lugan a light-rail kadagiti eheda ngem kadagiti ordinario a makina ken pagpasada a tren, saan unay a nalagda ti pannakaaramid dagiti riles ken rangtay. Ti mapasamak iti uneg ti trambia ket makita iti dadakkel a tawa ti lugan, a mangnayon iti kinatalged dagiti pasahero. “Gapu iti naisangsangayan a kinalagda ti pannakaipasdekna, adda pagimbagan ti moderno a trambia a kas iti kinapartak ti tren ken kinalaka ti panaglugan iti bus,” kuna ti panagadal iti lugan ti Sheffield, Inglatera, a napauluan Tram to Supertram. Dagiti trambia ket makatulong iti “kinadalus, nasayaat nga atmospera ken saanda unay a makadangran iti ekolohia.” Kuna ti The Times: “Naparpartak dagiti trambia no oras ti panagaapura ngem kadagiti de motor a lugan, ken saanda unay a makamulit iti aglawlaw.”

Naparpartak ken Nataltalged?

Ti Train à Grande Vitesse (TGV), InterCity Express, Eurostar, Pendolino, dagiti bullet train ti Shinkansen (New Trunk Line) iti Japan​—kasla awan ti patingga ti nadumaduma a moderno a tren a nagpartak ti panagtarayda. Gapu ta kayatda a naparpartak ken nataltalged dagiti tren, nangpataud dagiti nangdisenio iti tren kadagiti kabbaro a pamay-an tapno marisut ti pannakatrapik dagiti napartak ti tarayna a tren. Ti pannakaaramid dagiti riles a mangliklik kadagiti kurbado unay a dalan iti nawelding a rilesda ti nangipalubos kadagiti TGV ti Francia nga agbiahe iti kapartak a nasurok a 200 a kilometro iti kada oras.

Dagiti tren ti Eurostar ti mamagsilpo itan iti London ken Paris ken Brussels a lumasat iti Channel Tunnel. Kalpasan a labsanda ti daan a riles ti Britania a mangkontrol iti kapartak ti tren, laklakaen dagiti Eurostar a tarayen ti Francia ken Belgium iti 300 a kilometro iti kada oras. Ti tallo oras a panagbiahe manipud London agingga iti Paris ken dua nga oras ken 40 a minuto manipud London agingga iti Brussels ti gapu a nakaro ti pannakikompetision ti landok a dalan kadagiti ferryboat ken eroplano. Ngem kasano a nagbalin a posible ti kasta a napegges a panagtaray?

Idiay Japan, tapno masigurado ti nasayaat a panagkapet kadagiti riles, nangaramid dagiti inheniero iti nalag-an a tren nga addaan iti nababa a sentro ti grabidad (center of gravity). Maigidiat iti ordinario a sistema a sumagmamano a dalig ti tenglen ti dua a bogie a naikabil iti sirok ti tunggal kotse, dagiti Eurostar a tren (18 a kotse iti nagbaetan ti dua a mamaneho a yunit) ti mangguyod iti dua a kotse nga addaan iti maysa a bogie ti dalig iti nagbaetanda. Daytoy ti mangkissay iti panagdayyeg ken dagsen ken mangipaay iti naan-annayas ken naparpartak a panagbiahe.

Naiduma unay dagiti sistema ti panagsenias kadagiti nagpapartak a tren manipud iti aparato ti makita a panagsenias idi unana a panawen wenno uray dagiti silaw iti igid ti riles nga adda pay laeng iti adu nga ordinario a riles. Ipakita amin ti computer iti uneg ti lugan ti masapul a maammuan ti tsuper bayat nga agtaray ti manmanehuenna a tren. Dagiti komplikado unay a sistema ti komunikasion ti mangipalubos iti sentralisado a panangkontrol dagiti para senias nga estasion iti intero a ruta.

Ineksamen met dagiti para plano iti tren no kasano a mapapartak ti panagtaray dagiti tren kadagiti ordinario a riles. Maysa a kabaruan a gapuanan ket ti tilting train. Us-usaren dagiti tren a Pendolino, agraman ti X2000 ti Sweden nga agtaray manipud Italia ken Switzerland, daytoy a teknolohia. Lumasat ti X2000 iti agkurbakurba a dalan iti nagbaetan ti Stockholm ken Göteborg iti kapartak a 200 a kilometro iti kada oras. Gapu iti nagsayaat kombinasion dagiti shock absorber ken radial self-steering bogie, saan a marikna dagiti pasahero ti aniaman a di makaay-ayo a panagdayyeg manipud kadagiti puersa a mangipuruak (centrifugal force) bayat ti naannayas a panagtaray ti tren kadagiti agkurbakurba a pagnaanna.

Dagiti padamag a pumarpartak a panagtaray dagiti tren ken ti nakaam-amak a pannakadiskarel mangpataud iti saludsod a, Maisakripisio kadi ti kinatalged? Gapu iti aksidente iti tren a nangpapatay iti adu idiay Britania idi 1997, impadamag ti The Sunday Times nga iti masakbayan, “addanton digital control dagiti riles ti tren tapno naparpardas a maipakpakauna dagiti kasasaad a masapul a mataming a dagus.” Ti baro a sistema a Transmission Based Signalling ti direkta a mangyallatiw kadagiti mensahe ti radio iti kotse nga ayan ti tsuper manipud iti sentro a mangimaton iti panagandar ti tren. Mausarto payen ti teknolohia ti preno ti Automatic Train Protection kadagiti amin a tren ti Britania, a kas iti us-usarenen ti adu a pagilian iti Europa ken dadduma pay a lugar. No saan nga agresponde ti tsuper kadagiti mamakdaar a senias iti igid ti riles, automatiko nga agpreno ti tren tapno sigurado a natalged ti panagsardengna.

Magnetiko a Masakbayan?

Iti pasahero a nairuam a makangngeg iti ranetret ken kalangiking ti ordinario a tren a magna iti nalagda a riles wenno uray kadagiti metro a lugan iti siudad, makaparagsak ti pannakarikna iti naan-annayas, naul-ulimek a panagbiahe. Medio mabang-aran dagiti agnanaed iti siudad kadagiti agtaray a kotse ti tren ti Paris Metro a goma ti daligda. Ngem awan ti nakaimudingan daytoy no idilig kadagiti kabaruan a nagrang-ayan ti landok a dalan.

Dagiti asero a riles a pagtartarayan dagiti ordinario a tren limitaranda ti kapartakda. Tapno naparpartak ti panagtarayda, mangpatpataud itan dagiti inheniero kadagiti magnetic levitation trains (maglevs) wenno magnetiko ti panangital-ona a tren, a kasla tumtumpaw iti metal a riles. Tangay gistay di agrinnisiris, mangusar dagitoy a tren kadagiti nabibileg nga elektromagneto a mangital-o kadakuada iti riles ken makatarayda iti kapartak a 500 a kilometro iti kada oras. Kinapudnona, impadamag ti The Times ti London nga idi Disiembre 13, 1997, dayta a maglev dagiti Hapones ket nakaaramid iti rekord iti lubong a 531 a kilometro a kapartak iti kada oras agpadpada iti minaneho ti tao ken di minaneho ti tao a panagtarayna.

No usigen ida gapu iti kinasungdoda iti makina a patarayen ti steam​—dagiti tattao a mangmanmantiner ken mangus-usar manen kadagiti makina a paandaren ti steam​—ken dagiti dadduma ita a mangitantandudo iti tren a patarayen ti diesel ken koriente, natalged ti masakbayan ti tren. Tiempo laeng ti makaibaga no kasano a rumang-ay wenno naan-anay nga agbalbaliw dagiti tren ken dagiti rilesda. Kadagitoy nga aldaw uray kaskasano, agtalinaed latta ti landok a dalan.

[Dagiti Footnote]

[Kahon iti panid 22]

Dagiti Agtartaray a Palasio

Ti Railway Museum ti Britania a masarakan iti siudad ti York ket pagtaengan ti naisangsangayan a koleksion dagiti kadaanan a lugan nga inusar idi ti naarian a sangakabbalayan. Iti baet ti 1842 ken 1977, agtartaray idiay Britania dagiti 28 a tren ti naarian a sangakabbalayan. Kabayatan ti panagturay ni Queen Victoria (1837-​1901), di kumurang a 21 a tren ti naaramid nga usarenna. Idi nairingpas ti umuna a panagbiahena iti tren, imbagana a ‘talaga a naay-ayo’ iti kapadasanna.

Saan idi a kayat ti anak ni Victoria a ni King Edward VII ti aglugan kadagiti tren a naaramid para ken ni nanangna. Imbes ketdi, inusarna ti tallo a kabbaro a tren. Idi agangay, pinabaro da King George V ken Queen Mary dagitoy ket innayonda ti kaunaan pay laeng a pagdigusan iti uneg ti tren.

[Kahon iti panid 24]

Kinatalged nga Umuna

Tapno maparmek ti krimen, uming-inget ti seguridad kadagiti tren ket mangus-usarda kadagiti kamera ken panulbekan. Ngem ania ti maaramidam tapno nataltalged ti panagbiahem iti tren? Adtoy ti sumagmamano a singasing:

• Dika ipasindayag ti aniaman a napateg a sanikuam.

• No addaka iti uneg ti maysa a benneg, itulbekmo ti ridaw ken iserram ti tawa.

• Idulinmo ti aniaman a napateg a sanikuam iti agduduma a paset ti bagahem ken kawkawesmo.

• Dika lumaban no adda mangbutbuteng kenka.

• Mangitugotka iti maysa pay a pitaka nga aglaon iti bassit a gatad.

• Agitugotka iti nai-xerox a kopia dagiti dokumento a pakabigbigam.

[Credit Line]

The Daily Telegraph, Marso 22, 1997.

[Dagiti ladawan iti panid 22, 23]

1. “Lake Shore Flyer,” 1886, E.U.A.

2. Schweizer Centralbahn, 1893

3. Class B1, 1942, Britania

4. Bödelibahn “Zephir,” 1874

[Credit Line]

Early American Locomotives/Dover Publications, Inc.

[Dagiti ladawan iti panid 24, 25]

1. Shinkansen, Model 500, Japan;

2. Eurostar, Francia;

3. Train à Grande Vitesse (TGV), Francia;

4. THALYS PBA train, Francia

[Dagiti Credit Line]

Copyright: Eurostar/SNCF-CAV/Michel URTADO

Copyright: Thalys/SNCF-CAV/Jean-Jacques D’ANGELO