Ti Mediteraneo—Natikub a Baybay a Nakanganga Dagiti Sugatna
BABAEN TI KORESPONSAL TI AGRIINGKAYO! IDIAY GRECIA
Naisapda ti nasurok a sangaribu a bangkay dagiti dolphin kadagiti aplaya ti Grecia ken Morocco, adda makasabidong a red tide iti Aegean, tumtumpaw a minilion a tonelada a kakasla buteg a labutab iti Adriatico, dagiti pawikan ken dagiti foca agngangabit a maungaw, adda dandanum nga awanen a pulos dagiti nabiag a parsua. Ania ti mapaspasamaken iti Mediteraneo? Ti aya masakbayanna ket agturong iti pannakamulit ken pannakadadael?
“TI KABABAYAGANEN iti lubong a buya ti nakaparsuaan a parparang-ayen ti tao.” Kasta ti panangdeskribir ti zoologo a ni David Attenborough iti Mediteraneo ken dagiti aplayana. Babaen ti panangipaayna iti dalan a mapan kadagiti tallo a kontinente, dakkel ti naaramidan daytoy a baybay iti irarang-ay ken pannakadadael ti Egipto, Grecia, ken Roma. Dayta ti nagtaudan ti adu a kultura ken sibilisasion kadagitoy nga aldaw. Nupay kasta, kadagiti nabiit pay a dekada, nagbalin a kritikal ti kasasaad ti Mediteraneo gapu iti nalabes a panangparang-ay, napartak a panagsaknap ti turismo, sobra a panagkalap, ken polusion. Maganatan dagiti maseknan a sientipiko ken naapektaran a nasion a mangpartuat kadagiti solusion, ngem bassit laeng ti panagballigida.
Ti Mediteraneo ti kadakkelan iti lubong a baybay a natikub iti takdang. Ti 46,000 a kilometro a kostana, maysa a gagangay a beddeng a pagraramanan ti 20 a pagilian, ti pagindegan dagiti nasurok a 160 a milion a tattao, maysa a bilang a mainanama a madoble inton tawen 2025. Dandani saan nga agatab/agugot ti Mediteraneo, tangay nabarbara ken naap-apgad ngem ti Atlantico, a kangrunaan a gubuayan dagiti danumna. Tangay mapabaro laeng ti danumna iti agarup kada 80 wenno 90 a tawen, nalaka met a mamulitan dayta. “Agpaut ti aniaman a maibelleng iti Mediteraneo,” kuna ti National Geographic.
Iraraut Dagiti Turista
Dagiti nainar nga aplayana, napintas a buya, tradisional a kinamanagpadagus dagiti taga Mediteraneo, ken ti adu a pakasaritaanna ti namagbalin iti lugar a nakalatlatak a pagbakasionan. Dayta a lugar ket tinawen a bisitaen ti 100 a milion a lokal a managpasiar kadagiti aplaya ken dagiti ganggannaet a turista, ket mainanama nga agtriple daytoy a bilang iti 25 a tawen. Daytoy kadi nga iyaadu ti tao ti nakaigapuan ti pannakadadael ti destinasionda iti kalgaw? Amirisenyo dagiti kinapudno.
Agitugot dagitoy a bunggoy dagiti rumaut a tattao kadagiti basura a saan a kabaelan a tamingen dagiti pagilian iti Mediteraneo. Agarup 80 porsiento kadagiti rugit a pataudenda—nasurok a 500 a milion a tonelada iti makatawen—ti maibelleng iti baybay a saan a pulos a nadalusan! Kalgaw ti iyaay ti kaaduan kadagitoy a turista, a mangnayon iti pannakamulit ti limitadon a gubuayan ti danum iti lugar. Ti namulitan a danum, ket makadangran metten iti salun-at. Ti panaglangoy iti dadduma a paset ti Mediteraneo mabalin nga agbanag iti pannakaimpeksion ti lapayag, agong, ken karabukob, malaksid pay kadagiti sakit a kas iti hepatitis ken panagsika, ken kolera no dadduma.
Nupay kasta, agpannuray iti turismo ti ekonomia ti adu a lugar iti Mediteraneo. No maipapan kadagita a pagilian, kuna ni Michel Batisse, dati nga assistant director-general iti United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organization: “Ti laeng pagbirokanda ket turismo, ngem agpannuray dayta iti aplaya a saan a madadael babaen ti di makontrol a konstruksion a gutugoten ti panangsapul iti dagus a ganansia.”
Nagadu ti Lumaslasat a Tangker
Ti Mediteraneo ti kangrunaan a ruta ti transportasion iti nagbaetan ti Makintengnga a Daya ken Europa, isu nga adu a tangker ti lana ti lumasat iti dayta. Nasurok a 20 a porsiento iti lana iti lubong ti lumasat iti dayta. Ti tinawen a kaadu ti basura a lana nga agubo iti Mediteraneo ket napattapatta a 17 a daras ngem iti inyubo idi ti Exxon Valdez idiay Alaska idi 1989. Iti nagbaetan ti 1980 ken 1995, adda 14 a tangker a nagubo iti Mediteraneo, ket tinawen, adda agingga iti sangamilion a tonelada a krudo a maibelleng nga aggapu kadagiti barko, a masansan gapu iti kurang a pagurnongan kadagiti basura a lana wenno pagdalus kadagiti tangke kadagiti pier.
Ti mangpakaro pay ket adalem ti danum nga agayus iti Mediteraneo a rummuar iti Atlantico babaen ti Strait of Gibraltar. Tangay tumpaw ti lana, awanen ti naun-uneg, nadaldalus a danum ti baybay no di ket maurnong ti lana iti rabawna. “Mulmulitan ti lana ti food chain iti Mediteraneo,” kuna ni Colette Serruya, dati a direktor iti Institute of Oceanography iti Israel. “Daytat’ agbalinen a paset ti lasag dagiti ikan ken moluskatayo.” Idi 1990 impadamag ti United Nations Environment Program (UNEP) a 93 porsiento kadagiti kappo a naala iti Mediteraneo ti addaan kadagiti bakteria ti ibleng nga ad-adu ngem ti limitasion nga ipalubos ti World Health Organization.
Kimmapuyen a Sistema ti Ekolohia
Mainayon iti daytoy makadadael a polusion, madaddadael met ti aplaya ti Mediteraneo, nga adu kadagitoy ti napuskol idi a kabakiran sipud pay maika-15 a siglo K.P. Di mairemedio a panagreggaay ti imbunga ti pannakakalbo ti kabakiran tapno mapataud dagiti talon, mapalawa dagiti siudad, wenno mangipaay kadagiti material a pagaramid kadagiti gagaudan a bilog iti Venice. Mainayon kadagiti solido a banag nga iyayus ti tudo, iyayus ti karayan nga agturong iti baybay dagiti mangmulit a banag a kas kadagiti pagdalus, pestisidio, ken nadadagsen a metal. Ti Rhône idiay Francia, ti Nilo idiay Egipto, ti Po idiay Italia, ti Ebro idiay España, ken dagiti dadduma pay a karayan mangyanudda iti umad-adu a basura ti agrikultura ken industria.
Maysa a direkta a resulta daytoy a polusion ti red tide a nangdadael iti nadumaduma a lugar iti baybay Adriatico ken Aegean, ket sinaknapanna dagiti aplaya iti nabuyok, napigket a pitak. Daytoy a kasasaad a pinataud ti eutrophication, maysa a proseso a mapasamak no dagiti agrunrunot a rugit ikkatenda ti nagwarasen nga oksihena iti danum, a pakatayan dagiti mula ken animal iti lugar. Dadduma a lugar nga agpegpeggad iti daytoy a kasasaad iramanna ti Gulf of Lions (Francia), ti Dan-aw iti Tunis (Tunisia), ti Gulf of Izmir (Turkey), ken ti Dan-aw iti Venice (Italia).
Kimmapuyen ti sistema ti ekolohia kadagiti aplaya agingga iti kasasaad a dagiti kita ti mula a saan a katutubo iti Mediteraneo rimbawandan dagiti katutubo a kita. Ti gagangay a pagarigan ket ti “mammapatay” nga alga, ti Caulerpa taxifolia, a mangpapatay iti dadduma a kita ti biag iti danum. Idi aksidente a naiserrek iti taaw ti Monaco, nangrugin a nagsaknap iti tukok ti baybay. Makasabidong dayta, awan pay naammuan a mangkaan iti dayta, ket nagwarasen. “Nalabit makitkitatayon ti pangrugian ti pannakadadael ti ekolohia,” kuna ni Alexandre Meinesz, propesor ti marine biology idiay University of Nice, Francia.
Ad-adu ti dakes a damag. Sigun iti marine biologist a ni Charles-François Boudouresque, nasurok a 300 a saan a katutubo nga organismo iti baybay ti naiserrek iti Mediteraneo. Kaaduan ti naggapu iti Nalabaga a Baybay babaen ti Suez Canal. Patien ti dadduma a managsirarak a saanen a masolbar daytoy a biolohikal a polusion ket posible nga agbalinto a maysa kadagiti kangrunaan a parikut ti ekolohia iti sumaganad a siglo.
Ipapatay iti Danum
Adu ti maipaspasango a peggad kadagiti mula iti Mediteraneo, maysa kadagitoy ti pannakadadael ti Posidonia a ruot iti kapatagan ti baybay nga agserbi kas bara, sarusar, ken nursery iti baybay ken kas pagtaengan a pagpaaduan ti ginasut a kita ti biag iti baybay. Dagiti pantalan ken dagiti sangladan a mangsaklaw kadagitoy a kapatagan ket makadadael kadakuada, a kas met kadagiti bilog a pagraragsakan, a mangdadael kadagiti mula babaen kadagiti angklada.
Agpegpeggad met dagiti animal iti baybay. Maung-ungawen ti monk seal iti Mediteraneo, maysa kadagiti 12 nga agpegpeggad unay a kita iti lubong. Adda dandani 1,000 a monk seal idiay Mediteraneo idi 1980, ngem bimmassitdan gapu kadagiti mangnganup ken mangngalap, ket adda laengen 70 agingga iti 80 a nabati kadagitoy nga aldaw. Kadagitoy a tiempo, dagiti pawikan a loggerhead ket agitlog laengen kadagiti aplaya ti Grecia ken Turkey, a sadiay mabaddekan no dadduma dagiti turista. Masansan a masiluan dagiti pawikan kadagiti iket a pagkalap ket maiserbida a taraon kadagiti lokal a restawran. Ti mantis shrimp, ti rough pen shell, ken ti date mussel nainayondan iti listaan dagiti agpegpeggad a kita.
Plano a Panagtignay
Tapno mataming daytoy nakaam-amak a kasasaad, naipaalagad ti Mediterranean Action Plan (MAP) idi 1975 iti sidong ti panangiwanwan ti UNEP. Panggepna nga obligaren dagiti pagilian iti Mediteraneo, agraman dagiti sabsabali a miembro ti European Union, a saanda laeng a salakniban ti baybay manipud iti polusion no di ket ipanamnamada a ti panangpasayaat iti aplaya dina singaen ti kasasaad ti aglawlaw. Idi 1990 nayussuat ti Mediterranean Environmental Technical Assistance Program (METAP), a sinunuan ti METAP II idi 1993. Maidaydayaw ti sumagmamano a gapuanan ti dadduma pay a panangikagumaan a mangpataud kadagiti pagitalimengan iti nakaparsuaan, dagiti pagkamangan, ket dagiti parke nasional dagiti agbibiag iti danum gapu iti panangsalaknibda kadagiti dolphin, balyena, monk seal, pawikan, ken dadduma pay nga agpegpeggad a kita.
Nupay kasta, bassit laeng ti nagapuanan ngem kadagiti naisawang. Idi kattapog ti dekada 1990, dandani nagpatinggan ti MAP, ta saan nga inted dagiti kangrunaan a mangsupsuportar a nasion ti kontribusionda. Sigun kadagiti mangidadaulo iti plano, awan naibanag nga uray maysa kadagiti panggepna. Iti panangipadamagna a situtulok dagiti nasion iti Mediteraneo a mangibanag kadagiti pangparang-ay, namakdaar ni Ljubomir Jeftic a deputy coordinator ti MAP: “Saankay unay a manginanama.” Uray pay no agnunumo dagitoy a pagilian nga agtignay, adu a dekada pay ti kasapulan tapno matarimaan ti naaramid a pannakadadael. Kuna ti magasin a New Scientist: “Itatta, kas iti adu kadagiti sibibiag a parsua iti Mediteraneo, ti MAP kasla awanen gawayna.”
Ania ngaruden ti masakbayan ti Mediteraneo? Agbalinto kadi a natay a baybay a napno kadagiti nabuyok, napitak nga algae? Nalabit a kasta, no tao laeng ti pangnamnamaan iti masakbayanna. Nupay kasta, ti Namarsua iti daytoy a planeta, ni Jehova a Dios, maseknan “iti baybay, nga inaramidna a mismo.” (Salmo 95:5, NW) Inkarina nga asidegen nga ‘iyegna iti pannakadadael dagidiay mangdaddadael iti daga.’ (Apocalipsis 11:18) Kalpasan daytoy nasken a pannakadadael dagiti iresponsable a tattao a mangmulmulit iti baybay, agraman dagiti sabali pay a bambanag, isublinto ti Dios ti kinatimbeng ti ekolohia ken ti umiso a kinanadumaduma ti biag iti globotayo. Kalpasanna, “dagiti baybay ken amin nga aggaraw kadakuada” ‘agdaydayawdanto kenkuana’ babaen ti awan mulitna, nadalus a kasasaad.—Salmo 69:34, NW.
[Mapa/Dagiti ladawan iti panid 15]
(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)
ATLANTICOO
PORTUGAL
ESPAÑA
MOROCCO
FRANCIA
MONACO
ALGERIA
TUNISIA
SLOVENIA
ITALIA
CROATIA
YUGOSLAVIA
ALBANIA
MALTA
GRECIA
TURKEY
LIBYA
EGIPTO
CYPRUS
SYRIA
LEBANON
ISRAEL
[Dagiti ladawan iti panid 16]
Nangibunga iti polusion ti nalabes a panangparang-ay
Lloret de Mar, Costa Brava, España
Dagiti hotel idiay Benidorm, España
[Dagiti ladawan iti panid 16]
Namulitan a dandanum idiay España ken (baba) sumilsileng a lana idiay Genoa, Italia
[Credit Line]
V. Sichov/Sipa Press
[Dagiti ladawan iti panid 17]
Agpegpeggad dagiti pawikan a loggerhead
Agngangabiten a maungaw dagiti monk seal iti Mediteraneo
[Dagiti Credit Line]
Pawikan: Tony Arruza/Corbis; Foca: Panos Dendrinos/HSSPMS