Dagiti Aztec​—Ti Naisangsangayan a Panangikagumaanda a Makalasat

BABAEN TI KORESPONSAL TI AGRIINGKAYO! IDIAY MEXICO

“AGDUDUPUDOP DAGITI TATTAO ITI NAGDAKKEL A PLASA, AGGATGATANG TI DADDUMA, AGLAKLAKO DAGITI SABSABALI . . . ADDA KAKADUAMI A SOLDADO A NAKAPANEN ITI ADU A PASET TI LUBONG, IDIAY CONSTANTINOPLE KEN ITI INTERO NGA ITALIA KEN ROMA, KET IMBAGADA NGA ITA LAENG A NAKAKITADA ITI KASTA TI KINAURNOSNA, NAGSAYAAT PANNAKAAYWANNA A PLASA A NAKALAWLAWA KEN NAKAAD-ADU TI TATTAONA.”

TI KADAKDAKAMAT a panangiladawan ket insawang ni Bernal Díaz del Castillo, maysa a soldado iti buyot ti konkistador nga Español a ni Hernán Cortés, idi nakitana ti Tenochtitlán a siudad ti Aztec idi 1519.

Idi simmangpet dagiti Español, sigun iti libro a The Mighty Aztecs, ni Gene S. Stuart, adda 150,000 agingga iti 200,000 a tattao nga agnanaed idiay Tenochtitlán. Imbes a kadaanan ken naiputputong, maysa idi dayta a narang-ay a kabesera a siudad, a mangsaklaw iti sumagmamano a kilometro kuadrado. Daytat’ siudad nga addaan kadagiti rangtay, haywey, kanal, ken sumilapsilap a templo a pagdaydayawan. Kas kabesera, ti Tenochtitlán ti mismo a sentro ti Imperio ti Aztec.

Ngem para iti adu a managbasa, daytoy natalna, naurnos a siudad ti Aztec ket mabalin a maikontra iti nadamagdan, ta nalatak ti pagarup a basta mawaw-dara ken nauyong a tattao dagiti Aztec. Kinapudnona, mamati idi dagiti Aztec a kasapulan dagiti didiosenda ti puso ken dara ti tattao tapno agtalinaedda a nabileg. Nupay kasta, ad-adu pay ti kasapulan a maammuan iti kultura ken historia ti Aztec ngem ti panangibukbok iti dara. Ket ti pannakaawat iti panangikagumaanda a makalasat ti makatulong iti maysa tapno ad-adda a matarusanna ti napinget a pannakirupak dagiti kaputotanda tapno makalasatda agingga kadagitoy nga aldaw.

Ti Itataud Dagiti Aztec

Kinapudnona, apagbiit laeng a tiempo ti sinaklaw dagiti Aztec iti historia ti sibilisasion ti Mesoamerica.a Patien ti kaaduan a managsirarak nga immakar dagiti immuna a nagindeg iti Mexico a naggapu iti Asia a bimmallasiw iti Bering Strait a napan idiay Alaska ket manipud sadiay in-inut a nagpaabagatanda.​—Kitaenyo ti Agriingkayo! a Setiembre 8, 1996, panid 4-5.

Kunaen dagiti arkeologo a ti Olmec isut’ kadaanan a naammuan a kultura a nagtalinaed idiay Mesoamerica. Ti sibilisasion dagiti Olmec, sigun kadagiti dadduma nga autoridad, nabatad a rimsua idi agarup 1200 K.K.P. ket mabalin a nagpaut iti 800 a tawen. Ngem idi laeng 1200 K.P.​—dandani dua ribu a tawen kalpasanna​—a timmaud dagiti Aztec. Nagpaut ti kulturada iti 300 laeng a tawen. Ket nagturay ti natan-ok nga imperioda iti sangagasut laeng a tawen sakbay a pinarmek dayta dagiti rimmaut nga Español.

Nupay kasta, idi kapigsana, imparangarang ti Imperio ti Aztec ti kinadaeg a mammano a maartapan. Sigun iti maysa a magasin, “impasdek dagiti Aztec ti maysa nga imperio a nagpaabagatan agingga iti Guatemala.” Kastoy ti panangdeskribir ti World Book Encyclopedia iti dayta: “Addaan dagiti Aztec iti maysa kadagiti kaadelantaduan a sibilisasion iti America. Nagibangonda kadagiti siudad a kas iti kadakkel ti aniaman nga adda iti Europa iti daydi a tiempo.”

Sarsarita Maipapan iti Nagtaudanda

Nupay nalatak dagiti Aztec, bassit laeng ti naammuan maipapan iti nagtaudanda. Sigun iti sarsarita, timmaud ti nagan nga Aztec iti aztlán​—maysa a sao a maipagarup a “puraw a daga” ti kaipapananna. Ngem awan ti makaammo no sadino ti yan ti sarsarita nga Aztlán, wenno no agpayso nga adda dayta.

Nupay kasta, sigun iti sarsarita, dagiti Aztec ti maudi kadagiti pito a grupo a pimmanaw idiay Aztlán. Gapu iti bilin ti didiosenda a ni Huitzilopochtli, inrugida ti napaut a panagakar-akarda nga agsapul iti daga a pagtaenganda. Iti adu a dekada a panagakar-akar ti tribu, nakaro a rigat ti sinagabana ken nakurkurangan iti kasapulan ken dandani awan sarday a nakidangadang kadagiti kaarrubana. Ngem saan a mabalin nga agtultuloy nga agnanayon ti panagakar-akar. Sigun iti kalatakan a sarsarita, imbaga ni Huitzilopochtli kadagiti pasurotna a birokenda ti sumaganad a pagilasinan: maysa nga agila a nagbatay iti cactus. Nasaripatpatanda daytoy a datdatlag iti napitak ken bassit a puro ti Lake Texcoco. Ditoy a nagindeg kamaudiananna dagiti agakar-akar, sada nangibangon idi agangay iti maysa a siudad a naawagan a Great Tenochtitlán (a kaipapananna “Bato a Timmaud iti Danum”). Sigun kadagiti dadduma, timmaud ti naganna iti parparbo a patriarka a naawagan a Tenoch. Itatta, nagaburanen ti Tenochtitlán idiay Mexico City.

Talaga a naglalaing nga inheniero ken artesano dagiti Aztec. Babaen ti panangusarda iti tukok ti dan-aw kas pamuon, pinalawada ti siudad babaen ti panangtambakda. Dagiti naitambak a daga a haywey ti nangisilpo ti puro iti kangrunaan a lugar. Naaramid met dagiti agsasaruno a kanal.

Bayat daytoy a tiempo, nupay kasta, dagiti agibangbangon ket saan pay a pagaam-ammo kas dagiti Aztec. Sigun iti sarsarita, inikkan ida ti didiosenda a ni Huitzilopochtli iti baro a pakabigbigan a nagan idi pimmanawda idiay Aztlán​—dagiti Mexica. Idi agangay, kastoyen ti naipanagan iti daga iti aglawlaw ken iti amin nga umilina.

Nupay kasta, saan laeng a dagiti Mexica, wenno Aztec, ti adda ditoy a rehion. Gapu ta nalikmutda kadagiti kabusor, masapul a makialiansada kadagiti kaarrubada. Idi agangay, naamiris dagidiay saan a nakikappia kadagiti Aztec a naisagmakdan iti makapapatay a pannakiranget. Kinapudnona, maibagay ti pannakigubat kadagiti Aztec. Ti didiosenda nga init, ni Huitzilopochtli, ket maysa laeng kadagiti adu a didiosen ken diosa a kanayon nga agkalikagum kadagiti agdardara a puso ken daton a tao. Dagiti balud iti gubat ti nagbalin a kangrunaan a gubuayan dagitoy a daton. Ti pakasaritaan dagiti Aztec a panangusar kadagiti balud iti kastoy a pamay-an pinagkullayawna ti puso dagiti kabusorda.

Limmawa ngarud ti Imperio ti Aztec manipud Tenochtitlán, a di nagbayag nagsaknapen agingga kadagiti dadduma a lugar ti maawagan itan a Sentral America. Nainayonen dagiti kabarbaro a narelihiosuan a kapanunotan ken ugali iti kultura dagiti Aztec. Maigiddato iti dayta, dagiti kinabaknang​—dagiti buis a naikalikagum kadagiti kabbaro a naparmek nga iturayan​—nangrugin a nagsangpetda kadagiti pagurnongan ti gameng dagiti Aztec. Rimmang-ay ti musika, literatura, ken arte dagiti Aztec. Kuna ti magasin a National Geographic: “Gapu iti pannakabalinda, talaga a maibilang dagiti Aztec kadagiti kalalaingan nga eskultor iti historia.” Idi simmangpet dagiti Español, ti sibilisasion dagiti Aztec adda idin iti kangitingitanna.

Ti Panangparmek

Idi Nobiembre 1519, ti emperador ti Mexica a ni Montezuma II, sitatalna a pinasangbayna dagiti Español ken ti liderda a ni Hernán Cortés, ta mamati kenkuana nga isu ti nagbiag manen a dios dagiti Aztec a ni Quetzalcoatl. Inakseptar dagiti Español ti panangpasangbay kadakuada dagiti managanito nga Aztec. Ngem sikukuneng a pinalubosan dagiti Aztec ti panangkita dagiti Español kadagiti balitok a gameng ni Tenochtitlán. Inkagumaan a naimbag ni Cortés a kompiskaren amin dayta. Babaen ti natured a pananggulib, imbalud ni Cortés ni Montezuma iti bukodna a siudad. Kunaen ti dadduma a situtulok nga immannugot ni Montezuma. Aniaman ti kasasaad, naparmek ni Cortés ti kabesera a siudad ti nagdakkel nga imperio a saan a pulos a nakidangadang.

Ngem daytoy saan a nadara a balligi ket di nagtalinaed a saan a nadara idi agangay. Masapul a kellaat idi a pumanaw ni Cortés tapno tamingenna ti maysa nga emerhensia, ket imbatina nga agaywan ti darasudos a lalaki a managan Pedro de Alvarado. Gapu ta agamak di la ket ta iti kaawan ni Cortés sadiay ket bumusor dagiti tattao ni Tenochtitlán kenkuana inton agangay, inkeddeng ni Alvarado a rumaut nga umuna. Minasakerna ti adu nga Aztec kabayatan ti maysa a piesta. Natakuatan ni Cortés a nariribuk ti siudad idi nagsubli. Bayat ti gubat a bimtak idin, nalabit pinapatay dagiti Español ni Montezuma. Nupay kasta, sigun iti salaysay dagiti Español maipapan kadagiti napasamak, nabaelan ni Cortés a pinagparang ni Montezuma tapno agapelar kadagiti tattaona nga isardengdan ti makidangadang. Idi inaramidna dayta, ni Montezuma ket inubor dagiti mismo a tattaona agingga a natay. Nupay kasta, nakalasat ni Cortés ken ti sumagmamano a nasugatan.

Tangay napaksuyan ken nasugatan, inummong manen ni Cortés ti buyotna. Nakikadua kadagiti Español dagiti kabangibang a tribu a nangbusor kadagiti Aztec ken sigagagar a mawayawayaan iti panangadipenda. Ket nagsublin ni Cortés idiay Tenochtitlán. Kabayatan ti simmaruno a nadara a pananglakub, naipadamag a nagidaton dagiti Aztec kadagiti nakayawan a soldado nga Español. Daytoy ti namagpungtot kadagiti soldado ni Cortés ket kimmaro ti determinasionda a mangabak aniaman ti mapasamak. Nagtignay dagiti dati nga agpapaituray a tribu, sigun iti maysa nga Aztec a mannurat, “a sirurungsot nga imbalesda dagiti napalabas nga inaramid dagiti Mexica [Aztec] ket tinakawda dagiti amin a sanikuada.”

Agosto 13, 1521 idi narbek ti Great Tenochtitlán. Ti Mexica ket naan-anayen nga inturayan dagiti Español ken dagiti kaaliansada. Kinuna ti National Geographic: “Iti apagkanito, narbek dagiti dadakkel a siudad ken sentro a pagrarambakan ti Mesoamerica bayat a ti daga ket sinawar dagiti Español a nagsapul kadagiti balitok. Natagabo ken napagbalin a Kristiano dagiti umili, ket napukawen ti Imperio ti Aztec, kas ti kaudian a dakkel a katutubo a sibilisasion.”

Saan laeng a napolitikaan a panagbalbaliw ti inyeg ti panangparmek. Insangpet dagiti Español ti baro a relihionda​—ti Katolisismo​—ket masansan a babaen ti kampilan nga impilitda dayta kadagiti Mexica. Ipapantayon a ti relihion dagiti Aztec ket mawaw iti dara ken idolatroso. Ngem imbes a pinukawna dagiti amin a pakakitaan iti paganismo, nangbuangay ti Katolisismo iti nakaskasdaaw a pannakikadua iti relihion dagiti Aztec. Ni Tonantzin, ti diosa a madaydayaw idiay Tepeyac Hill, ket sinukatan ti Virgin of Guadalupe, ken naipatakder ti Basilica of Guadalupe iti mismo a lugar a pakaidaydayawan idi ni Tonantzin. (Naipagarup a ti basilica isut’ lugar a simimilagro a nagparangan idi ni Birhen Maria.) Bayat ti sagrado ken narelihiosuan a piesta a marambakan a pangidayaw iti Birhen, agrikus dagiti managdaydayaw a maibuyog iti ritmo dagiti salsala ti pagano nga inapoda iti sanguanan a mismo ti basilica.

Nakalasat Aya Dagiti Aztec?

Nupay nabayagen a napukaw ti Imperio dagiti Aztec, makita pay laeng ti impluensiana. Dagiti sasao a kas iti “tsokolate,” “kamatis,” ken “sili,” ket nabulod iti Nahuatl a pagsasao dagiti Aztec. Kasta met a kaaduan a populasion ti Mexico ket buklen ti kaputotan dagiti manangparmek nga Español ken dagiti puli ti katutubo.

Iti adu a paset ti Mexico, dagiti kadaanan a kultura dagiti katutubo ket agtultuloyda a mangdominar, ta padpadasen ti dadduma nga etniko a grupo nga italimeng dagiti kadaanan a tradisionda. No gupgopen, adda 62 a mabigbigbig a grupo dagiti katutubo ken 68 a nairehistro a dialekto iti Republika ti Mexico. Sigun iti nabiit pay a panagadal ti Instituto Nacional de Estadística, Geografia e Informática (National Statistics Institute of Geography and Computing), nasurok a lima a milion a tattao ti agsasao iti maysa kadagiti lenguahe dagiti katutubo. Buklen dayta ti agarup 7 a porsiento kadagiti 92 a milion nga umili ti pagilian. Kinuna ti magasin a National Geographic: “Nupay dagiti nakalasat ket awanan pannakabalin ken napanglawda gapu kadagiti panawen ti kolonisasion, kinadiktador, ken rebolusion, nabaelanda nga intalimeng dagiti lenguahe, kaugalian, ken ti di maisin a namnama a makaikeddengdanton a bukbukodda.”

Nupay kasta, kaaduan a kaputotan dagiti natangsit nga Aztec ti agbibiag iti kinapanglaw, a masansan nga isakadda ti pagbiagda kadagiti babassit a talon. Adut’ agnaed kadagiti naiputputong a lugar a sadiay manmano ti pagadalan. Nakarigrigat ngarud a rumang-ay ti ekonomia para iti kaaduan a katutubo a Mexicano. Ket gagangayen ti kasasaadda kadagiti katutubo a tattao iti intero a Mexico ken Sentral America. Addan dagiti nayebkas nga opinion maipapan kadakuada. Kastoy ti makapikapik a pakaasi ni Rigoberta Menchú, maysa a taga Guatemala a nangabak iti Nobel Prize: “Masapul nga ikkatentayo dagiti agdama a lapped​—kadagiti etniko a grupo, Indian ken mestiso, dagiti grupo ti lenguahe, lallaki ken babbai, de adal ken saan a de adal.”

Ngem nakalkaldaang ta, ti kasasaad dagiti Aztec​—idi ken ita​—ket maysa laeng kadagiti nakalkaldaang a pagarigan a ti “maysa a tao addaan pannakabalin iti sabali a maipaay iti pagdaksanna.” (Eclesiastes 8:9) Saan laeng a ti makapikapik a sasao ken dagiti napolitikaan a diskurso ti kasapulan tapno mabalbaliwan ti kasasaad dagiti napanglaw ken nakurapay a tattao iti lubong. Isu a sigagagar nga inakseptaren ti adu a tattao nga agsasao iti Nahuatl ti naibasar iti Biblia a namnama iti sumungsungad a sangalubongan a gobierno, wenno “pagarian.”​—Daniel 2:44; kitaenyo ti kahon iti daytoy a panid.

Pagkedkedan dagiti dadduma ti kapanunotan a panangisuro iti Biblia kadagiti katutubo a tattao. Nalabit pagarupenda a ti relihion dagiti tattao nga agsasao iti Nahuatl​—naglaok a Katolisismo ken ti kadaanan a paganismo dagiti Aztec​—ket paset ti kulturada a rumbeng a maitalimeng. Ngem nasagrapen dagidiay immawat iti mensahe ti Biblia ti pudno a pannakawayawaya kadagiti an-anito ken narelihiosuan a kinaulbod. (Juan 8:32) Kadagiti rinibu a kaputotan dagiti Aztec, mangipaay ti Biblia iti kakaisuna a pudno a namnama ti pannakailasat.

[Footnote]

[Kahon/Ladawan iti panid 20]

“TAGTAGIRAGSAKEK TI MANGIRANUD ITI KINAPUDNO KADAGITI NAHUATL”

NAIPASNGAYAK ditoy Mexico iti bassit a purok a maawagan a Santa María Tecuanulco, 60 a kilometro laeng manipud Mexico City. Dayta ket napintas, aduan mulmula a lugar a naisaad iti sikigan ti turturod, a ti pagbirokan dagiti tattao isu ti panagmulada kadagiti agsabong a mula. No mabalinen a purosen dagiti sabong, makaay-ayo a buyaen ti kinamaris ti intero a lugar. Ti Nahuatl, maysa a kadaanan a lenguahe ti Mexico, ti pagsasao idi dagiti amin nga agnaed iti Santa María. Malagipko a tunggal balay idi ket adda nagan a pakabigbiganna, siempre, iti Nahuatl. Ti nagan ti balayko ket Achichacpa, a “Pagayusan ti Danum” ti kaipapananna. Tapno maammuanda ti direksionko, ibagak kadagiti tattao ti nagnagan dagiti balay iti sangakaarrubaak. Uray kadagitoy nga aldaw, adu a balbalay ti addaan iti nagan. Nasursurok ti Español idi 1969, idi agtawenak iti 17. Para kaniak, napintas a lenguahe ti Nahuatl. Nakalkaldaang ta dagiti laengen natataengan a tattao iti purokmi ti agsasao iti dayta; awanen kadagiti agtutubo itatta ti makaammo iti dayta.

Sisiak laeng idi iti purokmi ti nakipagadal kadagiti Saksi ni Jehova. Kellaat a kayat ti intero a purok a papanawendakami nga agiina. Pinilitdak a mangted iti regular a kontribusion iti Iglesia Katolika, ngem nagkedkedak. Saan payen a makisao kaniak ti kakabagiak. Nupay nakaro ti ibubusor iti purokmi, nabautisaranak idi Disiembre 1988. Agyamanak ken Jehova ta ti tallo a babbalasangko ket agserserbidan kas amin-tiempo nga ebanghelisador ket maysan a bautisado a Kristiano ti barok. Maragsakanak a mangiranud iti naimbag a damag ditoy Santa María. Kasabaak dagiti natataengan a tattao iti lenguahe a Nahuatl. Determinadoak a mangitultuloy iti panagserbik iti naayat a Diostayo, ni Jehova, a naasi kadagiti tattao iti amin a puli.​—Naipatulod.

[Graph iti panid 17]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

MAMAGDILIG A KRONOLOHIA TI DADDUMA A KANGRUNAAN A KULTURA KEN PASPASAMAK IDIAY AMERICA KEN ITI LUBONG

MANIPUD 1200 K.K.P. AGINGGA ITI 1550 K.P.

INKISISION DAGITI ESPAÑOL

1500 K.P.

RENAISSANCE ITI EUROPA

AZTEC

“NAKRISTIANUAN” A KRUSADA

TOLTEC

1000 K.P.

BYZANTINE

500 K.P.

TEOTI-HUACÁN

IMMUNA A KRISTIANISMO

ROMANO

ZAPOTEC

GRIEGO

EGIPCIO

500 K.K.P.

MAYA

OLMEC

ASIRIANO

1000 K.K.P.

[Mapa/Ladawan iti panid 18]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

SAKLAWEN TI LUBONG DAGITI AZTEC

MEXICO

Tenochtitlán

GUATEMALA

[Ladawan]

Ti dakkel a siudad a naawagan Tenochtitlán ket nagaburanen idiay agdama ita a Mexico City

[Credit Line]

Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Ladawan iti panid 15]

Kalendario dagiti Aztec

[Ladawan iti panid 19]

Us-usaren idi dagiti Aztec ti Teotihuacán Pyramid of the Sun para iti panagdaydayawda

[Picture Credit Line iti panid 15]

Ti ladawan iti panid 15-16: “Ti Mexico iti Unos Dagiti Siglo,” orihinal nga obra ni Diego Rivera. National Palace, Mexico City, Mexico

[Picture Credit Line iti panid 17]

Agila ken arte iti panid 18: “Ti Mexico iti Unos Dagiti Siglo,” orihinal nga obra ni Diego Rivera. National Palace, Mexico City, Mexico