Panangmatmat iti Lubong

Umad-adu Dagiti Di Nakaadal iti Lubong

“Di makabasa ken makasurat ti dandani maysa a kakanem ti 5.9 a bilion a tattao iti lubong,” kuna ti The New York Times. Sigun iti United Nations Children’s Fund (UNICEF), manamnama nga umadu pay dagiti di nakaadal. Apay? Agsipud ta iti agdama, saan nga ages-eskuela ti 3 iti kada 4 nga ubbing kadagiti kapapanglawan a nasion iti lubong. Mainayon pay kadagiti sangalubongan a parikut iti ekonomia, dagiti etniko a dangadang ti makagapu a saan a makapageskuela ti minilion nga ubbing. Saan laeng a dadaelen ti gubat dagiti eskuelaan no di ket pagbalinenna pay a soldado ti adu nga ubbing imbes nga agbalinda nga estudiante. Siempre, ti kinaawan adal ti mangnayon met kadagiti parikut iti kagimongan. Sigun iti report ti UNICEF a napauluan The State of the World’s Children 1999, adda direkta a nakainaigan ti kinaawan adal iti kinaadu dagiti maipaspasngay. Kas pagarigan, iti maysa a pagilian iti Abagatan nga America, “adda promedio nga 6.5 nga annak dagiti di nakaadal a babbai, ket adda promedio a 2.5 nga annak dagiti inna a nagturpos iti haiskul,” kinuna ti Times.

Napalaus a Panangsegga iti Milenio

“Nangilatang ti gobierno [ti Israel] iti $12 a milion a pagpasayaat iti seguridad ti Temple Mount” kas panagsagana iti kinaranggas a mainaig iti milenio, kuna ti Nando Times. Madanagan ti polisia a mabalin a padasen a dadaelen dagiti Judio wenno “Kristiano” a panatiko dagiti moske iti Temple Mount tapno maibangon manen ti templo dagiti Judio. Patien ti dadduma a “Kristiano” a kulto a daytoy ti mangpadaras iti panungpalan ti lubong ken iti maikadua nga iyaay ni Kristo. Sigun iti damag, ti Temple Mount, a pagaammo dagiti Muslim kas al-Haram al-Sharif, ket “maibilang a kasesensitibuan a disso iti dangadang iti Makintengnga a Daya.” Masarakan dayta “iti napaderan a Kadaanan a Siudad ti Jerusalem, nga inagaw ti Israel manipud Jordan iti gubat idiay Makintengnga a Daya idi 1967.” Naipadamag nga adun a “Kristiano” ti nagabang iti espasio idiay Bantay Dagiti Olibo kas panangpadaanda iti panagsubli ni Kristo.

Aspirin Para iti Sakit ti Mula?

Mabalin a saan a marikna dagiti mula ti ut-ot a kas iti pannakarikna dagiti tattao, ngem adda met reaksionda no madangranda babaen ti panangpataudda iti jasmonic acid. Daddumat’ mangiruar pay ketdi iti kasla hasmin nga ayamuom a mangtignay iti dadduma a mula. “Adun a tawen nga ammo dagiti managsirarak nga uray kaskasano ket pasardengen ti aspirin ti panagparuar dagiti mula iti jasmonic acid,” kuna ti Science News. Naipalgaken dagiti sientipiko ti Arizona State University ti maysa a paset daytoy misterioso a mekanismo. Pakapuyen ti aspirin ti maysa a napateg nga enzyme dagiti mula babaen met laeng iti kemikal a reaksion a mangpakapuy iti naiduma nga enzyme kadagiti tattao. Ngem saan pay a nalawag ti epekto ti aspirin kadagiti mula ken tattao, tangay kasla awan a pulos ti nagpadaan ti dua nga enzyme.

Panangpakawan Kadagiti Natayen a “Manggagamud”?

Idi 1994, kiniddaw ti papa iti Iglesia Romana Katolika nga ‘usigenna ti historikal a kinahustisiana.’ Maysa a resulta isu ti pannakabuangay ti komision ti Iglesia Katolika idiay Czech Republic​—ti damdamo unay​—tapno mautob no mapakawan ti ginasut a tattao a napuoran idi a sibibiag gapu ta manggagamudda. Kas resulta ti imbilin ti simbaan a panangsawar kadagiti manggagamud, adu a ribu a tattao ti natay idiay Europa, babaen man iti apuy wenno panangtutuok, idi nagbaetan ti maika-12 ken maika-18 a siglo. Kalpasan a naipablaak ti pammilin ni Pope Innocent VIII idi 1484 maipapan iti pananggamud, simmaknap ti panagsawar kadagiti manggagamud, ket nausar ti nasurok a 30 a pamay-an ti panangtutuok tapno maammuanda dagidiay nasuspetsa a manggagamud. Saan a naipuera uray dagiti ubbing idi naaramid dagiti panagregget a manggun-od iti ebidensia maibusor kadagiti dadakkelda. Ti Alemania ti nangpuor iti kaaduan a manggagamud, ngem dagita a panangbista ket gagangay met idi idiay Francia ken Britania. Mabalin a pangpanggepen ti iglesia ti pannakaabsuelto dagiti natayen a manggagamud, sigun iti The Sunday Telegraph ti London.

Panangpasayaat iti Yangtze River

Apaman a mairingpas, ti Three Gorges Dam idiay Yangtze River sadi China ti kadakkelanto iti lubong a hydroelectric power station. Ag-185 a metro ti kangatonto ti dam, 2.3 a kilometro ti saknapanna, ken mangpataud iti 18.2 a milion a kilowatt ti koriente. Nupay kasta, ti kangrunaan a panggep iti panangaramid iti dam ket saan a mangpataud iti hydroelectric power. Daytat’ tumulong a mangkissay iti pananglayus ti Yangtze River. Nangrugi ti panagbangon idi 1994 ket manamnama a mairingpas inton 2009. No dagupen, agkasapulan daytoy nagdakkelan a proyekto iti panangkali iti 147 a milion a metro kubiko a daga ken bato, panangibukbok iti nasurok a 25 a milion a metro kubiko a semento, ken panangikabit iti dandani dua a milion a tonelada a landok. “Ti karirigatan nga aramiden, nupay kasta, isut’ panangyakar iti nasurok a 1.1 a milion a tattao nga agnanaed kadagiti lugar nga apektaran ti proyekto,” kuna ti China Today.

Umad-adu Dagiti Agangkit

Ipakita dagiti report ti World Health Organization nga iti napalabas a dekada, immadu iti 40 a porsiento dagiti nayospital ken masansan a nayospital gapu iti angkit iti intero a lubong. Apay nga immadu? Impatuldo dagiti miembro ti American College of Chest Physicians ti nakaskasdaaw nga iyaadu dagiti agtartaraken iti animal, agraman ti agdama a pagannayasan nga agnaed kadagiti nailet ken saan unay a maanginan a pagtaengan. Ti panagangkit ket pakaruen ti “lasi ti animal (kudil, burbor, ken dutdot), kuto, buot, asuk ti sigarilio, pollen, polusion iti aglawlaw ken ti nadangro nga angot,” kuna ti The Toronto Star. Ngem ti lasi ti pusa ti kangrunaan a makapa-allergic. Kinuna ti periodiko a ti angkit ti partikular a pakaseknan agsipud ta malapdan ti kaaduan nga ipapatay gapu iti dayta. Iti agdama, adda agarup 1.5 a milion nga agangkit iti Canada, ket agarup 500 ti matay iti kada tawen gapu iti dayta a sakit.

Kadakkelan a Pukaw Gapu iti Mainaig-Paniempo a Didigra

Iti immuna a 11 a bulan ti 1998, $89 a bilion ti kadakkelan a pukaw iti intero a lubong gapu kadagiti didigra a mainaig iti paniempo. Daytoy a pannakadadael “linab-awanna ti $55 a bilion a pukaw iti intero a dekada ti 1980,” kuna ti damag ti Associated Press. Kuna ti report: “Uray no naibagay iti implasion, dagiti pukaw iti dekada ti 1980, a $82.7 a bilion, ket basbassit ngem dagiti pukaw kadagiti immuna a 11 a bulan” ti 1998. Mainayon kadagiti material a pukaw, mapattapatta a 32,000 a tattao ti pinatay dagiti natural a didigra a kas iti bagyo, layus, uram, ken tikag. “Dumakdakkel,” kuna ni Seth Dunn iti Worldwatch Institute, “ti sungsungbatan ti tao mainaig kadagiti natural a didigra.” Kasano a kasta? Sigun ken Dunn, ti pannakakalbo ti kabakiran ti nangpakaro iti parikut babaen ti panangikkatna iti daga kadagiti kayo ken baresbes, nga agserbi kas ‘espongha ti nakaparsuaan.’

Dagiti Masiksikoran a Pamilia

Ikonklusion ti nabiit pay a surbey kadagiti Canadiano nga ad-adda a masikoran iti makukuarta ken emosion dagiti pamilia kadagitoy nga aldaw ngem kadagiti pamilia kalpasan ti gubat kagudua a siglon ti napalabas. Ti diborsio ken pannakadadael ti pamilia ti dakamaten ti periodiko a National Post kas ti kangrunaan a pakaigapuan ti panagsikor ti pamilia. Dagiti sumaganad a dadduma pay a kangrunaan a pakaigapuan ti panagsikor ti pamilia ket “sobra a kinagaget ken napaut unay a panagtrabaho dagiti nagannak, di natalged a kasasaad iti panggedan, aglablabes a buis, ken kinaawan iti panangapresiar kadagiti panagregget dagiti nagannak a mangpadakkel kadagiti annak.” Sigun kadagidiay napagsaludsodan, dagitoy a pakasikoran ket nakarkaro pay iti kaaduan a pamilia nga agsolsolo ti nagannak.

Panangala Kadagiti Iceberg

“Nabayagen nga ammo dagiti taga Newfoundland a nakadaldalus ti danum dagiti iceberg,” kuna ti Financial Times ti London, ngem ita, maal-alan daytoy “di maibus a kinabaknang a tumtumpaw iti taaw.” Kalpasan a balkutenda iti iket ti tumtumpaw nga iceberg no agatab, isanglad dayta ti maysa a barangay. Iti kapartakan a panangtaray ti barangay, kellaat nga agbaliw ti turongenna no asidegen iti aplaya, palusposanna dagiti iket, sana ipalladaw ti iceberg iti takdang. No immes-esen ti danum, mabati ti iceberg iti takdang. Kalpasanna, ti dakkel a crane ti mangguduaguddua iti yelo sana ikarga dayta iti barangay “a pakarumekanna, pakatunawanna, ken pakasagatanna, sakbay a lumasat iti sidong dagiti ultraviolet a silaw” tapno madarisay.

Pannakaranggas Dagiti Babbai

“Idiay Brazil, pagtaengan ti pakapasamakan ti 63 a porsiento kadagiti amin a pisikal a pannakaranggas dagiti babbai, ket kakatlo laeng ti maipadamag,” kuna ti periodiko nga O Globo. Kuna pay ti periodiko: “Nakurapay a babbai ti kangrunaan a maapektaran iti kinaranggas iti pagtaengan, ngem isuda ti masansan a mangipulong iti polisia iti napasamak a kinaranggas. Manmano nga agparang dagiti nabaknang a babbai iti estadistika.” Kasta met laeng nga estadistika ti ipadpadamag ti dadduma a pagilian. Kas pagarigan, sigun iti surbey nga impablaak ti Justice Department ti E.U., “nasurok a kagudua kadagiti amin a babbai iti EU ti pisikal a maraut iti dadduma a tiempo ti panagbiagda, ti dandani 1 iti kada 5 ti narames wenno nabiktima iti panggep a panangrames,” kuna ti report ti Reuters. Kuna ti Sekretario ti Health and Human Services ti E.U. a ni Donna Shalala: “Tunggal numero iti daytoy a surbey irepresentarna dagiti babbalasangtayo, innatayo, ken kaarrubatayo.”