Lumaklakayen ti Lubong
IDI 1513, simmanglad ni Juan Ponce de León a maysa a managsirarak nga Español iti dina ammo idi nga aplaya ti Norte America. Naipadamag a tangay aduan sabong ti teritoria a nasarakanna, pinanagananna dayta iti Florida, a ti kaipapananna iti Español ket “Aduan Sabong.” Nalaka ti makasarak iti nagan. Ngem kasla imposible ti pannakasarak iti panggep ti ekspedisionna—ti ubbog ti danum a makaisubli iti kinaagtutubo dagiti lallakay. Kalpasan ti adu a bulan a panagsukisokna iti daga, tinurpos ti managsirarak ti panagsukisokna iti sarsarita nga ubbog ti kinaagtutubo ken intuloyna ti panaglayagna.
Nupay narigat latta a sapulen itatta dagiti ubbog ti kinaagtutubo a kas idi kaaldawan ni Ponce de León, kasla natakuatanen ti tao ti inawagan ni Betty Friedan nga “ubbog ti kinalakay.” Imbagana daytoy ta kellaat nga immadu dagiti lallakay iti intero a globo. Nagadun ti tattao a lumaklakay ta agbalbaliwen ti pakabuklan ti populasion ti lubong. No kasta, lumaklakayen ti lubong.
“Maysa Kadagiti Kadakkelan a Balligi ti Sangatauan”
Kastoy ti ilawlawag ti demographics (estadistika ti kasasaad ti populasion). Idi kattapog daytoy a siglo, uray kadagiti kabaknangan a pagilian, kurang pay a 50 a tawen ti manamnama a panagbiag manipud pannakayanak. Itatta, immatiddog agingga iti nasurok a 75. Umasping iti dayta, kadagiti napanglaw a pagilian a kas iti China, Honduras, Indonesia, ken Vietnam, ti manamnama a panagbiag manipud pannakayanak ket 25 a tawen a naun-unday ngem iti napalabas nga uppat a dekada. Binulan a sangamilion a tattao iti intero a lubong ti makagteng iti edad nga 60. Nakaskasdaaw ta saan a dagiti agtutubo no di ket dagidiay 80 ti tawenda ken laklakay pay, dagiti ‘kalalakayanen,’ buklenda itan ti kapartakan ti iyaaduna a populasion ditoy daga.
Kuna ti demographer (mangad-adal iti kasasaad ti populasion) a ni Eileen Crimmins iti magasin a Science a “maysa kadagiti kadakkelan a balligi ti sangatauan isu ti panangpaunday iti manamnama a panagbiag.” Umanamong ti United Nations, ket tapno maiturong ti atension iti daytoy a nagapuanan, intudingna ti tawen 1999 kas ti Internasional a Tawen Dagiti Lallakay.—Kitaem ti kahon iti panid 3.
Kasapulan—Panagbalbaliw iti Panangmatmat
Nupay kasta, daytoy a balligi ket saan la a panagbalbaliw iti manamnama a panagbiag ti tao. Ramanenna met ti panagbalbaliw ti panangmatmat ti tao iti panaglakay. Agpayso a pakaseknan ken pagamkan pay laeng dagiti adu a tattao ti panaglakay agsipud ta ti kinalakay ket gagangay a mainaig iti nakapuy a bagi ken iti panagkapuy ti isip. Nupay kasta, dagiti managsirarak a mangad-adal iti panaglakay ipaganetgetda a ti panaglakay ken panagsakit ket dua a naggidiat a banag. Dakkel ti naggigidiatan dagiti tattao iti pamay-an ti panaglakayda. Adda naggidiatan ti kronolohikal nga edad (ti aktual nga edad) ken ti biolohikal nga edad, kuna dagiti managsirarak. (Kitaenyo ti kahon nga “Ania ti Panaglakay?”) Iti sabali a pannao, saan a kanayon nga agkuykuyog ti panaglakay wenno panagbaket ken ti panagkapuy.
Kinapudnona, makaaramidka kadagiti pamay-an a mangparang-ay iti kalidad ti biagmo bayat a lumaklakayka. Uray pay dinaka paubingen dagitoy a pamay-an, ngem pagbalinendaka a nasalsalun-at bayat a lumaklakayka. Usigen ti sumaganad nga artikulo ti dadduma kadagitoy a pamay-an. Nupay no ti tema a panaglakay ket saan a kangrunaan a pakaseknam itatta, nalabit kayatmo nga itultuloy a basaen, ta inton agangay agbalinton dayta a napateg nga isyu kenka.
[Kahon/Dagiti ladawan iti panid 3]
TI INTERNASIONAL A TAWEN DAGITI LALLAKAY
“Tangay 60 ti edadko . . . , naibilangakon iti estadistika a dinakamatko itay,” kinuna ni UN Secretary-General Kofi Annan itay nabiit pay bayat ti pannakayussuat ti Internasional a Tawen Dagiti Lallakay. Adu ti kapadpada ni Mr. Annan. Kuna dagiti managsirarak nga inton mangrugi ti sumaganad a siglo, 1 iti kada 5 a tattao iti adu a pagilian ti agtawenton iti 60 wenno laklakay pay. Dadduma kadakuada ti makasapulton iti pannakaaywan, ngem aminda masapuldanto dagiti pamay-an a pangtaginayon iti panagwaywayasda, dayawda, ken iti magapuananda. Tapno matulongan dagiti agar-aramid kadagiti pagalagadan a mangsaranget kadagiti karit a pinataud ti ‘panagbalbaliw ti kasasaad ti populasion’ ken tapno nasaysayaat ti panangapresiarda iti “pateg ti kinalakay iti kagimongan,” inkeddeng ti UN General Assembly idi 1992 nga ituding ti 1999 a kas ti Internasional a Tawen Dagiti Lallakay. Ti tema daytoy naisangsangayan a tawen ket, “Panangipasdek iti Kagimongan a Buklen ti Amin nga Edad.”
[Ladawan]
Ni Kofi Annan
[Dagiti Credit Line]
Rinetrato ti UN
Retrato a kukua ti UN/DPI a rinetrato ni Milton Grant
[Kahon/Ladawan iti panid 4]
ANIA TI PANAGLAKAY?
Kuna ti maysa a managsirarak: “Saan a mailawlawag ti biolohikal a kristal a bola ti kaipapanan ti panaglakay.” “Awan ti naan-anay a makaawat iti dayta,” kuna ti sabali. Nupay kasta, dagiti gerontologo (dagiti sientipiko a mangad-adal iti panaglakay) inkagumaandan a depinaren dayta. Iti simple a pannao, kunada a ti panaglakay isu ti kronolohikal a tiempo a panagbiag ti maysa a tao. Ngem ti panaglakay ket saan laeng a panaglabas dagiti tawen. Saan a gagangay nga ibaga ti maysa ti lumaklakay nga ubing agsipud ta ti panaglakay adda pakainaiganna iti panagkapuy. Ti panaglakay isu ti ibunga ti panaglabas dagiti tawen iti maysa a tao. Dadduma a tattao ti kasla ub-ubingda ngem iti edadda. Kas pagarigan, adda kinapudno daytoy no maibaga iti maysa a tao a “ti edadna di madlaw iti langana.” Tapno mapaggidiat ti kronolohikal (aktual) nga edad ken ti biolohikal nga edad, gagangay a deskribiren dagiti managsirarak ti biolohikal nga edad (edad a kakuykuyog dagiti makadangran a pisikal a panagbalbaliw) kas iti senescence wenno proseso ti panaglakay.
Ni Steven N. Austad a propesor iti zoology deskribirenna ti senescence a kas “ti agtultuloy a panagkapuy ti dandani amin a panagandar ti bagi bayat nga aglabas ti tiempo.” Ket kuna ni Dr. Richard L. Sprott, iti National Institute on Aging a ti panaglakay “isu ti nabannayat a panagkapuy dagidiay paspaset ti bagitayo a mamagtignay a siuumiso kadatayo no adda pakarigatan.” Ngem umanamong ti kaaduan nga eksperto a maysa pay laeng a karit ti panangsapul iti nalawag a depinasion ti panaglakay. Ilawlawag ti molekular a biologo a ni Dr. John Medina no apay: “Manipud ulo agingga iti ramay ti saka, manipud kadagiti protina agingga iti DNA, manipud pannakayanak agingga iti ipapatay, nakaad-adun ti naipalgak nga in-inut a panagbalbaliw tapno rumsua ti panaglakay ti 60-trilion ti selulana a tao.” Di ngarud pakasdaawan a kuna ti adu a managsirarak a ti panaglakay “ti karirikutan kadagiti amin a biolohikal a problema”!