Panangmatmat iti Lubong
Ti Sangapulo a Kangrunaan a Makaakar ken Makapapatay a Sakit
Iti intero a lubong, minilion a tattao ti matmatay iti kada tawen gapu kadagiti makaakar a sakit. Sigun iti magasin a Natural History, karaman kadagiti kangrunaan a makapapatay idi 1997 dagiti sumaganad a makaakar a sakit. Dagiti nakaro nga impeksion iti bara kas iti pulmonia, ti kangrunaan a makapapatay babaen ti panangkettelna iti 3.7 a milion a biag. Tuberculosis ti maikadua, a nakatayan ti 2.9 a milion. Ti maikatlo isut’ kolera ken dadduma pay a sakit a mainaig iti panagsuyot babaen ti panangkettelna iti 2.5 a milion a biag. Pinatay ti AIDS ti 2.3 a milion. Malaria ti nakatayan ti 1.5 a milion agingga iti 2.7 a milion a tattao. Gapu iti kamuras, natay ti 960,000 a tattao. Hepatitis B ti nangkettel iti 605,000 a biag. Napukaw met ti 410,000 a biag gapu iti kelkel. Adda pay 275,000 a natay gapu iti tetano. Ket pinatay ti dengue/dengue hemorrhagic fever ti 140,000. Iti laksid dagiti kasayaatan a panagregget ti tao, kaskasdi a mamagpeggad iti salun-at ti tao dagiti makaakar a sakit idi naglabas iti kaaduan a paset ti daga kadagitoy nga aldaw.
Panangabuso iti Arak Idiay Venezuela
Inreport ti periodiko nga El Universal idiay Caracas nga ad-adu ti arak nga in-inumen ti tunggal umili ti Venezuela ngem iti dadduma pay a pagilian iti Latin-America. Mapattapatta a makakonsumo ti kada tao idiay Venezuela iti 60 agingga iti 70 a litro nga arak iti kada tawen. Pinattapatta ti Ministri ti Salun-at a nainaig iti arak ti 50 a porsiento kadagiti amin a pammapatay ken panagpakamatay a mapaspasamak iti metropolis ti Caracas. Nupay kasta, sigun iti maysa a panagadal nga indaulo ti Central University of Venezuela, ti Center for Peace, ken ti Judicial Police, nainaig iti arak ti nasurok a 9 iti kada 10 a naranggas nga ipapatay a mapaspasamak iti dayta a lugar. Tapno adda makatulong a mangparmek iti panangabuso iti arak, nabuangay dagiti programa a mangisuro kadagiti estudiante no kasanoda a pagkedkedan ti panangdurog dagiti kapatadanda nga uminumda ken no kasanoda a padasen ti dadduma pay a makagunggona nga aramid agraman ti panangiparegta iti epektibo a komunikasion dagiti nagannak ken annak.
Dagiti Agsagsagaban a Taaw
Inreport ti Science News a dagiti tumor, pannakadunor, impeksion, ken dadduma pay a peggad ti mangdaddadael kadagiti korales iti kadadakkelan a kadilian iti intero a lubong. Kuna ti biologo iti baybay a ni James Cervino nga iti napalabas a 20 a tawen, nagparang ti di kumurang a 15 a kabarbaro a sintomas a mangpapatay kadagiti korales. Ti dadduma pay nga agpegpeggad a kita ti biag nga agnanaed iti taaw iramanna ti sea grass, shellfish, sea turtle, ken manatee. “Ti biosphere—ti lugar a pagnanaedan dagiti sibibiag a parsua—ket 95 a porsiento a taaw,” kinuna ti oceanographer a ni Sylvia Earle. “No agsagaba dagiti taaw, agsagabatayo met. Ket talaga nga agsagsagaban dagiti taaw.”
Manglinglingay Laeng a Panagbasa
Saan a napasnek a managbasa ti amin nga addaan kadagiti napnuan libro nga estante. Kas pagarigan, kastoy ti bigbigen ni Chris Mattheus a makinkukua iti maysa a tiendaan: “Kayatko ti maaddaan iti adu a libro, ngem manmanoak nga agbasa.” Mangituktukon ita ni Mattheus iti nalaka a solusion iti problema. Inreport ti periodiko a Weser-Kurier a duada nga aggayyem ti nanglukat iti kaunaan a tiendaan idiay Alemania nga aglaklako kadagiti sinsinan a libro. Mailaklako ti ag-2,800 a “libro a natulad laeng dagiti akkubda,” manipud iti tay-ak ti arte, pilosopia, ken siensia. Nagduduma ti disenio dagiti sinsinan a libro. Adda naaramid manipud iti simple a karton agingga kadagiti nakapimpintas a replika a naaramid iti primera klase a kayo ti teak. Dagiti nagpipintas ti pannakatuladda a libro ti arte ket aggatad laeng iti $10 agingga iti $15, nupay no nagngingina dagitoy no agpaysoda koma. Kastoy ti kinuna ni Mattheus: “Agduduma ti presio sigun iti kadadakkel dagiti libro, saan a gapu iti linaonda.”
Dagiti Makagunggona a Video Game
No dakamatem ti termino a “dagiti video game,” napnuan kinaranggas nga ay-ayam ti mapanunot ti adu a tattao. Nupay kasta, inreport ti Technology Review a natakuatan dagiti managsirarak a “dagiti umiso nga ay-ayam masursuruanda dagiti diabetiko ken agangkit nga ubbing a mangkontrol iti kasasaadda.” Indauluan ti Stanford University Medical Center ti pannakaadal ti kabibiag ti agarup 60 a diabetiko nga ubbing nga agtawen iti 8 agingga iti 16. Kagudua kadagiti ubbing ti nagay-ayam iti gagangay a video game. Ti sabali met a kagudua ket nagay-ayam iti Packy & Marlon, maysa a video game maipapan iti dua a cartoon nga elepante a tumultulong kadagiti agay-ayam a mangpili iti umiso a kanen, mangeksamen iti kaadu iti asukar iti bagida, ken mangusar a siuumiso iti insulin. Kinuna ti Technology Review nga iti nasurok nga innem a bulan, kadagidiay nagay-ayam iti Packy & Marlon, “77 a porsiento a manmano ti naganat unay a pannakaipadoktorda wenno pannakaiserrekda iti emergency room” ngem kadagidiay ubbing a nagay-ayam iti gagangay a video game. Nadisenio dagiti umasping a video game a tumulong kadagiti agangkit nga ubbing no kasanoda nga aganges a naimbag ken liklikan ti panagsigarilio.
Pumarpartak ti Panangpapatay ti AIDS
Kabayatan ti napalabas a dekada iti paspaset ti Africa nga abagatan ti Sahara, dandani innem a tawen ti inababaan ti manamnama a kaunday ti panagbiag manipud pannakaipasngay, ken manamnama nga umababa pay. Apay nga adda panagbalbaliw? Agsipud ta kadagiti pagilian iti daytoy a lugar, sigun iti The UNESCO Courier, “kumarkaro ti panagsaknap ti Aids.” Iti daytoy a rehion kadagitoy nga aldaw, nasurok a 10 a porsiento iti populasion ket nakaptan iti HIV, ti virus a mangpatpataud iti AIDS. Ti Botswana, Malawi, Mozambique, Namibia, South Africa, Zambia, ken Zimbabwe dagiti apektado unay a pagilian. Inreport ti The New York Times a sigun iti United Nations, “adda 5,500 a maipumpumpon iti kada aldaw idiay Africa gapu iti AIDS.”
Katekismo—Nagkibaltang
Iti nabiit pay nga opisial a surat ti arsobispo iti Siena a ni Gaetano Bonicelli, kinunana nga uray kalpasan ti itatabuno dagiti agtawen iti 20 kadagiti klase ti katekismo, “saanda latta nga ammo ti nagdumaan ti Trinidad ken ni Birhen Maria.” Inreport ti Corriere della Sera ti Milan, Italia a ti kasta a kinaignorante maipapan iti doktrina dagiti Katoliko ti mangipakita iti “panagkibaltang ti agdama a katekismo” kas panangdeskribir ti maysa pay a nangato ti saadna a padi a ni Cardinal Ratzinger. Insingasing ni Archbishop Bonicelli ti pannakaisubli ti panagebanghelio. “Ti mision, kayatna a sawen ti panagebanghelio, ti kakaisuna a posible a pakabuangayan manen ti iglesia iti maikatlo a milenio.”
Panagsubli ti Moralidad?
Inreport ti magasin a China Today nga impalgak ti nabiit pay a surbey idiay China a “nupay napampanuynoyen dagiti adulto a Tsino maipapan iti panagdenna sakbay ti panagkasar, kaskasdi a busoren dayta ti kaaduan a tin-edyer.” Daytoy ti natakuatan idi napagsaludsodan ti agarup 8,000 a tattao. Impakita ti surbey nga “immanamong ti tallo ket kakalima kadagiti tin-edyer a rumbeng a madusa iti man pinansial wenno iti dadduma pay a wagas dagiti mangdaddadael iti panagasawa ti dadduma a tattao babaen ti pannakikamalala, idinto ta 70 a porsiento kadagiti tattao nga agtawen iti 37 agingga iti 45 ti di umanamong a rumbeng nga adda aniaman a maipataw a pannusa kadagita nga aramid.”
Panagkawes iti Kasual iti Simbaan
Inreport ti Associated Press nga idiay Estados Unidos, umad-adu ti tattao a sikakawes iti kasual idiay simbaan. Alusiisen ti dadduma a pastor iti pannakakitada kadagiti makimismisa a naka-shorts, nakapantalon, wenno dadduma pay a kasual a kawes. Agduadua dagiti opisial ti simbaan—dida kayat a papanawen dagiti kabarbaro a miembro wenno mapagura dagiti regular a makimismisa a dida kayat ti agpostura. Sigun iti maysa a surbey, “kaykayat ti agarup 30 a porsiento kadagiti Americano ti di pormal ken kontemporario a misa,” no idilig iti 21.5 a porsiento a kaykayatda dagiti mas tradisional a misa.
Maakseptaren ti Panagsikog Dagiti Tin-edyer
Kinuna ti The News ti Mexico City a “ti kangrunaan a makagapu iti naynay nga iyaadu dagiti babbalasang nga inna [isu] ti panangakseptar ti kagimongan. Kasla kumarkaro ti iyaabuloy ti kagimongan a maikkat ti panangibabain ti panagsikog dagiti babbalasang nga inna. No kasta ti mapaspasamak, nalabit aktual payen nga iparparegtana dayta.” Mabalbaliwan kadi ti iyaadu? Kastoy ti kinuna ti artikulo: “No nabaelan dagiti ahensia iti panaganunsio a pagbalinen a maag ti dati a masirib a langa ti mannigarilio, no agbalinen a napnuan fiber ti dati a nakalanlanit a taraon dagiti Americano, no kasta, mabalin met a balbaliwan ti kapanunotan dagiti tin-edyer tapno matmatanda a minamaag ken dakes dagiti epekto ti panagsikog kabayatan ti kinahaiskul.”
Panangisurat iti Naimbag nga Aramid iti Tsart
Kinuna ti report a naadaw iti The Toronto Star a “gagangay a managimbubukodan dagiti ubbing agingga nga agtawendan iti di kumurang nga 4, inton kabaelandan ti makipagrikna.” Naisingasing a maisuro koma kadagiti ubbing dagiti naimbag nga aramid idiay pagtaengan tapno agbalinda a naasi kadagiti sabsabali. Nalabit maisurat dagiti miembro ti pamilia iti tsart ti di kumurang a dua a situtulok ken naimbag nga inaramidda iti kada aldaw. Dagiti nagannak a nakakita iti naimbag nga inaramid ti anakda mabalin nga inayonda dayta iti tsart. Adu nga eskuelaan ti mangus-usar kadagiti kasta a tsart gapu iti panagreggetda a mangparmek iti panangasing. Maaw-awis dagiti estudiante nga isuratda dagiti naimbag a makitkitada nga ar-aramiden ti dadduma nga ubbing. Sigun iti report, “daytoy ti tumultulong a mangipaawat kadagiti ubbing no ania ti panangngaasi, a nagpateg nga addang iti panagsursuro no kasanoka nga agbalin a naasi ken no kasano a maipakitam dayta.”