Ti Pantanal—Makakayaw a Pagtaraknan
BABAEN TI KORESPONSAL TI AGRIINGKAYO! IDIAY BRAZIL
NAKAUNGET ti turista idi indagadag ni Jerônimo kenkuana a dina ibelleng ti lata ti serbesa iti karayan. Kastoy ti inyimtuodna: “Kukuam kadi daytoy karayan?” “Saan,” insungbat ni Jerônimo, “kukuatayo. Ngem no itultuloymo a pagibasuraan dayta, di agbayag awanton ti makakalap kadatayo ditoy.”
Daytoy ipalgakna ti maysa laeng kadagiti pamay-an nga agpegpeggad itatta ti Pantanal—maysa a naglawa a lugar a pakairamanan dagiti paset ti Brazil, Bolivia, ken Paraguay. Ti Portugues a sao a pântano kaipapananna ti “aluguog wenno baresbes.” Ngem ti Pantanal saan a patag, isu a saan a maurnong ti danumna. Agayus ketdi a nakabambannayat ken sitatalinaay, a mangibati iti nadam-eg a kapatagan a naabbungotan iti nadumaduma a ruot. Kayatmo kadi a maammuan ti ad-adu pay maipapan iti daytoy nalawa a rehion? Kaduaennak bayat ti panagpasiarko a kadua ti grupo dagiti turista a mapan iti maysa kadagiti makakayaw unay ti ekolohiana a pagtaraknan iti lubong.
Dagiti Alligator ken Anaconda!
Idi pimmanawkami idiay São Paulo, naglugankami iti bus a nagpalaud nga agturong idiay Corumbá, nga agarup 1,200 a kilometro ti kaadayona. Bayat a simrekkami iti rehion ti Pantanal, adda dagiti dadakkel a billit nga agtaytayab iti ngato, a kas man la kabkablaawandakami. Adda sadiay ti jabiru (tuiuiú), a 2.6 a metro ti pakaukradan dagiti payakna. Dandani masapulna ti nalawa a lugar a pagtayaban! Kastoy ti insurat ni Haroldo Palo, Jr., a nagnaeden idiay Pantanal iti dua a tawen: “Ti napigsa a panagpayakpakna pataudenna ti nakaay-ayat nga uni gapu iti panagbanerber ti angin.” Kinunana pay a “bayat dagiti ritual ti panagkadua ken panagpaadu [dagiti jabiru], dua wenno tallo a kawitan ti agalindayag nga agkakadua . . . , a mangipabuya kadagiti nakaskasdaaw a panagsippayot a makita iti adayo unay.”
Dimtengen ti kalgaw, ket ababawen ti danum. Gapuna, nalaka a makatiliw dagiti billit kadagiti lames. Adtoy! Agkalkalap ti jabiru ken ti kannaway a kadua dagiti alligator! Dagiti alligator pagpipiestaanda ti narungsot a lames a piranha. Kas pagaammomon, nakatadtadem ti ngipen dagiti piranha, ket maawisda a mangbiktima iti agdardara. Nupay dimi kayat nga asitgan ti maysa, saan nga ikankano dayta dagiti alligator—ket saanda a mabuteng—iti aniaman a peggad.
Kalpasan a bimmallasiwkami iti karayan babaen ti ferry, naglugankami a napan iti maysa a rantso. Kellaat a simmardeng ti tsupermi ket intudona ti dakkel nga uleg a bumalballasiw iti natapok a kalsada. “Anaconda dayta,” kinunana. “Darasenyo ketdi a retratuen. Manmano a makaasideg a mangkita kadagita!” Uray la a nagtibbayo ti barukongko idi nakitak, ta ti anaconda—nga agingga iti 9 a metro ti kaatiddogna—ti maysa kadagiti kaatiddogan iti amin nga uleg. Nadlawko a napartak met gayam ti anaconda, ta nagpukawen iti kasamekan. Nasayaat met ketdi ta awanen. Kinapudnona, no saan a pimmanaw ti anaconda, sigurado a ti agpigpigerger nga im-imak ti nangperdi koma met laeng iti retrato!
Ti Biag ti Pantaneiro
Ti Pantanal ket pagtaengan ti adu a pangen dagiti baka. Ti trabaho ti pantaneiro ket agtaraken kadagitoy. Kinapudnona isut’ cowboy ken mannalon, kaputotan ti Indian, Africano, ken dagiti agindeg nga Español. Agtaraken ti pantaneiro kadagiti kabalio ken pangen dagiti baka manipud iti maysa a pungto ti rantso agingga iti sabali a pungto. Nakakitakami ti sumagmamano a pangen, a tunggal maysa ket buklen ti agarup sangaribu a baka. Tunggal pangen ket ibagnos ti innem a lallaki. Ti mangibagnos ket sarunuen ti lalaki a mangukkon iti pangen nga addaan iti trumpeta a sara ti baka. Ad-adu pay a cowboy ti adda iti likudan. Maysa ti makinkua iti pangen, ket ti dadduma ti mangukkon kadagiti maud-udi ken sumina nga animal.
Ni Jerônimo, a nadakamat itay, ket maysa a pantaneiro. Nupay ad-adda a makabannog, inlugannakami iti magaudan a bilog a lumasat iti Abobral River imbes nga ilugannakami iti de motor a bilog ta ti uni ti motor mabalin a kigtotenna dagiti billit. Ti nadayaw a tono ti bosesna iparangarangna ti ayat ken panaginteresna iti pagtaenganna, ti Pantanal. “Kitaenyo! Idiay igid ti karayan—adda alligator nga agkakainaran,” kinuna ni Jerônimo. Iti ad-adayo pay, intudona ti rukib ti paris nga otter. “Dayta ti pagtaenganda,” kinunana. “Kanayon a makitak dagita sadiay.” Sagpaminsan a punuen ni Jerônimo ti tasana iti danum manipud iti karayan tapno maep-ep ti wawna. “Saan kadi a narugit ti danum?” inyimtuodmi. “Saan pay,” insungbatna. “Uminumkay met no kayatyo.” Saankam unay a nakombinsir.
Optimistiko ti panangmatmat ti pantaneiro iti biag. Manmano dagiti tarigagayna, ket ti panagtrabaho ti paglinglingayanna. Pumanaw iti pagtaenganna no parbangon ken agsubli no rabii, ket makategged iti kababaan a sueldo (agarup $100 iti makabulan) agraman ti kuarto ken ti kanenna—ket makapangan iti karne agingga a mapnek. Kinuna ti maysa a mannalon: “Iti talonko, ti pantaneiro mangan iti aniaman a kayatna ken uray kasano kaadu ti kayatna. Isu ket saan a tagabo. No saan a kontento, mabalinna a kunaen: ‘Boss, itedmon ti sueldok. Pumanawakon.’”
Maysa a Zoo nga Awanan Kadagiti Tangkal
Ti hotel a nagnaedanmi iti talon ket pagtaengan met ti adu a billit ken animal, kas kadagiti macaw, loro, bulilising, jabiru, jaguar, capybara, ken red deer. Kastoy ti imbaga kadakami ti putot ti tribu ti Guaná Indian a ti pamiliana nagnaeden idiay Pantanal iti 100 a tawen: “Pakpakanenmi dagiti billit ditoy. Adu kadagitoy ti nakompiskar dagiti polis ti kabakiran kadagiti masuspetsa a mangnganup.” Imbaga ni baketna nga idi damo adda laeng 18 a bulilisingda, ngem ita, addaandan iti agarup 100. Kastoy ti kinunana: “Panggepmi nga isubli dagitoy iti dati a pagtaenganda.”
Ditoy zoo nga awanan kadagiti tangkal, rinetratomi dagiti macaw a mangmangan a sitatalna a kadua dagiti baboy ken manok. Dagiti turista manipud iti intero a lubong maragsakanda iti nagadu a billit ken animal ken iti daga iti Pantanal. Ket nagpintas ti ilelennek ti init! Maysa nga aldaw, maysa nga agtutubo a turista a Haponesa ti nasdaaw kadagiti pangen dagiti billit nga agapon no lumlumneken ti init. Kalpasanna ti pakdaar ti trabahador iti talon a—“Miss, agannadka. Addada jaguar ditoy!”—ti nangpaawid kenkuana nga agtartaray a napan iti kuartona. Nupay kasta, iti simmaganad nga aldaw, saanen a mabuteng ket pakpakanennan dagiti macaw iti biskuit. Isut’ rinetratomi pay a mangisubsubo iti tinapay iti sippit ti billit. Saanen a mabuteng!
Maysa a bigat sakbay a lumgak ti init, rimmuarkami a mangkita kadagiti bituen. Kasla man la magaw-at ken masagidmi dagitoy. Di mailadawan ti buya! Ditoy Pantanal, dandani ‘mangngegmi’ ti kinaulimek. Dagiti mabuya ken uni ti nangtignay kadakami nga agyaman iti Namarsua gapu iti daytoy a naparaisuan a buya. Kastoy ti kinuna ti maysa a nayimprenta a maiwarwaras a pagbasaan: “No addanto aldaw nga adda agimtuod kadakayo no adda paraiso, mabalin a kunaenyo: ‘Awan duadua, ti Pantanal ket maysa a pasetna.’”
Natabbaawan ti Ekolohikal a Pagtaraknan
Bayat ti napalabas a 20 a tawen, adu nga espasio ti impaay ti warnakan iti pannakaisalaysay ti panagpeggad ti Pantanal. Iti librona a Pantanal, nagsurat ni Haroldo Palo, Jr. maipapan iti nadumaduma a pamay-an a marugrugitan ti sistema ti ekolohia ti Pantanal. Iti ababa, mairaman kadagitoy dagiti sumaganad.
◼ Pannakagabur dagiti karayan. “Kadagiti nabiit pay a tawen, nagadun ti naigabur iti Taquari River ta imposiblen ti agbilog iti asideg ti wangawanganna, iti kasta iputongna . . . dagidiay agnanaed iti igidna. Mapaspasamak met laeng dayta iti dadduma a karayan nga agayus iti labneng ti Pantanal.”
◼ Ti maulit-ulit a tikag. “Pagamkak a no . . . maulit-ulitto ti tikag iti 15 wenno iti 20 a tawen, kas iti napasamak iti napalabas, addanto dagiti makadidigra nga ibungana kadagiti mula ken animal iti rehion.”
◼ Dagiti sabidong iti ruot ken ti mercury. “Ti maar-aramid iti ruar ti Pantanal a panagtalon babaen kadagiti makinaria agusar kadagiti sabidong ti ruot a mangrugit iti danum iti uneg ti daga ken sabidonganna dagiti karayan nga agay-ayus iti asideg. Wenno dagitoy ti iyayus ti danum iti rabaw agraman ti daga, a pakaigapuan ti pannakagabur dagiti karayan. Idiay Poconé Pantanal, ti sabali a dakkel a peggad isu ti panagminas iti balitok, a mangrugit iti danum iti mercury.”
◼ Panaganup. “Nupay iparit ti linteg, maar-aramid daytoy iti kaaduan a paset ti Pantanal a di makontrol. Malaksid iti sumagmamano nga addaan pannakaammo nga agtartaraken iti animal a mangsalsalaknib iti natural a kinabaknangda ken ti dadduma a mangsalsalaknib kadagitoy gapu iti pagimbagan iti ekonomia tapno mausar iti turismo, agpegpeggad ti biag dagiti animal ken ti buya gapu kadagiti inaagum a pananggundaway.”
Panagsubli iti Konkreto a Kabakiran
Anian a nagpaiduma ti nadlawmi idi nagsublikami idiay São Paulo! Imbes a dagiti duyaw nga ipês, kolor ubi nga ipês, ken nalabaga a sage, maipasangokami iti kabakiran dagiti natatayag a patakder. Imbes a nadalus, nalitnaw a karayan nga aduan iti lames, adda dagiti karayan a nagbalindan a pagayusan ti rugit. Imbes a makaay-ayo a kanta ti billit, adda makasisileng nga ungor ti rinibu a trak ken lugan nga agbusbusina. Imbes a nalawag nga asul a langit, adda dagiti pakdaar a mangyanunsio iti “Kasasaad ti Angin: Dakes.” Imbes a talna iti nagbaetan ti tao ken animal, adda panagbuteng kadagiti mangbiktima a tattao.
Dua a lawas a nagnaedkami idiay Pantanal, nagbiitan tapno maammuanmi ti nadumaduma a rehion agraman dagiti karkarna a naganda, kas iti Poconé, Nhecolândia, Abobral, Nabileque, ken Paiaguás—tunggal maysa addaan kadagiti bukodna a kalidad. Ngem dayta ket di malipatan a kapadasan. Dagiti mula ken animal kas man la sapsapo ti mata, simponia dagiti lapayag, ken pangpasalun-at iti puso.
[Dagiti mapa iti panid 15]
(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)
Paraguay
Bolivia
Brazil
TI PANTANAL
[Credit Line]
Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.
[Ladawan iti panid 16]
Duyaw a swallowtail
[Ladawan iti panid 16, 17]
Maysa a jaguar
[Ladawan iti panid 17]
Dagiti dadakkel a puraw a kannaway
[Credit Line]
Georges El Sayegh
[Ladawan iti panid 17]
Ti anaconda ken ti alligator
[Credit Line]
Georges El Sayegh
[Ladawan iti panid 18]
Maysa a macaw
[Credit Line]
Georges El Sayegh
[Ladawan iti panid 18]
Nakatadtadem ti ngipen dagitoy innem-pulgada a piranha
[Credit Line]
© Kjell B. Sandved/Visuals Unlimited
[Picture Credit Line iti panid 15]
Georges El Sayegh