Panangmatmat iti Lubong
Pakdaar iti Panagbulsek
“Adda glaucoma ti nasurok a 200,000 a taga Canada ket kagudua laeng kadakuada ti makaammo iti dayta,” kuna ti periodiko a The Prince George Citizen. Kas kangrunaan a pakaigapuan ti panagbulsek, ti glaucoma in-inut a papatayenna dagiti selula ti nerbio iti likudan ti mata. Ti resulta isut’ in-inut a pannakapukaw ti peripheral vision, idinto ta masalakniban ti central vision agingga kadagiti kaudian a tukad ti sakit. Saan nga agpaagas ti adu a naapektaran agsipud ta awan ti mariknada nga ut-ot ken kaskasdi a makamaneho, makabasa, ken maaramidanda pay ti kaaduan a trabaho. Sigun iti Glaucoma Research Society of Canada, dagidiay kangrunaan nga agpeligro iramanna dagiti lallakay ken babbaket, dagiti tattao nga addaan iti kabagian a nag-glaucoma, dagiti nangisit a tattao nga agtawen iti nasurok nga 40, ken dagiti tattao a nangato ti presion ti uneg ti matada. “No magutugotmi nga agpadoktor dagiti tattao nga agpelpeligro a maaddaan iti kasta, dayta ti kapatgan nga addang tapno malapdan ti panagbulsek a maigapu iti glaucoma,” kinuna ni Dr. Neeru Gupta, direktor ti glaucoma unit idiay St. Michael’s Hospital sadi Toronto. “Ti punto ket masalbar ti panagkita no nasapa a maammuan ken maagasan ti sakit.”
Arimbangaw iti Siudad Kontra Dagiti Makaay-ayo a Tagtagainep
No aldaw, nasurok nga 40 a milion nga Italiano—agarup 72 a porsiento iti populasion—ti makangngeg iti napalalo nga arimbangaw, sigun iti Ministry of the Environment ti Italia. Maysa kadagiti posible a pagdaksan ti napaut a pannakangngeg iti kasta nga arimbangaw isu ti naparpartak a panagpitik ti puso, agbaliwbaliw a presion dagiti urat ken kapasidad ti pagangsan, gastritis, ken panagrurusok, kuna ti Corriere della Sera. Kadagiti dadakkel a siudad, ti arimbangaw dagiti lugan ti mangsinga iti normal a pannaturog. Ti kapigsa ti arimbangaw no rabii malab-awanna ti 70 a decibel, a mangkissay iti nargaan a pannaturog ken panagtagtagainep. Kastoy ti kunaen ni Lucia Venturi, ti sientipiko a direktor ti Legambiente, ti asosasion a mangtamtaming iti aglawlaw ti Italia: ‘Mapattapatta a tunggal maysa kadagiti 18 a milion a tattao nga agnanaed iti dadakkel a siudad ti mapaidaman iti 30 a minuto a pannaturog iti kada rabii. Katupag daytoy ti 22 a rabii a di pannaturog ti tunggal tao iti kada tawen.’
Padayawan ti Kinasaririt Wenno ti Panagregget?
Patien ti adu a nagannak a ti panangpadayaw iti kinasaririt ti ubbing ket makagunggona kadakuada. Nupay kasta, ipatuldo ti kabbaro a panagsirarak a ti kasta a panangpadayaw aktual a dadaelenna ti pakagutugotanda ken maaramidanda iti masakbayan, kuna ti Columbia Magazine, ti Columbia University iti New York. Sigun ken Propesor Carol Dweck, nasaysayaat nga amang a padayawan dagiti ubbing gapu iti kinagagetda, a mangparegta iti abilidadda a mangtaming kadagiti karit ti panagbiag. “Dagiti ubbing a mapadayawan ti kinasariritda ad-adda a maseknanda no kasano nga agparangda a nasaririt ken masansan nga isakripisioda ti gundawayda a makasursuro iti aniaman a napateg tapno lumatakda,” kuna ni Dweck. Iti kasumbangirna, kinuna ti report a dagidiay napadayawan ti panagregget ken anusda ad-adda nga ipamaysada ti panagadal ken panangparmek iti pannakapaay. “Isu a dagitoy nga ubbing ti mangisakripisio iti gundawayda nga agparang a nasariritda tapno makasursuroda,” kuna ni Dweck: “Kasta met a mannakibagayda unay ken dida sumuko wenno maupay no mapaayda.”
Dagiti Arsonista iti Tangatang
Dagiti wak ti maatap a nangirugi iti dua nga uram idiay Kamaishi, Japan. Iti umuna a kaso, dagiti bombero a nangsebseb iti uram ti karuotan nga asideg iti maysa a tanem ket nakakita iti maysa nga ebidensia iti pannakaikalam-it dagiti wak. Kastoy ti ilawlawag ti Nihon Keizai Shimbun: “Innala dagiti wak dagiti cake a naiparabaw iti tanem, ket kalpasanna, dagus a nangrugi ti uram iti direksion a nagtayabanda. Napukaw met ti dadduma nga stick ti insienso, a nabati a nakasindi, ket dagiti kandela, a nabatad a natnag dagiti wak, ti nasarakan iti lugar a nangrugian ti uram.” Agarup makatawen kalpasanna, impadamag ti periodiko a Daily Yomiuri nga adda nangrugi nga uram iti bakras ti bantay iti isu met la a lugar. Sadiay a nakita ti maysa a bombero ti agtaytayab a wak a nakasippit iti mapupuoran a karton sana intinnag iti asideg a karayan. Nakasarak dagiti bombero iti maysa pay a napuoran a karton iti asideg ti lugar a nangrugian ti uram. Sadino ti mabalin a nakasarakan dagiti wak iti pinagpasgedda iti daytoy a gundaway? Natakuatan a ti maysa a residente iti kabangibang ti nangpuor kadagiti awang a karton ti potato chip iti paginuduan.
Napeggad ti Agtagiarmas
“Dagiti nagtagipaltog a na-hijack ti kotseda dandani mamimpat nga ad-adda a mapaltoganda ngem dagidiay saan a nagtagipaltog,” kuna ti periodiko ti South Africa a The Natal Witness. Kuna pay ti report a “dagiti biktima a nagtagipaltog ti mamimpat nga ad-adda a matakaw ti paltogda ngem ti panangusarda kadagitoy.” Impakita ti panangeksamen kadagiti rekord iti estasion ti polisia a pinaltogan dagiti hijacker dagiti biktimada iti 12 a porsiento kadagiti kaso ti panang-hijack. Nupay kasta, ngimmato ti bilang iti 73 porsiento idi nagusar iti igam dagiti biktima kas pangsalaknib iti bagida. Kastoy ti kinuna ti managsirarak a ni Antony Altbeker: “Nupay mariknam a nataltalgedka no adda paltogmo, saan nga agresulta dayta iti aktual a kinatalged.”
“Kalsada Dagiti Pawikan”
No Disiembre iti kada tawen, 10,000 a green turtle ti agsubli iti nagbassit nga Ascension Island idiay Taaw Atlantico tapno agpaaduda. Babaen ti panangusar dagiti Britano ken Italiano a sientipiko iti satellite kas pagsawar, nabiit pay a nadiskobreda ti “kalsada dagiti pawikan” iti nagbaetan ti puro ken iti lugar a panganan dagiti animal iti aglawlaw ti siudad ti Recife nga adda iti kosta ti Brazil, kuna ti The Times ti London. Iti arinunos ti pito a bulan a panagukopda, ti isu met la a ruta ti pagnaan dagiti amin a pawikan nga agsubli idiay Brazil iti umuna a 300 a kilometro. Kalpasanna, simiasida bassit ken agturongdan iti nagduduma a lugar a pangananda. Dagiti ngay kappessa, a dida pay unay malangoy ti 2,000 a kilometro nga agsubli idiay Brazil? Mayanudda iti taaw iti intero nga Atlantico ken Caribbean, a mangmanganda iti jellyfish ken plankton. Maipagarup a kalpasan ti lima wenno innem a tawen, tunggal maysa ket mangaramid iti bukodna a dalan nga agturong iti lugar a pangananda idiay Brazil. Kalpasanna, inton agarup 20 ti tawendan, makikaduadan iti kadakkelan nga iyaakar nga agsubli iti Ascension Island tapno agpaaduda.
Umad-adu ti Ubbing a Soldado
“Immadu ti agtultuloy a pannakausar dagiti ubbing kadagiti panangbusor manipud iti mapattapatta a 250,000 dua agingga iti tallo a tawenen ti napalabas agingga iti 300,000 kadagitoy nga aldaw,” kuna ti Go Between, maysa a publikasion ti United Nations Non-Governmental Liaison Service. Dagiti ubbing a soldado—daddumat’ walo pay laeng ti tawenda—ti madama a makipaspaset iti nasurok a 30 a panagdadangadang iti intero a lubong. Sigun ken Olara Otunnu, ti sekretario-heneral ti Special Representative for Children and Armed Conflict ti UN, “dagiti ubbing ket napilitan nga agbalin nga instrumento ti gubat, naawis wenno nakidnap tapno agbalinda nga ubbing a soldado, iti kasta napilitanda a mangibanag a siraranggas iti gura dagiti adulto.” Tapno maparmek ti iyaadu ti bilang dagiti ubbing a soldado, supsuportaran ti United Nations Children’s Fund ti singasing “a maingato iti 18 ti edad dagiti maawis nga agsoldado ken idagadagna a maipato kas krimen iti gubat ti panangawis kadagiti nababbaba ngem iti dayta nga edad,” kuna ti publikasion a Facts & Figures 1998.
Dagiti Nataengan a Mangus-usar iti Internet
“Ti kabaruan a panagadal iti demograpia iti Web ipakitana nga ad-adu dagiti nataengan [agedad iti 50 ken natataengan pay] nga agus-usar iti Internet ngem iti naipagarup,” kuna ti periodista a ni Maria Seminerio ti ZDNet. Sigun ken Tim Cobb, presidente ti organisasion a nangidaulo iti surbey, “daytoy ti mangpaneknek a lumatlatak ti Web ken saanen a basta us-usaren dagiti nalaing iti teknolohia.” Kas pagarigan, addaan itan iti home computer ti di kumurang nga 40 a porsiento kadagiti adulto nga agtawen iti nasurok a 50 idiay Estados Unidos, ket 70 a porsiento kadakuada ti naipadamag nga agus-usar iti Web.
AIDS—Ti “Makaakar a Sakit a Kangrunaan a Mammapatay”
“Ti AIDS itan ti [kakaisuna a] makaakar a sakit a kangrunaan a mammapatay iti lubong,” kuna ni Peter Piot, direktor ehekutibo iti programa ti United Nations mainaig iti AIDS. Ipadamag ti magasin a Science nga idi 1997, ti AIDS ti maikapito a kakaruan a mangpapatay iti intero a lubong. Ngem kabayatan ti 1998, inartapanna ti amin malaksid kadagiti di makaakar a saksakit a kas iti ischemic heart disease, cerebrovascular disease, ken acute lower respiratory disease. Nagbalin metten ti AIDS kas ti numero uno a mammapatay idiay Africa, a nangartap kadagiti di makaakar a sakit. Idiay laeng Africa, kinettel ti AIDS ti mapattapatta a 1,830,000 a biag itay napan a tawen—mamindua nga ad-adu ngem ti malaria, ti maikadua a kangrunaan a mammapatay iti dayta a kontinente.
Masiksikoran nga Inna—Masiksikoran a Maladaga
No kanayon a masiksikoran ti dandanin agpasngay nga ina, mabalin nga adda dakes nga epektona iti idadakkel ti sikogna, kuna ti periodiko ti Canada a National Post. Sigun ken Pathik Wadhwa ti University of Kentucky College of Medicine, idiay Lexington, Kentucky, ti aglawlaw ti aanakan “impluensiaanna ti itatanor ti maladaga, ket no adu ti pakasikoran ti ina, mabalin a nalaklaka nga agsakit dagiti maladaga.” “Ad-adda met nga agpasngay kadagiti di nadanonan a maladaga” dagiti masiksikoran nga inna, kuna ti damag. Isingasing dagiti managsirarak iti Clemson University, sadi South Carolina, a “dagiti makaparelaks nga ehersisio matulonganda dagiti masiksikoran a masikog a mangpababa iti presion ti darada, a makatulong tapno nasalsalun-at ti aglawlaw ti aanakan.”