Ti Lubong iti Uneg ti Daga ti Paris

BABAEN TI KORESPONSAL TI AGRIINGKAYO! IDIAY FRANCIA

NAGTELEPONOAK, ket nanginanamaak unay nga adda sumungbat. “Hello! Hello!” kinunak. “Natnag dagiti tulbek ti kotsek iti kanal! Pangngaasiyo ta umaykayo a dagus!” Immay a dagus ti espesial a brigada dagiti obrero iti imburnal. Trabahoda ti mangikkat iti bara kadagiti imburnal, mangpamaga kadagiti nalayus a basement, ken mangbirok kadagiti tulbek, anteohos, pitaka, ken uray pay kadagiti taraken a kanayon a mapukaw gapu ta matnagda iti 18,000 a kanal ditoy Paris. Nabirokandan dagiti tulbekko, ket iti pannakabang-arko, nagyamanak unay kadakuada

Kabigatanna, inkeddengko nga agpasiarak iti Musée des Égouts (Museum of Sewers) iti Left Bank ti Seine River, iti bangir ti ayan dagiti agdindinamag a pagpasiar a bangka iti lugarmi ken iti kabangibang ti Eiffel Tower. Iti 130 a tawenen, pagpannakkel ti Paris nga ipabuya ti lubongna iti uneg ti daga. Naammuak ti makagapu idi tinuladko ti nasurok a 90,000 nga usioso a tattao nga agpasiar iti kada tawen iti daytoy a karkarna a museo. Kaduaendak bayat nga agpasiarak iti inawagan ti Pranses a mannurat idi maika-19 a siglo a ni Victor Hugo a “bagis ti Leviathan”​—dagiti imburnal ti Paris.

Mastrek a “Bagis”

Tangay nakaulogakon iti 5 a metro iti uneg ti daga, nakitak ti damo nga eksibit ti museo​—utot a naselselan iti kapas. Talaga a nakabutbuteng! Naikuna nga iti tunggal umili ti Paris, adda tallo nga utot a nakaskasdaaw ti bitukada a mangrunaw uray kadagiti kasasamayan a sabidong. Talaga a matartaraonanda a naimbag. Iti kada aldaw, kanen dagiti utot ti 100 a tonelada, wenno maysa a kakatlo a basura kadagiti imburnal.

Agkaiwara kadagiti imburnal dagiti bato, lansa, tulbek, ken dadduma pay a nadadagsen a banag a mailaok iti danum ti basura ken tudo. Babaen ti uni ti agtedtedted a danum, sinukimatko dagiti makina a mangibakuar iti rugit iti 2,100 a kilometro iti daytoy nagdakkel a “bagis.” Iti kada tawen, agarup sangaribu nga obrero iti imburnal ti mangikkat iti 15,000 metro kubiko a basura. Ti nalibeg, nangisit a parsiak ti narugit a danum, nagalis a diding, ken kellaat nga iyaadalem ti danum ti talaga a mangparigat iti trabaho ti obrero iti imburnal.

Wen gayam, dagiti agsikkosikko nga asideg iti pannakabobida dagiti imburnal isu dagiti kalasugan nga ayan ti adu a nagsasanga a tubo ti danum, linia ti telepono, ken kable ti silaw-trapiko.

Nangrugi Idi Panawen Dagiti Romano

Dagiti Romano ti damo a nagaramid kadagiti imburnal ditoy Paris. Adda pay laeng ti 18 a metro kadagiti imburnal nga inaramid dagiti Romano iti rebbek ti thermal a pagdigusan dagiti Romano iti Latin Quarter. Ngem idi narbek ti Imperio ti Roma, nabaybay-anen ti kinamanagdaldalus. Iti adu a siglo, ti Paris ket nagtalinaed a narugit ken peligroso iti salun-at nga addaan laeng kadagiti kangrunaan nga imburnal (dagiti kanal iti tengnga ti kalsada) wenno banawang a pagayusan dagiti likido a basura. Nabangsit dagiti banawang ken lugar a pagtaudan ti impeksion. Idi 1131, natay ti inauna nga anak a lalaki ni King Louis VI gapu iti impeksion, kalpasan a natnag iti awan serrana nga imburnal.

Dagiti nakayangyang a kanal ti nagserbi a basuraan, ken kasta met ti sumagmamano a kabarbaro nga adda serrana a kanal, a nalaka nga agbara. Ti nakarkaro pay, no umapaw ti Seine River, imburuang dagiti imburnal ti nagbangsit a pitak ken basura. Idi a tiempo, nagbassit dagiti kanal ti Paris. Idi 1636, 23 a kilometro laeng ti kaatiddog dagiti imburnal ken nagserbi iti 415,000 nga umili. Maysa ket kagudua a siglo kalpasanna, 3 laengen a kilometro ti kaatiddogna. Idi tiempo ni Napoléon, nakaron ti panagbarana.

Idi maika-19 a siglo, nasukimat ken naimapa dagiti adda nga imburnal. Buklenda gayam ti dandani dua gasut nga usok, nga adu ti saan pay idi a naammuan. Kasano a naikkat dagiti tonetonelada a pitak nga adu a siglon ti kabayagda? Nagwaras ti saosao nga adda agkakapateg a masarakan iti uneg dagiti kalsada ti Paris. Isu a simrek ti nagadu a naagum nga agsapsapul iti gameng. Nagsawarda iti kapitakan, ket nakaalada kadagiti sensilio, alahas, ken igam.

Panangisimpa Kadagiti Imburnal

Kamaudiananna, dagiti imburnal ket naisimpa, napabaro, napaatiddog, ken naikonektar iti kada balay. Nausar dagiti tubo nga umdas ti kadakkelda a mangtaming iti di ninamnama a panaglayus. Idi 1878, 650 a kilometro a mabalin a serken a dadakkel a kanal ti nagayus iti kaunggan ti dadakkel nga arko nga estruktura iti uneg ti daga. “Nadalus ti imburnal, . . . nakapostura,” insurat ni Victor Hugo.

Kabayatan ti maika-20 a siglo, nagdoble ti sistema. Ket dagiti imburnal ti nagbalin nga eksakto a mangisarming iti siudad. Kasano? Naisurat iti tunggal imburnal ti nagan ti kalsada a sursurotenna ken ti numero ti pasdek iti rabawna. Nagtultuloy ti panangpasayaat babaen ti $330 a milion a proyekto a panangpabaro a nangrugi idi 1991. Ti sangapulo a tawen a panangpabaro iti daytoy napateg a pasilidad, a mangtaming iti 1.2 a milion a metro kubiko a danum iti kada aldaw, iramanna ti panangikabit kadagiti automatiko nga alikamen a pagdalus ken de computer a kontrol.

Tangay kayatkon nga angsen ti gagangay nga angin ti Paris, inngudokon ti panagpasiarko. Ngem di pay nalpas ti panangpasiarko iti uneg ti daga. “Tapno makitam ti tukok ti Paris, mapanka kadagiti katakomba,” insingasing ti maysa a tindero dagiti rekuerdo wenno pakalaglagipan. “Duapulo a metro [66 a pie] iti uneg ti daga ti ayan ti natuontuon a tultulang ti innem a milion a tattao.” Naggapuanda?

Sabidongan ti Simbaan ti Angin

Dagiti katakomba ti Paris​—maysa a nalmeng a sementerio​—ti nakaipanan dagiti tulang idi laeng maika-18 a siglo. Nanipud idi Edad Media, naitabon dagiti minatay iti uneg wenno iti asideg dagiti simbaan. Daytoy ti nangpastrek iti kuarta iti simbaan ngem peligroso unay iti salun-at, tangay adda dagiti sementerio iti sentro ti ili. Nagamkan dagiti kaarruba ti kadakkelan a sementerio iti Paris, ti Saints-Innocents, a ti 7,000 a metro kuadrado a dagana ti nakaitabonan dagiti minatay manipud iti agarup 20 a simbaan, agraman dagiti bangkay a di naammuan ti kinasiasinoda ken dagiti biktima ti angol.

Idi 1418, ag-50,000 ti natay gapu iti Black Death. Idi 1572, napunno ti Saints-Innocents iti rinibu a biktima ti masaker a napasamak idi Aldaw ni San Bartolome.a Kiniddaw dagiti umili a maiserra daytoy a sementerio. Agarup dua a milion a bangkay, a nasedsed no dadduma iti 10 a metro a kauneg, ti nangpangato iti patas ti daga iti 2 a metro. Ti sementerio ket nagbalin a lugar a pagtaudan iti impeksion, ken nangpataud iti nabungtot nga angot, a naikuna a nangpaalsem iti gatas wenno arak. Nupay kasta, binusor ti klero ti pannakaiserra dagiti sementerio iti siudad.

Idi 1780, nagrengngat ti maysa a komunal a tanem ken nangipugso iti adu a bangkay kadagiti kabangibang a basement. Saanen a nakaanus ti publiko! Naiserra ti sementerio; ket naiparit ti panagitabon ditoy Paris. Naikkat ti nagyan dagiti komun a tanem sa nayakar kadagiti saanen a pagtebtebbagan iti bato idiay Tombe-Issoire. Kada rabii iti 15 a bulan, dagiti tulang ket inyakar dagiti makapaaligaget a komboy. Napalawa ti sinaklaw daytoy tapno mairaman ti 17 pay a sementerio ken 300 a lugar a pagdaydayawan. Naibelleng dagiti tulang iti 17.5 a metro nga abut, a sadiay ti maysa nga agdan manipud iti kalsada ti mangiturong kadagiti katakomba.

Panangpasiar Kadagiti Katakomba ti Paris

Manipud Denfert-Rochereau Square, iti abagatan laeng ti Latin Quarter ti Paris, immulogak iti 91 a tukad nga agturong kadagiti katakomba. Idi 1787, dagiti katulongan a babbai ti naarian a sangakabbalayan ti karaman kadagiti damo a nakakita iti daytoy a tanem iti uneg ti daga babaen ti lawag dagiti aluten. Kadagitoy nga aldaw, 160,000 ti umay nga agpasiar iti kada tawen.

Iti ungto ti agdan, adda agparang a kas man la awan patinggana nga agsasaruno a nawatiwat ken akikid a koredor a nakaipempenan dagiti bangkay. Siaannad a nagnaak, bayat a pinampanunotko ti kinapudno a nasurok a 11,000 a metro kuadrado ti kalawa dagiti katakomba. Maysa a lalaki nga agnagan Philibert Aspairt ti nakagun-od iti dina inarapaap a kinalatak idi pinadasna a biroken ti dalanna a lumasat kadagitoy a ginasut a kilometro a nawatiwat ken akikid a koredor. Idi 1793 napukaw iti daytoy a makatikaw nga agsikkosikko a koredor. Nasarakan ti iskeletonna 11 a tawen kalpasanna, a nailasin babaen kadagiti tulbek ken kawesna.

Natebbaganen iti bato ti agarup 30 a porsiento iti uneg ti daga ti Paris. Nabayagen a di makontrol ti panagtebbag iti bato. Ngem idi 1774, nargaay ti 300 a metro a nakalaladingit a d’Enfer (Hell Street, Denfert-Rochereau itan) iti abut a 30 a metro ti kaunegna. Ti Paris ket agpegpeggad a margaay. Dagiti kinabite a “makitkitatayo iti ngato,” kinuna ti maysa a mannurat, ti “mangpakpakapuy kadagiti pundasion.” Tapno masuportaran dagiti nawatiwat ken akikid a koredor iti uneg ti daga, naibangon dagiti nadaeg nga arko.

“Nakalaladingit ta dida pinalitadaan ti uneg ti daga idi ar-aramidenda dagiti nawatiwat ken akikid a koredor,” insennaayko, bayat a kitkitaek dagiti napitak a sapatosko. Nabaelak ti kimpet iti nagdakkel a bronse a ridaw idi naikaglisak iti lubnak. Iti likudan ti ridaw, adda koredor a nadidingan iti natuontuon a tultulang ti tao. Makapaaligaget ti aglawlaw gapu kadagiti naintar ken naurnos iti sinan kuros ken balangat a nakamirugrog a bangabanga ken narasi a tultulang. Dagiti dalumpinas ket nakitikitan kadagiti bersikulo ti Biblia ken daniw a mangipamatmat iti panangmennamenna ti tao iti kaipapanan ti biag ken ipapatay.

Idi panawakon dagiti katakomba, dinalusak ti pitak kadagiti sapatosko iti salulog, a siniguradok a dinto manen matnag dagiti tulbekko kadagiti imburnal ti Paris! Karkarna a kapadasan ken nakallalagipto ti panagpasiarko iti makakayaw a lubong iti uneg ti daga ti Paris. Awan duadua, ad-adu pay nga amang ti makita iti Paris ngem ti makita laeng iti rabawna.

[Footnote]

[Ladawan iti panid 25]

Ti pananglukat iti maysa a benneg dagiti imburnal ti Paris

[Credit Line]

Valentin, Musée Carnavalet, © Photothèque des Musées de la Ville de Paris/Cliché: Giet

[Ladawan iti panid 25]

Panangpasiar kadagiti imburnal

[Credit Line]

J. Pelcoq, The Boat, Musée Carnavalet, © Photothèque des Musées de la Ville de Paris/Cliché: Giet

[Ladawan iti panid 25]

Nagsapalan dagiti imburnal ti Paris

[Credit Line]

Ferat, Musée Carnavalet, © Photothèque des Musées de la Ville de Paris/Cliché: Briant

[Ladawan iti panid 26]

Dagiti naintar ken naurnos iti sinan kuros ken balangat a nakamirugrog a bangabanga ken narasi a tultulang

[Ladawan iti panid 26]

Maysa nga inskripsion sakbay ti pagruaran: “Ti pannilud ti ipapatay isu ti basol.”​—1 Corinto 15:56, “King James Version”

[Ladawan iti panid 26]

Dagiti makina a pagdalus kadagiti imburnal

[Picture Credit Line iti panid 24]

Mapa a background ti panid 24-7: Encyclopædia Britannica/9th Edition (1899)