Dagiti Katakomba ti Odessa—Agsasanggala iti Uneg ti Daga
NAGBIRRI iti atiddog ti kapalpalitada a diding ti katartarimaan nga apartment. “Kunakto pay a dagita a katakomba ti mangpapairig iti pasdektayo,” inreklamo ti makinkukua iti dayta.
Aniaman ti problema—nabtak man a tubo wenno nargaay a kalsada—ti mapabasol ket dagiti usok iti uneg ti daga iti nagpintas a siudad ti Odessa idiay Ukraine iti igid ti Black Sea. Dagita nga usok a maipagarup nga agdagup iti 2,500 a kilometro no mapagsisilpo ket nalabit ti kadakkelan a katakomba iti lubong.
Pinampanunotmi, ‘Kasano ti pannakaaramid dagita nga usok? Ania ti naaramidanda iti biag dagidiay adda iti rabawda?’ Nasungbatan dagita a saludsodmi idi pinasiarmi dagita nga usok.
Panagpasiar iti Uneg ti Daga
Manipud iti estasion ti tren idiay Odessa, nagrubbuat ti mangipasiar a busmi a napno kadagiti magaggagaran a bakasionista ken estudiante. Bayat nga agbibiahekami nga agturong kadagiti katakomba, nagestoria ti giyami maipapan iti pakasaritaan dagita.
Naammuanmi a ti panagkali kadagiti katakomba ket posible a nangrugi idi dekada 1830. Agkasapulan idi ti siudad iti nalaka ken alisto a magun-odan a materiales a pagbangon. Iti mismo nga uneg ti daga a nagsaadan ti siudad ti ayan ti adu a nalag-an, nalagda, ken duyaw nga apug a bato wenno limestone. Ti ngarud panagtikap iti bato ket nagbalin a napigsa a panguartaan para iti dumakdakkel ken umas-asenso a siudad. Bayat a nagtikap dagiti minero, nangrugi metten a napataud dagiti katakomba.
Kumpokumporme lattan a direksion iti uneg ti daga ti nagtiktikapan dagiti minero. Adda dagiti naaramid nga usok a nasurok a 35 a metro ti kaunegda. No dadduma, nagsasapal dagita iti nagduduma a tukad iti uneg ti daga. Baybay-andan dagiti abut no awanen ti maalada nga apug a bato sada agkali manen iti sabali. Idi agangay, dagiti agsasanggala nga usok iti uneg ti daga ket nakadanon payen iti teritoria a saan a sakup ti siudad.
Di nagbayag, nakadanon ti busmi iti Nerubaiske, maysa a bassit a purok iti amianan ti Odessa. Idi kuan, nakagtengkami iti pader nga apug a bato nga addaan iti nadagsen a metal a ruangan a nangserra iti usok ti katakomba. Kinuna ti giyami: “Sumsumrektayon iti paset a nagyanan idi dagiti gerilia a Soviet bayat ti Gubat Sangalubongan II. Maaddaankay iti pamalatpatan no kasano ti biagda kadagidi a tiempo.” Sigun ken Andriy Krasnozhon nga eksperto kadagiti katakomba, adda grupo dagiti gerilia a nagnaed ditoy iti 13 a bulan.
Kinuna pay ti giyami, “Laglagipenyo nga adu pay ti nagnaed iti nadumaduma a paset dagiti katakomba iti nadumaduma a tiempo. Karaman kadagita dagiti bandido, pirata, ken nagbakuit gapu iti politika. Napasaranda ti agpapada a kasasaad iti katakomba.”
Simrekkami iti nalidem a pasilio a sumipsipnget bayat nga umun-unegkami. Kinuna ti giyami: “Dagitoy nga usok a nagyanan dagiti gerilia ket saan la a basta paglemmengan. Adda met dagiti banag a nangpanam-ay kadakuada. Iti siled a pagpalpaliwaan, nagkandelada a nagay-ayam iti dama, chess, ken domino. Iti kangrunaan nga usok, nagaramidda kadagiti kuarto a para lallaki ken para babbai. Iti uneg ti tunggal kuarto, kinungkonganda ti pannakadiding sada inap-apan iti garami tapno pagturoganda. Ti paset ti usok a pannakaospitalda ket naikkan kadagiti agpaypayso a katre ken nayaramidan iti siled a pagoperaan. Dalikan a naaramid iti duyaw nga apug a bato ti naglutuan dagiti babbai. Impadalanda ti asuk iti makinngato nga usok.”
Ti pannakabobida ti usok nga ayanmi ket kasla nagdakkel nga espongha, isuna laeng ta natangken. Kadagiti diding, makita pay la ti lamma dagiti ragadi a nausar iti panagalada kadagiti bloke ti bato. Kasla nakakerkersang a liha dagiti pannakadiding. Inlawlawag ti giyami: “No rummuar idi dagiti gerilia, suktanda dagiti badoda tapno saan ida a maangot dagiti Aleman. Ngamin, kumpet kadagiti kawes ti nagpaiduma nga angot ti naagneb a katakomba.”
“Adda pay dagiti naidumduma a kasasaad ti biag iti uneg ti daga,” kinuna ti giyami, “kas koma iti panagbiag iti bin-ig a kasipngetan.” Iniddepna ti silaw isu a simmipnget ti aglawlaw. “Saanda a kanayon a gangtan dagiti kingkida,” kinunana. Bayat nga ar-arakikapenmi ti diding, innayonna, “Dagiti bato agsependa ti uni, isu a no mayaw-awankayo, awan ti makangngeg kadakayo uray no agpukpukkawkayo.” Imbag laengen ta ti giyami sinindianna met laeng ti silaw!
“Kada dua nga oras nga agrereliebo dagiti guardia,” intuloyna, “gapu ta no ti maysa a tao ket mabayag iti nakasipsipnget ken nakaul-ulimek a lugar, mabalin a kasla adda dagiti banag a mangmangegna uray no awan.” Adda abut iti pannakaatep ti usok nga ayanmi isu a nakitami ti makinngatngato nga usok. Pinampanunotko no sadino ti sungadan ken pungto dayta. Magagaranak nga agsukisok. “Agarup 1,700 a kilometro pay laeng kadagiti katakomba ti naimapa,” kinuna ti giyami, “isu a nagadu pay ti nasken a masukisok.”
Iti nabiit pay, adda dagiti baro nga usok a nadiskobre dagiti managsukisok. Iti uneg dagita, nakitada dagiti diario a 100 a tawenen ti kadaanda, kingki a maus-usar sakbay pay ti gubat, ken kuarta idi panawen pay dagiti ari ti Russia. Dagita a natakuatan—a dinekdekada a di nagargaraw—ket kukua dagidi temporario a nagnaed kadagita a nauneg, nasipnget, ken atiddog a katakomba ti Odessa.—Naipatulod.
[Kahon/Ladawan iti panid 25]
DAGITI GAMENG ITI ARKITEKTURA
Iti sentro ti Odessa, nakatakder pay laeng dagiti nagpipintas a pasdek a naaramid babaen kadagiti nakali a duyaw nga apug a bato. Dagiti ridaw iti basement ti dadduma kadagita a pasdek ket direkta nga agturong kadagiti katakomba. Agtultuloy pay laeng ti panagibangon kadagiti baro a pasdek a naaramid kadagitoy nga apug a bato.
[Ladawan iti panid 24, 25]
Dagiti katre iti ospital nga inusar dagiti Soviet bayat ti Gubat Sangalubongan II
[Ladawan iti panid 24, 25]
Maipagarup a dagiti katakomba ti Odessa ket buklen dagiti usok a 2,500 a kilometro ti kaatiddogda no mapagsisilpo