Panangmatmat iti Lubong
Dagiti Peggad ti Kinalukmeg
Ti bigla nga iyaadu ti sakit a diabetes, sakit iti puso, ken dadduma pay a sakit ket pakpakauna a bunga ti “epidemia ti kinalukmeg nga agramramaram idiay Europa,” kuna ti The Independent iti London. Kinuna ti chairman ti International Obesity Task Force iti panagbitlana iti maysa a miting dagiti eksperto iti medisina manipud 26 a pagilian sadi Milan, Italia: “Sangalubongan a krisis daytoy ket kasapulan ti naganat a panagtignay itan tapno malapdan daytoy di madmadlaw nga epidemia a nakaro a sakit ken nguminngina a pagpaagas. Madadael ti salun-attayo no ditay agtignay.” Nairaman amin a pagilian iti Europa, ket iti dadduma a lugar, apektado ti 40 agingga iti 50 a porsiento ti populasionda. Sipud pay idi 1980, ngimmato ti bilang dagiti nalukmeg idiay Inglatera manipud 8 aginggat’ 20 a porsiento iti babbai ken 6 aginggat’ 17 a porsiento iti lallaki. Dagiti nadakamat a makagapu ramanenda ti saan nga aktibo nga estilo ti panagbiag ken ti nataba a taraon—nga agpada a nainaig iti rumangrang-ay a panagbiag. Ti kangrunaan a gapu ti pannakaseknan isu ti kaadu ti ubbing a sobra ti dagsenda. Sigun ken Propesor Jaap Seidell, presidente ti European Association for the Study of Obesity, “addada mangipasimudaag nga ad-adu iti sumuno a kaputotan ti lumukmeg ken sobra ti dagsenda iti nasapsapa nga edad.”
Ti Disbentaha ti Globalisasion
Ti globalisasion ti ekonomia ket mamalpaltuad iti maysa a lubong a pagtagilakuan a mangipapaay iti dakdakkel a gundaway para iti adu, ngem degdeganna met dagiti risgo, kuna ti periodiko iti Britania a The Guardian. Ti panagpannuray iti maysa ken maysa dagiti pagilian iti tumantanor a sangalubongan nga ekonomia pagbalinenna ti nalabit sagpaminsan a pasamak—kas iti debaluasion ti Thai baht idi 1997—a pangrugian ti sangalubongan a panaglagaw dagiti negosiante. Kastoy ti kuna The Guardian: “Tallo pulo a tawenen ti napalabas, ti ratio iti nagbaetan ti sanikua ti kakalima dagiti kababaknangan a tattao iti lubong ken dagiti kapapanglawan ket 30 iti kada 1. Idi 1990, nagbalin nga 60 iti kada 1 ket ita, 74 iti kada 1. . . . Dagiti kriminal, a manggun-gundaway ita iti sangalubongan a pagtagilakuan para iti droga, armas ken balangkantis, ti maysa kadagiti kadakkelan a nagunggonaan iti globalisasion.”
Maliklikam Kadi ti Panateng?
Nalabit dimo maliklikan nga interamente ti panateng, ngem makapagannadka, kuna ti The New York Times. Dagiti sumaganad ti kangrunaan: Aginggat’ mabalin, liklikam dagiti agaaripuno a tattao, ken ikagumaan ti saan a makialamano kadagiti tattao a madlaw nga agpanateng. Mainayon pay, dimo lidliden ti mata ken agongmo, ken sansanem a bugguan dagiti imam. Makatulong dagita a panagannad agsipud ta ti ima ti masansan a mangyallatiw kadagiti virus ti panateng kadagiti sensitibo a kulapot ti mata ken agong. Dagiti virus ti panateng nga adda iti rabaw ti maysa a banag wenno iti ima aktiboda iti sumagmamano nga oras, ket makaakar ti agpanateng sakbay pay a madlaw ken no makitan nga agpanateng. Ti sabali pay a panagannad ramanenna ti pannangan iti balanse a taraon ken ad-adda nga agannad no adda ubbing. Apay? Gapu ta maminlima aginggat’ maminwalo nga agpanatengda kada tawen!
Mental a Salun-at Idiay Africa
“Iti 600 a milion a populasion iti abagatan ti Sahara a paset ti Africa, adda mapattapatta a 100 a milion a tattao nga agsagsagaba kadagiti mental a sakit,” kuna ti periodiko idiay South Africa a The Star. Sigun iti World Health Organization, ti gubat ken kinapanglaw ti kangrunaan a mapabasol iti daytoy nangato a bilang. Ti mainaig pay a rason isu ti mapukpukawen a saranay ti kabbalay a kakabagian. Sigun ken Propesor Michael Olatawura iti Nigeria, daytoy “nakayugalian a panagsisinnaranay sadi Africa” ket daddadaelen dagiti prinsipio iti Lumaud, panagdroga, ken sibil a kinaranggas. Maysa pay, mapan agsapul ti panggedan iti adayo a lugar dagiti kameng ti pamilia. “Dagiti parikut dagiti gobierno idiay Africa maipapan iti ekonomia ti nangpaay iti pannakabalinmi a tumulong koma mainaig iti salun-at,” kuna ni Propesor Olatawura.
Ladawan ti Gubat Kadagiti Alpombra
Maipakpakita dagiti aligaget ti gubat iti karkarna a kita ti arte idiay Afghanistan, kuna ti The News ti Mexico City. Iti naglabas a 20 a tawen, dagiti artesano a taga Afghanistan inladawanda dagiti alikamen ti gubat kadagiti agdindinamag nga alpombrada. Naidisenio dagiti machine gun, granada, ken tangke a pakigubat imbes a ti kadaywan a ladawan dagiti tumatayab, moske, ken sabsabong. Ni Barry O’Connell nga eksperto iti alpombra kunana nga idinto ta saan a kankanayon a mailasin a dagus dagiti ladawan, adu kadagiti disenio ti “nakaek-eksakto ti pannakailadawanda” ta masansan a “mapaggidiat ti AK-47 iti AK-74 assault rifle.” Maikuna a babbai a biktima ti gubat ti kaaduan kadagiti agar-aramid ti alpombra. Para kadakuada, ti panagaramid kadagitoy naisalsalumina nga alpombra ket di-madmadlaw a wagas a panangyebkas iti kaririknada.
Narugit a Tudo
Kuna ti magasin a New Scientist nga idiay Europa di mainum ti dadduma a danum ti tudo gapu iti kaadu ti pestisidio nga adda iti tudo. Natakuatan dagiti chemist sadi Switzerland a dagiti naala a sample ti tudo kabayatan dagiti umuna a minuto ti bagyo masansan nga ad-adu ti pestisidiona ngem dagidiay aprobaran ti European Union man wenno Switzerland. Dagiti isprey ti mula ti makagapu, ket ti umuna a bayakabak kalpasan ti naunday a tikag ti naglaon iti kaaduan kadagiti kasta a makasabidong a kemikal. Kabayatanna, innaig dagiti managsirarak a Sueko ti napartak nga iyaadu ti non-Hodgkin’s lymphoma, maysa a kita ti kanser, iti nasaknap a panagusar iti sumagmamano nga isprey ti mula. Dagiti kemikal a manglapped iti panagtubo ti mulmula kadagiti atep rugitanna met ti danum ti tudo nga agayus kadagiti patakder.
Ipapatay Mainaig iti Panagtalon
Nasurok a maysa a tao kada lawas ti matmatay kadagiti talon idiay Britania, a mamagbalin iti panagtalon a maysa kadagiti kapeggadan a trabaho iti pagilian, kuna ti The Times ti London. Idi 1998, naatalan ti traktora ti kaubingan a biktima nga agtawen laeng iti uppat, ken pito a sabali pay ti natay gapu kadagiti natulatid a traktora kadagiti bakras. Dagiti mannalon ket mapakpakdaaran nga agpanunot a naimbag sakbay nga aramidenda dagiti napeggad a trabaho ken sukimatenda dagiti kasasaad sakbay nga agtraktorda iti bakras. Ni David Mattey, hepe nga inspektor ti agrikultura iti Health and Safety Executive, kinunana: “Naliklikan koma ti kaaduan kadagitoy a trahedia no daydiay tao nagsarimadeng, tiningitingna a naimbag ti aramidenna ken inleppasna ti trabaho iti naiduma bassit a wagas.”
Karkarna a Gubuayan ti Enerhia
◼ Awan petroleo iti isla ti Ouvéa, idiay New Caledonia, ngem us-usarenna ti lana ti niog tapno makapataud iti elektrisidad, impadamag ti Pranses a magasin a Sciences et avenir. Ni Alain Liennard, maysa nga inheniero a Pranses binusbosna ti 18 a tawen a nangpartuat iti makina a mangaramat iti lana ti niog. Ti makina paandarenna ti maysa a generator a mangpataray iti planta a mangikkat iti apgad ti danum ti baybay, a mangsuplay iti inumen ti 235 a pamilia. Kuna ni Liennard a ti 165-kilowatt a makinana ket pumada kadagiti makina a patarayen ti diesel no iti mapartuat nga enerhia ken makonsumo a fuel.
◼ Kabayatanna, iti maysa nga eksperimento a naaramid iti purok ti Kalali idiay Estado ti Gujarat, India, nausar ti pigsa dagiti urbon a toro tapno makapataud iti elektrisidad. Ti magasin a Down to Earth iti New Delhi ireportna a maysa a sientista ken ti kaanakanna a babai nakapanunotda iti pamay-an tapno makapataud iti enerhia. Uppat nga urbon a toro ti mangpuligos iti tangbaw a naikabit iti gearbox a mangpaandar iti bassit a generator. Naikabit ti generator kadagiti bateria a mangpaandar iti bomba ti danum ken gilingan ti binukel. Agarup sangapulo a sentimo ti magastos iti tunggal unit nga enerhia, no maidilig iti $1 iti tunggal unit no agusar kadagiti windmill wenno $24 iti tunggal unit no dagiti solar panel ti mausar, kuna ti Down to Earth. Nupay kasta, tangay dagiti pumurok kasapulanda dagiti urbon a toro a pagtalon iti tallo a bulan ti tawen, agsapsapul dagiti mammartuat iti epektibo a pamay-an a mangurnong iti enerhia a mausar no awan dagiti urbon a toro.
Umno a Pannangan
Iti promedio, dagiti babbai tumayagda iti 25 a sentimetro ket dumagsenda iti 18-22 a kilo iti nagbaetan ti edad a 10 ken 14, idinto ta dagiti lallaki tumayagda iti agarup 30 a sentimetro ket dumagsenda iti 22-27 a kilo iti nagbaetan ti edad a 12 ken 16. Kadagitoy a panawen ti napartak a panagdakkel, saan a karkarna a sangkapanunot dagiti tin-edyer ti timbangda, ken adu ti maseknan iti panangkontrol iti timbangda. “Ngem saan a nasayaat a pamuspusan ken saan a mairekomendar ti panagdieta ken panangkeddeng iti kanen,” insurat ni Lynn Roblin, maysa nga espesialista maipapan iti dieta, iti The Toronto Star. Dagitoy a metodo mabalinda a paidaman ti bagi kadagiti sustansia, kuna ni Roblin. Kasta met, ti panangpadpadas iti panagdieta “patanorenna dagiti saan a nasayaat nga ugali ti pannangan ken nalabit mangituggod kadagiti nakarkaro a sakit iti pannangan.” Kunana a dagiti tin-edyer masapul nga addaanda koma iti ad-adda a realistiko a panangmatmat iti langada ket magun-odda ti husto a timbang babaen ti “umno a pannangan, aktibo a panagbiag ken pannakakontento iti bagbagida.”