Amma​—No Apay a Mapukpukawda

“Diak malagip no nagapa wenno nagsinnungbat da Nanang ken Tatang. Ti laeng ammok ket adda idi ni Tatang, ngem kalpasanna​—pagammuan!​—maysa nga aldaw awanen. Agingga ita, diak ammo no ayan ni tatangko. Awan mariknak nga aniaman a panangipategko kenkuana.”​—Bruce.

“Sisiak ti ubing idiay eskuelaan nga addaan agsolsolo a nagannak ken saan nga agnanaed iti maysa a balay . . . Kanayon nga ipagarupko idi a naisalsaluminaak. Kanayon nga ipagarupko idi a naidumdumaak unay kadagiti kasadarko.”​—Patricia.

IDI panawen ti industrialisasion a nangrugi ti krisis maipapan iti awanan amma a pampamilia. Idi rinugian a guyugoyen dagiti trabaho iti paktoria dagiti lallaki a pumanaw iti pagtaenganda, kimmapuy ti impluensia ti ama iti pamilia; ad-addan a dimmakkel ti paset dagiti inna iti panangpadakkel iti annak.a Nupay kasta, nagtalinaed ti kaaduan nga amma kadagiti pamiliada. Ngem idi ngalay ti dekada 1960, nangrugi ti nakaskasdaaw nga iyaadu dagiti nagdiborsio idiay Estados Unidos. Nangrugin a narbek ti narelihiosuan, ekonomikal, ken sosial a bangen iti panagdiborsio. Gapu ta naimpluensiaan dagiti agassawa iti pammagbaga dagiti agkunkuna nga eksperto a nangpasingked a saan a pagdaksan ti annak ti panagdiborsio no di ket nalabit ad-adda a pagimbaganda, napalalo ti iyaadu dagiti nagdiborsio. Kastoy ti kuna ti libro a Divided Families​—What Happens to Children When Parents Part, nga insurat da Frank F. Furstenberg, Jr., ken Andrew J. Cherlin: “Idiay Belgium, Francia, ken Switzerland, nagdoble [dagiti nagdiborsio nanipud idi dekada 1960], idinto ta namitlo ti iyaaduna idiay Canada, Inglatera, ken Netherlands.”

Nupay masansan nga agbati dagiti annak iti poder ti inada kalpasan ti diborsio, kayat a taginayonen ti kaaduan a simmina nga amma ti relasionda iti annakda. Ti agsinnublat a panangaywan ti maysa a popular a solusion. Ngem nakaskasdaaw ta bassit laeng ti panawen ti kaaduan a diborsiado nga amma kadagiti annakda. Impalgak ti maysa a surbey a 1 laeng nga anak iti kada 6 ti linawas a makakita iti diborsiado nga amana. Saan a nakita ti dandani kagudua iti bilang dagiti annak ti amada iti intero a makatawen!

Ti Pannakapaay ti Agsinnublat a Panangaywan

Kadagiti pagassawaan a nagdiborsio nga agsinnublat nga agaywan, kasapulan ti kasta unay a panagtinnulong ken panagtalek​—dagiti kualidad a masansan a di maipakita. Kastoy ti panangilawlawag dagiti managsirarak a da Furstenberg ken Cherlin: “Ti kangrunaan a rason no apay a saanen a sumarsarungkar dagiti amma kadagiti annakda ket didan kayat a makita pay dagiti dati nga assawada. Ket adu a babbai ti mangtultulad iti kasta met la a kababalin kadagiti dati nga assawada.”

Pudno, adu a diborsiado nga amma ti regular a sumarungkar kadagiti annakda. Ngem gapu ta saandan a makitkita ti inaldaw a panagbiag ti annakda, para iti dadduma, marigatandan nga agtignay kas amma no kaduada ida. Kaykayat ti adu ti agbalin laengen a kaay-ayam, a busbosenda ti dandani amin nga oras ti panagkakaduada iti panagpalpaliwa wenno panag-shopping. Kastoy ti panangdeskribir ti 14 ti tawenna a ni Ari iti isasarungkarna ken ni tatangna kada ngudot’ lawas: “Awan ti masnup nga aramidenmi, awan ti ‘Masapul a nakaawidkan iti alas singko i media’ a pagannurotan. Nawayaak. Awan dagiti maipagel. Ket kanayon nga igatangannak ni tatangko kadagiti regalo.”​—How It Feels When Parents Divorce, ni Jill Krementz.

Ti nadungngo nga ama ‘ammona [koma] no kasano ti mangted iti naimbag a sagsagut kadagiti annakna.’ (Mateo 7:11) Ngem awan regalo a mangsandi iti kasapulan a pannarabay ken disiplina. (Proverbio 3:12; 13:1) No ti kinaama ti maysa ket masukatan iti panagbalin a kaay-ayam wenno bisita, madadael inton agangay ti relasion ti agama. Kastoy ti konklusion ti maysa a panagadal: “Ti diborsio mabalin a permanente a gupdenna ti relasion ti agama.”​—Journal of Marriage and the Family, Mayo 1994.

Tangay masaktan ken makaunget ti dadduma nga amma gapu ta nagupeden ti relasionda iti annakda​—wenno nalabit kurang la ngamin nga atension ti maipakpakita kadakuada​—baybay-andan dagiti pamiliada, a didan mangmangted iti kasapulan a sustento.b (1 Timoteo 5:8) “Awan ti mapanunotko a magustuak ken amak,” kuna ti maysa a barito a nasakit ti nakemna. “Pulos a saan a maseknan, dinakami sussustentuan, ket para kaniak, makapaluksaw dayta.”

Di Nagkasar a Nagannak

Nagadu dagiti annak nga awanan amma agsipud ta nagadu dagiti bastardo. “Agarup maysa a kakatlo iti amin a maipaspasngay idiay [Estados Unidos] ti bastardo,” kuna ti libro a Fatherless America. Iti mapattapatta a 500,000 a maladaga a maipaspasngay iti kada tawen kadagidiay agtawen iti 15 agingga iti 19, 78 a porsiento ti impasngay dagiti di naikasar a babbalasitang. Nupay kasta, sangalubongan a parikut ti panagsikog dagiti babbalasitang. Ket nagbassit ti maar-aramidan dagiti programa a mangisursuro iti pananglapped iti panagsikog wenno mangitantandudo iti di pannakidenna tapno agbalbaliw ti seksual a kababalin dagiti tin-edyer.

Ilawlawag ti libro a Teenage Fathers nga insurat ni Bryan E. Robinson: “Ti panagsikog iti ruar ti kasamiento ket saanen a nakababain a kas idi dekada 1960 gapu ta ad-addan a liberal ti panangmatmat dagiti tattao iti sekso ken iti panagsikog sakbay ti panagkasar. . . . Kasta met a dagiti agtutubo kadagitoy nga aldaw ket masansan a masursuruan maipapan kadagiti seksual nga aramid babaen ti anunsio, musika, pelikula, ken telebision. Ibagbaga ti warnakan ti America kadagiti agtutubo a ti sekso ket romantiko, makapagagar, ken makaay-ayo a dina man la ipakita dagiti agpayso nga ibunga ti di naiplano ken iresponsable a seksual nga aramid.”

Kasla naragsak ti adu nga agtutubo a di makaammo kadagiti ibunga ti maiparit a sekso. Usigenyo ti dadduma a komento a nangngegan ti autor a ni Robinson: “‘Saan nga isu daydiay klase a nalaka [a masikogan]’; ‘Maminsan la idi iti kada lawas nga agdennakami’; wenno ‘Diak idi patien nga agsikogka iti damo a pannakidennam.’” Siempre, pagaammo unay ti dadduma nga agtutubo a lallaki a ti panagdenna mabalin nga agtungpal iti panagsikog. Kastoy ti kuna ti libro a Young Unwed Fathers: “Kadagiti adu nga ubbing a lallaki [iti aduan tao a sentro ti siudad], ti sekso ket napateg a simbolo ti kasasaad iti kagimongan; pakaidayawam no ad-adu ti makadennam. Pannakidenna ti isagut ti adu kadagiti ubbing a babbai tapno maallukoyda ti maysa a barito.” Iti dadduma a gunglo kadagiti aduan tao a sentro ti siudad, mauyaw a kas “awan pay padasna” dagiti ubbing a lallaki nga awan pay putotda!

Dakdakes pay ti kasasaad no usigenyo dagiti naammuan iti pannakaadal ti kabibiag dagiti ages-eskuela pay laeng nga inna idiay California idi 1993. Naammuan a ti dua a kakatlo kadagiti babbalasitang ket sinikogan, saan a dagiti babbarito a nobioda, no di ket dagiti lallaki nga agtawenen iti nasurok a 20! Kinapudnona, ipakita ti dadduma a panagadal nga adu kadagiti di naikasar a tin-edyer nga inna ti biktima ti panangrames kadagiti menor de edad​—wenno uray pay ti panangabuso iti ubbing. Paneknekan ti kasta a nasaknap a pananggundaway no kasano kadakes ken kinarinuker ti nagbalinanen ti kagimongan iti panawentayo.​—2 Timoteo 3:13.

No Apay a Pumanaw Dagiti Babbarito

Manmano kadagiti makaputot a babbarito ti mangitungpal iti agpaut a responsabilidad para kadagiti annakda. Kinuna ti maysa a barito a nasikoganna ti nobiana: “Basta kinunak kenkuana ti, ‘Sige, agpakadaakon.’” Nupay kasta, kas dakamaten ti maysa nga artikulo iti Family Life Educator, “ibagbaga ti kaaduan nga agtutubo nga amma a kayatda ti maaddaan iti nasinged a relasion kadagiti annakda.” Sigun iti maysa a panagadal maipapan kadagiti agtutubo a di kasado nga amma, 70 a porsiento ti nangsarungkar kadagiti annakda maminsan iti kada lawas. “Nupay kasta,” mamakdaar ti artikulo, “bayat a dumakdakkel ti annakda, manmanodan a sumarungkar.”

Ginupgop ti maysa nga ama nga agtawen iti 17 no apay babaen ti panagkunana: “No ammok la koma no kasano karigat ti pagbanaganna, diak koma intulok a kastoy ti mapasamak.” Manmano nga agtutubo ti nanakem wenno makabael a mangtaming kadagiti annongen ti panagbalin nga ama wenno ina. Adu kadakuada ti di nakaturpos wenno awanan kadagiti paglaingan a kasapulan tapno makastrekda iti panggedan. Imbes nga anusanda ti pannakaibabain nga itden ti pannakapaay, panawan lattan ti adu nga agtutubo a lallaki ti annakda. “Nariribuk unay ti biagko,” impudno ti maysa nga agtutubo nga ama. Insennaay pay ti maysa: “Diakto pay maaywanan ti bagik; diak ammo ti aramidek no aywanak pay [ti anakko].”

Naalsem nga Ubas

Idi panawen ti Biblia, adda pagsasao dagiti Judio: “Kinnan dagiti nagannak dagiti naalsem nga ubas, ngem naalino ti ngipen dagiti annak.” (Ezequiel 18:2, Today’s English Version) Imbaga ti Dios kadagiti Judio a saan koma a kasta ti mapasamak. Di koma rumbeng a maulit pay dagiti napalabas a kamali iti masanguanan. (Ezequiel 18:3) Nupay kasta, maramramanan ti minilion nga ubbing iti kaaldawantayo dagiti “naalsem nga ubas” dagiti nagannak kadakuada​—isuda ti agsagsagaba gapu iti di kinamanakem, kinairesponsable, ken panagsina dagiti nagannak kadakuada. Talaga a makapadismaya ta ipakita ti panagsirarak a nakaro a pisikal ken emosional a peggad ti lak-amen dagiti annak a dumakkel nga awanan ama. (Kitaenyo ti kahon iti panid 7.) Nangnangruna a nakalkaldaang ti kinapudno a masansan nga agtultuloy ti pagtaengan nga awanan iti ama kadagiti sumarsaruno a kaputotan​—agtultuloy a maulit-ulit ti saem ken panagsagaba.

Pannakapaay kadi ti kalak-aman dagiti awanan amma a pamilia? Saan. Kinapudnona, ti naimbag a damag ket mabalin a mapasardeng ti pannakaulit ti awanan amma a pampamilia. Salaysayen ti sumaganad nga artikulo no kasano.

[Dagiti Footnote]

[Kahon/Ladawan iti panid 7]

DAGITI PEGGAD TI IDADAKKEL NGA AWAN TI AMA

Tumaud dagiti nakaro a peggad no dumakkel dagiti annak nga awan ti ama. Nupay para kadagiti dadduma ket mabalin a nasaem nga usigen ti sumaganad nga impormasion, ti pannakaammo kadagiti peggad ti umuna nga addang tapno malapdan wenno uray kaskasano ket mapabassit ti dakes nga epektona. Amirisenyo met a dagiti estadistika ket agaplikar kadagiti grupo, saan a kadagiti indibidual. Adu nga annak ti dumakkel kadagiti awanan amma a pagtaengan a dida mapasaran ti aniaman kadagitoy a parikut. Kas ipakita ti maudi nga artikulo, ti ibaballaet dagiti nagannak ken ti panangyaplikar kadagiti prinsipio ti Biblia dakkel ti maitulongda a mangpabassit kadagitoy posible a pakarigatan. Usigenyo ngarud ti sumagmamano kadagiti posible a peggad a mabalin a pakaipasanguan ti anak nga awanan ama.

◼ Nakarkaro a Peggad ti Seksual a Pannakaabuso

Silalawag nga ipakita ti panagsirarak a ti kinaawan ama pakaruenna ti peggad a maabuso ti ubing iti seksual. Impalgak ti maysa a panagadal nga iti 52,000 a kaso ti pannakaabuso ti ubbing, “72 a porsiento ti napasamak kadagiti ubbing nga agnanaed iti sangakabbalayan nga awan ti maysa wenno agpadpada nga awan dagiti pudpudno a nagannak.” Pasingkedan ti libro a Fatherless America: “Ti lumanlanlan a kinaawan dagiti kasado nga amma ken ti masansan a kaadda dagiti agsiuman, nobio, ken dadduma pay a lallaki a kabbalay a dida kapkapin-ano ti kangrunaan a pakaigapuan ti kumarkaro a peggad ti seksual a pannakaabuso kabayatan ti kinaubing iti kagimongantayo.”

◼ Nakarkaro a Peggad ti Nasapa a Pannakailaw-an iti Seksual nga Aramid

Gapu ta posible a bassit ti panawen ti ama wenno ina a mangaywan iti pagtaengan nga agsolsolo ti nagannakna, dagiti ubbing masansan nga ad-adu ti gundawayda nga agaramid iti imoralidad. Mabalin a maysa met a makagapu ti kurang a panangsanay ti nagannak. “Posible a dua ket kagudua a daras nga ad-adda nga agsikog dagiti ubbing a babbai nga awanan iti ama iti biagda,” kuna ti Department of Health and Human Services ti E.U.

◼ Kinapanglaw

Sigun iti maysa a panagadal iti kabibiag dagiti nangisit a babbalasitang idiay South Africa, ti kinapanglaw ti maysa a gagangay a bunga ti di panagkallaysa ti nagannak. “Iti agarup 50% a kaso,” kuna dagiti autor ti panagadal, “mabalin a saanen nga ageskuela pay ti tin-edyer,” isu a prostitusion ken panaglako iti droga ti pagtungpalan ti adu nga inna a di naikasar. Mabalin a dakdakes pay ti kasasaad kadagiti pagilian iti Lumaud. Idiay Estados Unidos, “[idi 1995], napanglaw ti 10 a porsiento kadagiti annak dagiti dua ti nagannakna a pamilia, idinto a 50 a porsiento kadagiti pamilia a babai ti ulo ti pamilia.”​—America’s Children: Key National Indicators of Well-Being 1997.

◼ Panangbaybay-a

Gapu ta mapilitanda a mangsuportar iti bagida, saanen a magebgeban ti dadduma nga agsolsolo a nagannak dagiti rebbengenda ket awanen ti umdas a panawenda kadagiti annakda. Malagip ti maysa a diborsiada: “Agtrabahoak iti aldaw ket ageskuelaak iti rabii​—a nabambannogan. Talaga a nabaybay-ak dagiti annakko.”

◼ Emosional a Pannakadangran

Maisupadi iti ibagbaga ti dadduma nga eksperto a nabiit a makailiwliwag dagiti annak kalpasan ti panagdiborsio dagiti dadakkelda, natakuatan dagiti managsirarak a kas ken ni Dr. Judith Wallerstein a nabayag nga aglunit dagiti emosional a sugat nga ibati ti diborsio. “Bassit wenno awan a pulos ti ambision ti nasurok a kakatlo kadagiti agtutubo a lallaki ken babbai nga agtawen iti sangapulo ket siam agingga iti duapulo ket siam kalpasan a nagdiborsio dagiti nagannak kadakuada. Awan direksion ti biagda ken awan ti kalatda . . . ket nakapimpimanda.” (Second Chances, da Dr. Judith Wallerstein ken Sandra Blakeslee) Napaliiw nga adu kadagiti annak dagiti nagdiborsio ti bassit ti panangipategda iti bagida, malmaldaang, delingkuente, ken masansan a makapungtot.

Kuna ti libro a The Single-Parent Family: “Ipakita ti adu a panagadal a dagiti ubbing a lallaki a napadakkel nga awan ti lalaki a pagwadanda ket di natalged ti panagriknada iti kinalalakida, bassit ti panagraemda iti bagida, ket inton nataengandan, marigatanda a makigayyem. Dagiti parikut ti ubbing a babbai iti panagbiagda nga awan lalaki a pagwadanda mabalin a tumaud inton babbalasitang wenno natataengandan, ket karaman iti dayta ti rigatda a makigayyem a sibaballigi iti lalaki wenno babai inton nataengandan.”