Ti Aglagtolagto a Marsupial
BABAEN TI KORESPONSAL TI AGRIINGKAYO! IDIAY AUSTRALIA
“NO SUMANGPETAK iti tunggal aldaw manipud eskuelaan, ti tarakenko a kangaroo a ni Joey, nakatugawen a mangur-uray kaniak idiay ruangan,” kuna ni John. “Apaman a lukatak ti ruangan, lumagton ket arakupennak babaen iti kammaunana, ket arakupek metten. Agsaritakami a kas man la kunkunana, ‘Maragsakanak a makakita kenka!’ Kalpasanna lumagto iti dalan nga umadayo iti sumagmamano a metro a kas man la iti maay-ayatan nga aso, sipaparagsit a lumagto nga agsublisubli agingga a sumrekkamin iti balay.”
Mapalubosan dagiti tattao nga agnanaed iti away ti Australia nga agtaraken kadagiti kangaroo, kas ti inaramid ti pamilia ni John. Gagangay nga ulila dagitoy a kangaroo, a nataraken a kas urbon kalpasan a natay dagiti innada, nalabit bayat a bumalballasiw iti kalsada. Nupay dayta ti impanagan ni John iti tarakenna, kinapudnona, “joey” ti gagangay a sao para iti urbon a kangaroo.
Gagangay a tarigagayan ti agtaraken a pamilia a dagus a mairuam ti joey iti pagtaenganna. Isu a maysa kadagiti umuna nga aramidenda ket ikkanda iti pagnaedanna a supot. Mangpilida iti lugar a saan a matuduan ken mainaran—ken adayo bassit iti dapogan—ket sadiay a mangilansada iti dakkel a nasikkil a supot nga adda riangna tapno kaing-ingas ti supot ti kangaroo. Kalpasanna, ikabilda ti joey iti dayta agraman ti maysa a bote ti kalkalainganna ti kabarana ken naisangsangayan ti pannakaisaganana a gatas. Iti kastoy a pamay-an adu a joey ti natulongan nga agbiag. Di agbayag mairuamdan iti baro a supotda, a sumrekda iti dayta nga umuna ti uloda, a kas man la dayta ti supot ti inada.
Kasano ti Panangiladawanmo iti Kangaroo?
Marsupial ti pangawag kadagiti animal a mangpadakkel kadagiti urbonda iti supot, wenno marsupium. Adda 260 a kita dagitoy a marsupial. Karaman kadagitoy ti kangaroo, koala, wombat, bandicoot, ken opossum a katutubo laeng iti Amianan nga America. Gapu iti dayta, marigatan idi a mangiladawan kadagiti kailianda dagiti immuna a managsukisok a nakakita kadagitoy a naisangsangayan nga animal, nangnangruna iti kangaroo. Ti Britano a managsukisok a ni Kapitan James Cook ti immuna a nangisurat iti sao a “kangaroo” iti Ingles. Impadisna ti animal iti ‘maysa nga aso a paganup a lumagto a kas iti koneho wenno ugsa.’ Adu ti nagusioso idi adda naipabuya a nabiag a kangaroo idiay London.
Dadakkel ti lapayag ti kangaroo nga agpusipos iti ulona a kaasping ti ulo ti ugsa. Dagiti bassit ngem napigsa a kammaunada kas man la takkiag ti tao, nangnangruna no nakatakder dagiti kangaroo. Dakkel met ken maskulado ti patong dagiti kangaroo; atiddog, dakkel, nalap-it ti ipusda; ken siempre dadakkel ti sakada—maysa a pakabigbigan a nakapanagananda iti “Macropodidae,” kayatna a sawen “atitiddog a saka.”
Dadduma kadagiti 55 a kita ti Macropodidae ket kas iti kadakkel ti tao agingga iti kadakkel ti maysa nga utot. Amin a Macropodidae ket addaan iti ababa a kammauna ken nawasnay a kamaudi a paglagtoda. Dagiti red kangaroo, gray kangaroo, ken wallaroo, wenno euro, ti kadadakkelan. Ti kaatiddog ti maysa a nalabaga a kalakian a kangaroo manipud iti agongna agingga iti murdong ti ipusna ket 200 a sentimetro ken 77 a kilo ti dagsenna. Wallaby ti pangawag kadagiti babbabassit a kita ti kangaroo.
Nakakita wenno nakangngegka kadin iti kangaroo nga agnanaed iti kakaykaywan? Bueno, patiem man wenno saan, talaga nga adda “bakes” iti pamilia dagiti kangaroo—ti tree kangaroo. Masarakan dagitoy nga ab-ababa ti sakada, naparagsit nga animal kadagiti tropikal a napuskol a kabakiran ti New Guinea ken iti amianan a daya nga Australia. Gapu ta nairuamdan nga agnaed iti kakaykaywan, makalagtoda iti siam a metro a mapan iti sabali a sanga wenno puon ti kayo. No rabii, bumabada iti daga, a sadiay ti pangananda, nangnangruna iti ruruot ken antateg.
Nasiglat, Nangayed, Nagsayaat
No nainayadda, kasla naalas ken samukol dagiti kangaroo. Pagsammakedda iti dagsenda ti ipus ken ti ababa a kammaunada bayat nga umabante ti kamaudida. Ngem nangangayed ti langada nga agtaray. No lumagtoda iti kapartak a 50 a kilometro iti kada oras, usarenda ti dakkel nga ipusda a pagbalanse iti bagida. Sigun iti The World Book Encyclopedia, makatarayda iti nasurok nga 60 a kilometro [38 a milia] iti kada oras.” Para iti dakkel a kangaroo, makaadayo iti 9 agingga iti 13.5 a metro iti maminsan a napartak a panaglagtona—panaglagto a dandani maibilang a panagtayab!
Saan laeng a nasiglat dagiti kangaroo no di ket nagsayaat ti panangusarda iti enerhiada. Kuna ni Propesor Uwe Proske, iti Monash University idiay Melbourne, Australia, a ti panangusar ti kangaroo iti oksihena talaga a basbassit ti kasapulanna nga enerhia iti naparagsit a naparpartak a panaglagtona ngem iti nain-inayad a panaglagtona. Pinattapatta met ni Proske nga “iti kapartak a 20 a kilometro [12 a milia] iti kada oras wenno naparpartak pay, basbassit ti enerhia nga usaren ti kangaroo a lumagto ngem ti usaren ti kapadana iti kadagsen nga uppat-sakana a mamalia nga addaan kadkadua [mamalia a naipasngay a naan-anayen, kas iti aso wenno ugsa], a tumaray iti kas iti kapartakna.” Gapu ta nagsayaat ti panangusar ti kangaroo iti enerhia iti panagtarayna, saan a mabannog nga agdaliasat iti nawatiwat a distansia. Ngem kasano a makataray ti kangaroo a saan unay a mabannog?
Ti sekreto ket maigapu iti pennetna a kaasping ti pennet a maawagan Achilles tendon. “Kas man la lumaglagto dagiti kangaroo babaen ti dua a nakunikon nga spring,” kuna ni Proske. Kas kadagidiay piskel nga adda iti butoy ti tao, mabennat dagiti pennet ti kangaroo a kaasping dagiti Achilles tendon no agdisso ken kumsen dayta no lumagto. Agpapada ti bilang ti panaglagto ti kangaroo iti tunggal segundo (dandani dua para iti red kangaroo) iti nagduduma a kapartak. Tapno naparpartakda, paatiddogen laeng ti kangaroo ti addangda, malaksid no makigtotda. Iti kasta, mabalin a lumagtoda iti sumagmamano nga abbaba ken napartak a lagto tapno naparpartakda.
Nalaing met dagiti kangaroo a lumangoy. Saanda laeng nga usaren dagiti nabileg a gurongda no di ket maiduronda babaen ti panangwatilda iti ipusda. No kamaten dagiti aso dagiti kangaroo, agdinamag nga usarenda ti laingda nga aglangoy babaen ti ibabatokda iti abut nga addaan ti danum wenno iti karayan. Aniaman nga aso a natured a mangsurot iti kangaroo ti dagus a maimameg iti uneg ti danum babaen kadagiti nabisked a kammauna ti kangaroo ken dagiti lima a ramayna nga addaan natadem a kawwet. Adda dua nga aso ni John, a nadakamat iti pangrugian daytoy a salaysay, a dandani linemmes ti kalakian a kangaroo idi nakiangatda idiay bassit a pagurnongan iti danum nga adda iti lote ti pamilia.
Ti Nakaskasdaaw a Pannakayanak ti Marsupial
Nupay naandur ken nabaludbod dagiti kangaroo no adultodan, saan pay a kompleto ti pannakabukelda ken nakapuyda no kayyanakda. Kas iti domerosas nga igges nga agarup maysa laeng a pulgada ti kaatiddogna ken awan pay maysa nga onsa a timbangda, mayyanakda nga awanan dutdot, bulsek, ken tuleng. Ngem, naimbag laengen ta babaen ti naan-anayen ti pannakabukelda a kammaunana nga addaan kadagiti kawwet ken ti panagangotna, ti bassiusit nga “igges” nainkasigudanna ti agkarayam iti dutdot ti inana ken kumalay-at iti supotna. No addan iti uneg ti supot, kumpet iti maysa kadagiti uppat a mungay. Dagus a dumakkel ti murdong ti mungay iti uneg ti ngiwat ti urbon, a siiirut nga ammalanna iti sumagmamano a lawas. No utobem ti wagas ti panagdaliasat ti inana, talaga a makagunggona ti nakired a pagtengngel! Kinapudnona, nagsayaat daytoy a pagtengngel ta impagarup dagiti immuna a nakapaliiw a ti urbon dimmakkel iti mungay!
Siempre, inton agangay, dumakkelen ti joey ta panawannan ti supot, ngem temporario laeng iti damo. Nupay kasta, kalpasan ti pito wenno sangapulo a bulan, no naan-anay a napusoten, pumanaw a din agsubli iti supot. Ngem subliantayo ti tiempo a damo a kimpet ti joey iti mungay ta kitaentayo ti sabali pay a pagsidsiddaawan iti panagpaadu ti kangaroo.
Sumagmamano nga aldaw kalpasan a kimpet ti kappasngay iti mungay ti inana, agpatakal manen ti ina. Agsikog ti ina iti agarup makalawas, ngem kalpasanna maturog ti sikog—kasla arigna maitantan—bayat a dumakdakkel ti inauna a kabsatna iti supot. Inton panawan ti di pay napusot a kabsatna ti supot, agtuloyen a dumakkel ti sikog nga adda iti aanakan. Kalpasan ti 30 nga aldaw a pannakaisikog, kumpet metten iti mungay, ngem saan nga iti sinusuan ti inauna a kabsatna.
Dayta ti sabali a pagsidsiddaawan iti panagbiag ti kangaroo. Naiduma a gatas ti ipasuso ti ina iti naudi nga urbonna ket sabali a gatas ti ipasusona iti inauna. Iti panagkomentona maipapan iti daytoy, kuna ti Scientific American: “Dagiti dua a kita ti gatas a patauden dagiti nagsina a susona ket nagduma ti kapalet ken pakabuklanda. Makapasiddaaw no kasano a maaramid daytoy iti sidong dagiti agpada a kasasaad ti hormone.”
No Sadino ti Pakakitaan Kadagiti Kangaroo
No kayatmo a makita dagiti kangaroo iti gagangay a taengda, masapul a panawam ti siudad ket mapanka iti away ti Australia, wenno kadagiti naiputputong a lugar iti away. Mabalin a masarakan dagiti kangaroo nga agsolsolo nga agar-arab iti ruot ken babassit a mula. Masarakanda met iti babassit a grupo wenno daddadakkel a grupo a maawagan pangen. Daytoy ket idauluan dagiti dakkel a kalakian a kangaroo a maawagan boomer. Agsipud ta rabii ti nangnangruna a pannangan dagiti kangaroo ken aglinongda nga aginana (iti lugar a saanda unay a madlaw) no kapudot ti aldaw, iti bigbigat wenno sardam ti kasayaatan a tiempo a pannakakita kadakuada. Ngem no nalamlamiis ti tiempo, mabalin nga agpasiarda iti agmalmalem. Aniaman ti kasasaad, siguraduem ti mangitugot iti kamera ken ti largabista a mapadakkelna dagiti adayo a banag—naagir unay dagiti atap a kangaroo.
Siempre, makitam met dagiti kangaroo iti kaaduan kadagiti zoo, pagtaraknan iti atap nga animal, ken dagiti parke nasional iti intero nga Australia ken iti dadduma a pagilian. Ti kanayon a pannakakitada kadagiti tao pinagbalinna dagitoy a kangaroo a saan unayen a naagir, isu a maretratom ida iti asideg, nalabit uray pay ti maysa nga ina a kangaroo nga adda sumirsirip a joey iti supotna. Kanayon a makaisem dagiti tao a makakita iti daddadakkel a joey nga ursong a lumagto iti supot ti inada, a rumrummuarto laeng ti nalawas a kammaudida a nakaal-alas, a mamagbalin iti ina nga aglanglanga a kas iti napnapno a bay-on a pakitienda. (Kasla saka amin ti langa dagiti urbon a kangaroo!) Mabalin pay nga agpakita kenka ti kalakian a nakatartaraki ti panagtakderna. Siasino ti makaammo? Nalabit makakitaka pay iti dua a dakkel a lakayen a kalakian nga agtakder a sililinteg iti atiddog, nalap-it a gurongda ken agbokboksingda—talaga nga agbokboksing a kangaroo!
Ngem para kadagiti adu, ti dakkel a red wenno gray a kalakian a nakaparparagsit a lumagto ti kapintasan a makita. Pudno a mabalin a napegpegges a tumaray wenno nangatngato ti malagto ti dadduma nga animal, ngem awanen ti sabali nga animal a makitam a nakaskasdaaw a nagkokombinasion ti kinaimnas, bileg, ken lag-oy kadagiti dua laeng a napigsa a gurongna.
[Ladawan iti panid 17]
Ti pakaigapuan ti nalag-oy a panaglagtona isu ti atiddog a pennetna a maawagan Achilles tendon